Κλαύδιος Γαληνός: Ο μεγαλύτερος ιατρός της αρχαιότητας μετά τον Ιπποκράτη

Έπειτα από μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από την εναλλαγή λαμπρών και σκοτεινών για την ιατρική ημερών, η αρχαία ιατρική βρίσκει τον «ανακεφαλαιωτή» και τον πιο ολοκληρωμένο εκπρόσωπό της στη μεγάλη φυσιογνωμία του Γαληνού.

Η ζωή του
Ο Γαληνός γεννήθηκε στην Πέργαμο (131 μ.Χ.). Οι σπουδές του άρχισαν από τη φιλοσοφία κι ολοκληρώθηκαν με την ιατρική. Η ιατρική του μόρφωση συνεχίστηκε στα μεγάλα κέντρα τής εποχής: τη Σμύρνη, την Κόρινθο, την Αλεξάνδρεια. Μετά ξαναγυρίζει στην πατρίδα του και γίνεται ιατρός στη σχολή των μονομάχων. Η θέση αυτή υπήρξε μια θαυμάσια ευκαιρία για το Γαληνό να αξιοποιήσει πρακτικά τις θεραπευτικές κι ανατομικές γνώσεις του στο χειρουργικό και φαρμακευτικό τομέα.
Ύστερα από λίγα χρόνια η κοσμοκράτειρα Ρώμη προσελκύει και το Γαληνό, που μόλις εγκαταστάθηκε εκεί απέκτησε τέτοια φήμη, που να εξεγείρει εναντίον του τις ιατρικές ασημότητες της πρωτεύουσας του κόσμου. Έτσι τον βλέπουμε να εγκαταλείπει τη Ρώμη το 166, όπου όμως τον βρίσκουμε και πάλι ύστερα από δυο χρόνια ως προσωπικό ιατρό του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου.
Τον τίτλο αυτόν διατήρησε μέχρι το θάνατό του (201 ή 210 μ.Χ.), που συνέβη μάλλον στη πατρίδα του την Πέργαμο.
Η συγγραφική εργασία τού Γαληνού υπήρξε τεράστια. Λέγεται ότι έγραψε περίπου 500 ιατρικά έργα κι άλλα 300 γενικού ενδιαφέροντος. Λίγα διασώθηκαν, αρκούν όμως για να μας προσφέρουν μια ολοκληρωμένη και σαφή εικόνα για τη μέθοδο και το περιεχόμενο της ιατρικής του σκέψης.

Η σχολή του
Μεταξύ των «δογματικών», των «εμπειρικών» και των «μεθοδιστών» της εποχής του ο Γαληνός κατέχει μια εντελώς προσωπική θέση, κρατώντας απ” όλες τις σχολές μόνο ό,τι καλό εύρισκε.
Ο Γαληνός υπήρξε συστηματικός «εκλεκτικός». Απ” τους δογματικούς, αφηρημένους θεωρητικούς, κρατάει την αξία του συλλογισμού, για να είναι γόνιμο κάθε πείραμα. Από τους εμπειρικούς οικειοποιείται την αξία τού πειράματος.
Απ” τους μεθοδιστές συγκρατεί την άποψή τους για το μάταιο των αφηρημένων εννοιών, την πεποίθησή τους για το ανώφελο της στείρας πολεμικής μεταξύ των διαφόρων σχολών και τέλος κάτι πιο σπουδαίο: την ισότιμη εκτίμηση της πείρας και του συλλογισμού, αντίληψη που μόνο η υπερβολική αφέλεια κι η προχειρολογία των μεθοδιστών δεν άφησε να καρποφορήσει. Απέναντι, όμως, στους εκπροσώπους όλων αυτών των σχολών δεν φειδωλεύεται σε χαρακτηρισμούς.
Τους ονομάζει αμαθείς, αναίσχυντους, πανούργους, λοίδορους κλπ. Ιδιαίτερα δέχεται τα βέλη του ο Θεσσαλός ο Τραλλειανός, ιατρός τής εποχής τού Νέρωνα που είχε το θράσος να διακηρύττει ότι η ιατρική μπορεί να διδαχθεί μες σε 6 μήνες. Οι αντιλήψεις τού Γαληνού συνοψίζονται στην ακόλουθη αρχή: τίποτε δεν είναι βέβαιο χωρίς την επικύρωση του πειράματος, αλλά και τίποτε δεν αξίζει ένα πείραμα, αν δεν αποτελέσει τη βάση ενός λογικού συλλογισμού.

Τα πειράματά του
Πρόκειται για τις πιο εντυπωσιακές εκδηλώσεις του τρόπου με τον οποίο σκεφτόταν ο μεγάλος διδάσκαλος, που συναρπάζουν κυριολεκτικά εκείνον που μελετά τα έργα του. Για παράδειγμα: Ο Αλεξανδρινός ανατόμος, ο Ερασίστρατος, υποστήριξε ότι στις φλέβες ρέει αίμα και στις αρτηρίες αέρας.

Ο Γαληνός απέρριπτε την άποψη αυτή ως αστήρικτη κι αποδείκνυε το βάσιμο της αντίθεσής του με τη βεβαιότητα που μπορεί να προσφέρει μόνο το πείραμα: Πήρε μια κατσίκα ζωντανή, αποκάλυψε μια μεγάλη της αρτηρία κι έκανε πάνω της μια τομή. Φυσικά ξεπετάχτηκε αίμα. Αυτό βέβαια το είχε παρατηρήσει και ο Ερασίστρατος. Το ερμήνευε, όμως, με τον τρόπο του: με το άνοιγμα της αρτηρίας φεύγει ο αέρας που βρίσκεται μέσα της και στη θέση του γίνεται αναρρόφηση αίματος.
Τότε ο Γαληνός πήρε ένα εύκαμπτο σωλήνα και τον πέρασε μέσα στην αρτηρία κι από τα δυο του άκρα με τέτοιο τρόπο, ώστε να υπάρχει απόλυτη εφαρμογή μεταξύ του εξωτερικού τοιχώματος του σωλήνα και του εσωτερικού τοιχώματος της αρτηρίας.
Έτσι απεδείκνυε ότι το αίμα έμπαινε από το ένα άκρο του σωλήνα κι έβγαινε από το άλλο, συνεχίζοντας τη διαδρομή του χωρίς διακοπή. Το πείραμα όμως δεν μπορούσε να είναι τέλειο: το αίμα που ερχόταν σε επαφή με τα τοιχώματα του σωλήνα έπηζε τελικά, πράγμα που και σήμερα ακόμα, παρ’ όλες τις προόδους, δεν αποφεύγεται πάντα στη χειρουργική των αγγείων.
Έτσι το αίμα δεν περνούσε μέσ” απ” το θρομβωμένο σωλήνα, αλλά τον παρέκαμπτε συνεχίζοντας το δρόμο του από παράπλευρα αγγεία, από τα οποία επέστρεφε στην αρχική αρτηρία, στο σημείο όπου τελείωνε ο θρόμβος. Το συμπέρασμα του όμως έμεινε ανεπηρέαστο στην ορθότητά του: στις αρτηρίες ρέει αίμα με διαφορετικό χρώμα κι άρα με διαφορετικούς χαρακτήρες.
Ο Γαληνός όμως πραγματοποίησε και άλλα πειράματα, χωρίς τη μεσολάβηση αναπόφευκτων απροόπτων. Σε ζωντανά ζώα έδεσε τον έναν απ” τους δυο ουρητήρες. Είδε τότε ότι ο νεφρός, του οποίου είχε δεθεί ο ουρητήρας, παρουσίαζε διόγκωση.
Το ίδιο παρατήρησε ελευθερώνοντας τον πρώτο ουρητήρα και δένοντας τον άλλο. Τελικά έδεσε και τους δυο ουρητήρες, οπότε παρατήρησε ότι όχι μόνο παρουσίαζαν κι οι δυο νεφροί διόγκωση, αλλά και ότι η κύστη έμενε κενή από ούρα. Έτσι κατάληξε στο συμπέρασμα, ότι η λειτουργία των νεφρών έγκειται στην παραγωγή των ούρων.
Επειδή όμως το πείραμα είχε γίνει προφανώς σε νεφρούς σκύλων, που έχουν μόνο μια θηλή, παρέσυρε τον Γαληνό να φανταστεί ένα φίλτρο μέσα στο νεφρό, που να τον διαιρεί σε 2 τμήματα. Το αίμα διυλίζεται μέσα απ” το φίλτρο αυτό προς 2 κατευθύνσεις: αφού απελευθερωθεί απ” τα ούρα ξαναγυρίζει στη κυκλοφορία δια μέσου των αρτηριών.

Η φυσιολογία του Γαληνού
Είναι κοινή πεποίθηση ότι η κυκλοφορία του αίματος «ανακαλύφθηκε» από τον Άγγλο Χάρβεϋ, τον 17ο αιώνα. Τα πράγματα όμως τοποθετούν την ανακάλυψή της στο πλαίσιο των επιτευγμάτων των αρχαίων Ελλήνων ιατρών και φιλοσόφων. Ο Ιπποκράτης γνωρίζει ήδη ότι το αίμα κάνει κύκλο μέσα στο σώμα. Ο Πλάτων προχωρεί περισσότερο τονίζοντας πως το αίμα πηγάζει από την καρδιά και περιφέρεται σε όλα τα μέλη τού σώματος με ορμή.
Ο Αριστοτέλης διατυπώνει επί πλέον το ενδεχόμενο ότι το αίμα ξαναγυρίζει στην αφετηρία του, τη καρδιά. Ο Γαληνός ανακεφαλαιώνει όλες αυτές τις παρατηρήσεις κι αν και δεν περιγράφει συγκεκριμένα τη μεγάλη κυκλοφορία, όμως τις συμπληρώνει με μια σειρά ανατομικών ανακαλύψεων, που η γνώση τους αποτελεί προϋπόθεση για την κατανόησή της.
Χωρίς να διαθέτει μικροσκόπιο, ανακάλυψε 15 και πλέον αιώνες πριν τον Μαλπίγγι τα τριχοειδή αγγεία που, σαν σωληνάρια με διαστάσεις τρίχας, συνδέουν τις αρτηρίες με τις φλέβες.
Ο Χάρβεϋ, που καρπώθηκε την τιμή της ανακάλυψης της κυκλοφορίας του αίματος, δεν ήθελε να ακούσει περί τριχοειδών, χωρίς τα οποία είναι ακατανόητη η κυκλοφορία, τα θεωρούσε δε σαν φαντασίες του Γαληνού.
Η συμβολή του Γαληνού στην ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος περιλαμβάνει και την εξακρίβωση της πραγματικής φύσης της μικρής κυκλοφορίας, δηλαδή της κίνησης του αίματος απ” τη καρδιά προς τους πνεύμονες κι αντιστρόφως, που και αυτής ο σκοπός μένει ασύλληπτος για τον Χάρβεϋ.
Πώς να μη θαυμάσει κανείς το διδάσκαλο, που δεκάδες αιώνες πριν τους νεώτερους είχε εξακριβώσει ότι το αίμα παίρνει από τον αέρα της εισπνοής όχι τον ίδιο τον αέρα, αλλά κάποιο οικείο και φιλικό του στοιχείο, εκείνο που ο Λαβουαζιέ ονόμασε στο τέλος του 18ου αιώνα, οξυγόνο! Ας παρακολουθήσουμε, λοιπόν, τα φαινόμενα της ανταλλαγής αερίων και της «συγκαύσεως των χυμών», του μεταβολισμού του σώματος, θα λέγαμε σήμερα, όπως τα είχε συλλάβει ο Γαληνός με τα αναπόφευκτα, αλλά δικαιολογημένα για την εποχή του, σφάλματα:
Ο αέρας περνώντας από την τραχεία μπαίνει στους πνεύμονες κι ακολουθώντας τη πνευμονική φλέβα φθάνει στον αριστερό κόλπο της καρδιάς και έρχεται σε επαφή με το αίμα. Το αίμα με τη σειρά του προέρχεται απ” το συκώτι, απ” το οποίο γίνεται η παραγωγή, η επεξεργασία κι η διανομή του. Δια της πυλαίας φλέβας το αίμα υποδέχεται στο συκώτι τις τροφές, που έχουν υποστεί κατεργασία στο έντερο. Από εκεί και μέσα από τις φλέβες που ξεκινούν απ’ το συκώτι, το αίμα διανέμεται σ” όλο το σώμα. Ένα μέρος του, ακολουθώντας τη κοίλη φλέβα, έρχεται στη δεξιά καρδιά για να καθαριστεί.
Σε κάθε συστολή, ένα μέρος του προωθείται στους πνεύμονες, από όπου επιστρέφει καθαρό στις φλέβες. Ένα μικρό του μέρος περνά από το μεσοκοιλιακό διάφραγμα στην αριστερή κοιλία, όπου αναμιγνύεται με τον αέρα που έρχεται απ” τους πνεύμονες και σχηματίζει το «ζωτικό πνεύμα», που διανέμεται σ” όλο το σώμα με τις αρτηρίες. Οι αρτηριακοί κλάδοι, που διανέμονται στον εγκέφαλο, σχηματίζουν ένα «θαυμάσιο δίκτυο» απ” το οποίο εκπορεύεται το «ζωικό πνεύμα» που στη συνεχεία διανέμεται κατά μήκος των νεύρων. Μια άλλη φυσιολογική δύναμη, το «φυσικό πνεύμα» παράγεται στο ήπαρ.

Η επίδραση του Γαληνού
Μέρος των σφαλμάτων, που διαπιστώνουμε στη παραπάνω περιγραφή, ήταν αναπόφευκτο για το Γαληνό από έλλειψη και μόνο μέσων παρατήρησης. Αν κάτι καταλογίζουν σε βάρος του, είναι ο ανασταλτικός του ρόλος σε κάθε πρόοδο, ρόλος που πρέπει να αποδοθεί στην αυθεντία που επί 15 αιώνες βάραινε πάνω στην ιατρική παράδοση.
Ήταν τέτοια η επιβολή της προσωπικότητάς του, ώστε ο Βεσάλιος (16ος αιών), που τόλμησε να του αμφισβητήσει μια ανατομική παρατήρηση, καταδικάστηκε σε θάνατο, απ” τον οποίο σώθηκε μόνο με βασιλική χάρη, ενώ οι πρόμαχοι των απόψεων τού Γαληνού δικαιολογήθηκαν εμπρός στο ολοφάνερο του πράγματος ως εξής: Επειδή είναι αδύνατο να έπεσε σε πλάνη ο Γαληνός, θα πρέπει να είναι ο ανθρώπινος οργανισμός αυτός που άλλαξε απ” την εποχή του!
Γι’ αυτή την αρνητική επίδραση του έργου του δεν πρέπει να θεωρείται υπεύθυνος ο μεγάλος διδάσκαλος. Είναι η έλλειψη φωτεινών πνευμάτων, στην περίοδο που μεσολαβεί από την εποχή του μέχρι την Αναγέννηση, πνευμάτων που να διαθέτουν τη δική του οξυδέρκεια κι ευφυία, ικανών να χαράξουν καινούργιους δρόμους, όπως κι ο Γαληνός στην εποχή του.
Η χριστιανική του ιδιότητα κι η σεμνοπρέπεια με την οποία αναφέρεται στη θεότητα είναι ένας ακόμα λόγος της επιβολής του στους χριστιανούς επιστήμονες τού Μεσαίωνα. Η αυστηρή απαγόρευση κάθε νεκροτομής σε ζώα κι ανθρώπους που επιβάλλει το Κοράνιο είναι κι αυτό κάποιος λόγος της προσήλωσης των Αράβων ιατρών στο Γαληνό. Και ξέρουμε πόσο οι Άραβες έπαιξαν ρόλο μεσάζοντα στη μεταβίβαση της αρχαίας σοφίας στους νεώτερους. Η έρευνα θα αργήσει να αρχίσει. Αυτό θα συμβεί μόνο στις πρώτες δεκαετίες του 17ου αιώνα.