Γέννηση πριν από τη γέννηση

Οι δάσκαλοι της φυλής των Μαορί πριν από μερικά χρόνια διεξήγαγαν μια εκστρατεία για την προσχολική εκπαίδευση. Διεκδικούσαν την ευρύτερη αναγνώριση της γλώσσας τους και των αξιών τους. Η διαμαρτυρία τους έγινε αποδεκτή από την κυβέρνηση της Νέας Ζηλανδίας και οδήγησε στο Κίνημα «Te Whariki», που σημαίνει «χαλί» και περιφραστικά οδηγεί στη θέση «Ακολούθησε το παιδί, το παιδί είναι κλωστή υφασμένη στο σώμα της κοινωνίας».

Το σημαντικό συναίσθημα της ζέσης. Κανείς δεν μεγαλώνει χωρίς αυτό και κανείς δεν επιθυμεί να μάθει χωρίς ανθρώπινη τρυφερότητα. Οι σχέσεις μαθαίνουν.

Αυτό το Κίνημα έφτασε μέχρι τον ΟΟΣΑ προκειμένου να συνδεθεί η εκπαίδευση του παιδιού με τη φυσική του τάση, προς μια κατεύθυνση λιγότερο τεχνοκρατική και περισσότερο ανθρώπινη.
Η τρέχουσα διεπιστημονική έρευνα δείχνει ότι η ψυχολογική γέννηση προηγείται της βιολογικής γέννησης και ότι τα βρέφη δεν είναι «μωρά» αλλά εξαρχής πρόσωπα, έτοιμα για συμπαθητικό μοίρασμα πράξεων, προθέσεων και συγκινήσεων με τον ευαίσθητο συνάνθρωπο. Οι ρίζες των κινήτρων, των κινήσεων και των συγκινήσεων ανιχνεύονται νωρίς στην κύηση. Ο συντονισμός τους συντηρεί τη ζωή. Η συν-λειτουργία τους ρυθμίζει την πορεία της ανάπτυξης. Το μοίρασμά τους προσδίδει νόημα στις σχέσεις – συγκινησιακά κινητοποιούμενες σχέσεις, που αποτελούν το λίκνο εκτίναξης της νόησης, της γλώσσας, της φαντα­σίας και της συνείδησης.

Αρκετά χρόνια πριν, ο Νεοζηλανδός Colwyn Trevarthen, καθηγητής των πανεπιστημίων του Ανατολικού Λονδίνου, του Εδιμβούργου, της Κρήτης και του Strathclyde στη Γλασκώβη και έχοντας ξεκινήσει τη δεκαετία του ’60 από το Χάρβαρντ, ένας γλυκός άνθρωπος, λάτρης της Ελλάδας, ψυχολόγος αλλά και φυσιοδίφης, γεννά το πρώτο του παιδί, αφήνει την παρατήρηση των πιθήκων και εστιάζει το ενδιαφέρον του στον γιο του. Ακολουθούν άλλοι δύο γιοι και πολλές διακρίσεις στην καριέρα του.

«Τα βρέφη δεν είναι μωρά»

Οι επιστημονικές του αναζητήσεις ξεκινούν από τη Φιλοσοφία, τη Βιολογία, την Οντογένεση, τη Νευροφυσιολογία, την Ψυχανάλυση και την Ψυχολογία, ακούγοντας πολύ κλασική μουσική –κυρίως Μότσαρτ– και αγαπώντας τους ανθρώπους, τη φύση και τα ζώα. Άρχισε λοιπόν να παρατηρεί ότι το έμβρυο δεν έρχεται στη ζωή ούτε ως άγραφη πλάκα, ούτε ως χάος, ούτε ως κάτι κακό που χρειάζεται τη νουθεσία μας, αλλά ούτε και ως ένα εγωκεντρικό ναρκισσιστικό ον.

Τα βρέφη δεν είναι μωρά, είναι μία από τις σημαντικές τοποθετήσεις του θεμελιωτή της Έμφυτης Διυποκειμενικότητας, της θεωρίας στην οποία είναι αφιερωμένος ο τόμος «Το συν- της συγκίνησης», που κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, με τη συνεισφορά σημαντικών Ελλήνων ψυχολόγων με άρθρα και έρευνες πάνω σε αυτό το θέμα.

Τι λέει όμως η θεωρία της Εμφυτης Διυποκειμενικότητας και γιατί μας αφορά όλους;

Το έμβρυο από την πρώτη στιγμή της σύλληψής του έχει ψυχολογική γέννηση πριν από τη βιολογική. Στο μυαλό, στις φαντασιώσεις, ακόμα και στην έλλειψη αυτών, οι γονείς προετοιμάζουν το ον και το ον προετοιμάζεται για τη δημιουργία του. Από την πρώτη στιγμή που γεννιέται, σύμφωνα με τη θεωρία του Trevarthen, υπάρχει συνείδηση του εμβρύου· είναι ένα υποκείμενο, με προδιάθεση, επιθυμία, έτοιμο να αλληλεπιδράσει. Να συγκινήσει και να συγκινηθεί.

Η μητέρα λοιπόν και το βρέφος από την πρώτη στιγμή στήνουν ένα χορό βλεμμάτων, αφής, σωμάτων, συνειδητών και ασυνείδητων μηνυμάτων, καθώς και αφηγήσεων, σε πλήρη και ευθεία αλληλεπίδραση. Το έμβρυο, στη συνέχεια το μωρό και κατόπιν το νήπιο, δεν είναι μόνο ένα δεκτικό ον, είναι και πομπός στην ιστορία της σχέσης με τους σημαντικούς ανθρώπους της ζωής του. «Εγώ και ο άλλος, εγώ και ο κόσμος δεν είμαστε ένα χαοτικό ένα», λέει ο Trevarthen. Με άλλα λόγια, υπό ομαλές συνθήκες ανάπτυξης, οι σχέσεις βρεφών-μητέρων είναι εξαρχής διαπροσωπικές, δηλαδή σχέσεις ανάμεσα σε δύο χωριστά υποκείμενα που αλληλοδιαπλέκονται.

Η συμπάθεια
Πώς αναπτύσσεται και βαθαίνει η σχέση; Μέσα από μια πολύ σημαντική ανάγκη του ανθρώπου, την οποία έχει ανάγκη το βρέφος από την πρώτη στιγμή της ζωής του: τη συμπάθεια. Αυτό το ανθρώπινο, γλυκό, οικείο συναίσθημα της αποδοχής και της τρυφερότητας είναι το στοιχείο που κάνει τους ανθρώπους να μαθαίνουν. Οχι ανάποδα.

Με αναφορές στον Φρόιντ, στον Bowlby, στον Winnicott, στον Χάιντεγκερ, στον Δαρβίνο αλλά και στον Bruner, ο Trevarthen και οι συνεχιστές του μιλούν για το σημαντικό συναίσθημα της ζέσης. Κανείς δεν μεγαλώνει χωρίς αυτό και κανείς δεν επιθυμεί να μάθει χωρίς ανθρώπινη τρυφερότητα.

Οι σχέσεις μαθαίνουν. Οι ιστορίες, οι μουσικές, οι ήχοι, τα νανουρίσματα, η ονειροπόληση, το άγγιγμα, η αγκαλιά, η αλήθεια του καθενός καθώς και η διάθεση να βρεθεί χώρος για το περιττό, το κωμικό, την ανία, είναι στοιχεία που έχει ανάγκη το παιδί που μεγαλώνει αλλά και ο ενήλικας.

Η θεωρία της Διυποκειμενικότητας υποστηρίζει ότι εάν δοθεί αυτός ο χώρος στο βρέφος που είναι έτοιμο από την αρχή για το παιχνίδι της ζωής, στα 4 έτη θα έχει τη δική του αφήγηση για τον κόσμο και στα 8 έτη θα είναι έτοιμο για αποφάσεις ζωής, ανεξαρτήτως κουλτούρας.

Κορίτσια και δεξί ημισφαίριο
Δεν είναι τυχαία η παρατήρηση ότι ολοένα και περισσότερες ερευνήτριες, μετά το 1920, είναι πλέον γυναίκες στον χώρο της Ψυχολογίας και δη της Εμφυτης Διυποκειμενικότητας. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι στατιστικά τα κορίτσια στους πρώτους έξι μήνες της ζωής τους είναι πιο έτοιμα για το παιχνίδι της αλληλεπίδρασης με τον άλλον. Παρατηρούν περισσότερο, επικεντρώνουν την προσοχή τους στις εκφράσεις των άλλων και επεμβαίνουν με βλέμματα και κινήσεις. Γι’ αυτό και αναπτύσσεται περισσότερο το δεξί τους ημισφαίριο, που είναι το ημισφαίριο της συγκίνησης.

Για να πάει μπροστά αυτός ο κόσμος χρειάζεται συγκίνηση, ισχυρίζεται ο Trevarthen, καθώς επίσης χώρος για εξατομίκευση. Χρειαζόμαστε τις τέχνες –είναι σημαντική η μνεία στη μουσική και στην αφήγηση– τον χώρο που αναπνέουμε, καθώς και τα συναισθήματα στην εγγύτητά τους. Για να μεγαλώσουμε, να μάθουμε, να αποκτήσουμε δεξιότητες, για να καινοτομήσουμε, χρειαζόμαστε την ανθρώπινη συγκίνηση. Αυτή θέτει το όνειρο σε κίνηση μαζί με τον άλλον. Γιατί η ζωή, τι άλλο είναι, εάν δεν είναι η παιγνιώδης δημιουργία μιας ιστορίας, από κοινού ειπωμένης;

Τι συμβαίνει όμως στα σχολεία; Τι συμβαίνει στις σχέσεις; Τι συμβαίνει με τον τεχνοκρατικό πολιτισμό; Των ψυχρών συναλλαγών και της μη ανοχής στον άλλο; Το ορθολογικό αριστερό ημισφαίριο κερδίζει ολοένα και περισσότερο έδαφος έναντι του ηθικού και αισθητικού δεξιού, με κίνδυνο την ανισορροπία ανάμεσα στα δύο και το να ζήσουμε μια ζωή με επιθετικά μέσα, ξεχνώντας οτιδήποτε μας κάνει ανθρώπινους.