ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ «ΕΙΜΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ»;

Το ζήτημα της ελευθερίας, με το που τίθεται, προκαλεί έντονες διαφωνίες. Υπάρχει μακροχρόνια διαμάχη όχι μόνο για το αν είμαστε ή όχι ελεύθεροι, αλλά και για το πόσο είμαστε ή μπορούμε να γίνουμε ελεύθεροι. Είναι ευνόητο ότι στο πλαίσιο ενός σύντομου άρθρου, όπως το παρόν, είναι ανέφικτο έστω κι ένα σχεδιάγραμμα του πλαισίου της προβληματικής της ελευθερίας. Γι’ αυτό, αντλώντας από τον υπαρξισμό του Jean-Paul Sartre (1905-1980), θεωρώ ότι υπάρχουν ορισμένα βασικά ζητήματα που θα πρέπει κανείς να σκεφτεί, πριν αποφανθεί για το αν είναι ή όχι ελεύθερος και, κατ’ επέκταση, τι σημαίνει αυτό για τη ζωή του.

1. Ελευθερία του ανθρώπου: Υπάρχει η άποψη ότι είμαστε ελεύθεροι μόνο όταν μπορούμε να κάνουμε ό,τι θέλουμε. Αυτή η αντίληψη παραπέμπει στην ελευθερία καθώς στην αρχαιότητα ακόμα και οι θεοί περιορίζονταν, από την Ειμαρμένη. Το ότι δεν έχουμε αυτήν την απόλυτη ελευθερία σημαίνει ότι είμαστε ανελεύθεροι;

2. Επιλογές: Η ελευθερία έχει να κάνει με τις επιλογές. Επιλογή δεν σημαίνει προτιμώ κάτι θετικό αντί για κάτι αρνητικό. Κάθε άλλο. Μπορεί να είναι επιλογή μεταξύ δύο αρνητικών, ή να αφορά την απόφαση σχετικά με κάτι τόσο αρνητικό (π.χ. απειλή θανάτου) ώστε ο άλλος «δρόμος» να φαίνεται μονόδρομος. Οι επιλογές μας πάντοτε επηρεάζονται από διάφορους παράγοντες (συνήθειες, βιολογικά χαρακτηριστικά, κοινωνικές τάσεις κτλ.). Αυτό δεν σημαίνει ότι καθορίζονται. Αν καθορίζονταν, δεν θα ήταν επιλογές.

3. Η κατάσταση: Ζούμε σε συγκεκριμένες καταστάσεις, όπου υπάρχουν ορισμένοι άνθρωποι και πράγματα που επηρεάζουν τόσο τις δυνατότητες όσο και τις επιθυμίες μας. Όπως ακριβώς σε έναν αθλητικό αγώνα, υπάρχουν πλαίσια μέσα στα οποία ζούμε, επιλέγουμε και κινούμαστε.

4. Ευθύνη: Πρόκειται για το πλέον σημαντικό στοιχείο μιας ελεύθερης ενέργειας: η ανάληψη (συνειδητά ή μη) της ευθύνης για την επιλογή που γίνεται. Επιλέγουμε, ευρισκόμενοι σε συγκεκριμένη κατάσταση, για την Α αντί για τη Β ενέργεια. Από τη στιγμή που τίποτα δεν μας εξαναγκάζει, είμαστε υπεύθυνοι για τις επιλογές μας και, φυσικά, για τις θετικές ή, ακόμα περισσότερο, για τις αρνητικές επιπτώσεις τους.

Η απάντηση στο ερώτημα «είμαι ελεύθερος;» αποκαλύπτει σημαντικά στοιχεία για τον εαυτό μας. Έτσι, η άρνηση της ελευθερίας συνεπάγεται τη δυνατότητα για αποποίηση των ευθυνών, π.χ. με τα επιχειρήματα «έτσι είμαι και δεν αλλάζω», «έτσι είναι η ζωή/κοινωνία» κ.ο.κ. Από την άλλη, η αποδοχή της ελευθερίας, εξαιτίας της ευθύνης που συνεπάγεται, μας ωθεί στο να ενεργοποιούμαστε και να αγωνιζόμαστε για την αλλαγή και τη βελτίωση της ζωής μας, ακόμα κι αν αποτυγχάνουμε, πολύ ή λίγο. Με άλλα λόγια, η στάση μας απέναντι στην ελευθερία μας είναι ένας σημαντικός δείκτης για το πώς οι ίδιοι αντιμετωπίζουμε τη ζωή μας.