Νευροεπιστήμες κατά ελεύθερης βούλησης

Η έννοια της ελεύθερης βούλησης δέχεται και πάλι επίθεση, αυτή τη φορά από τις εξελίξεις στον τομέα των νευροεπιστημών. Ο Anthony Gottlieb αναλύει:
ΤΟ ΒΡΑΔΥ ΤΗΣ 10ης Οκτωβρίου του 1769, σε μία από τις τυπικές συζητήσεις για ένα φιλοσοφικό πρόβλημα, ο Dr. Johnson Boswell, μιλούσε για τη μοίρα και την ελεύθερη βούληση, αναφωνώντας: “Κύριε … γνωρίζουμε ότι η βούλησή μας είναι ελεύθερη, και υπάρχει ένα τέλος σε αυτό”. Σχεδόν δυόμισι αιώνες αργότερα, η ελεύθερη βούληση και η υπευθυνότητα συζητούνται όσο ποτέ, δημιουργώντας νέες διαστάσεις αντιπαράθεσης.
Κάθε εποχή ανακαλύπτει έναν νέο λόγο να αμφιβάλλει για την πραγματικότητα της ανθρώπινης ελευθερίας. Οι αρχαίοι Έλληνες ανησυχούσαν για την Ανάγκη, την αρχέγονη δύναμη της αναγκαιότητας ή του καταναγκασμού, και τα παιδιά της, τις Μοίρες, οι οποίες κατεύθυναν τις ανθρώπινες ζωές. Μερικοί Έλληνες σκεπτόμενοι επιστημονικά, όπως ο Λεύκιππος τον πέμπτο αιώνα π.Χ., θεωρούσαν ότι η κίνηση των ατόμων ελεγχόταν από την Ανάγκη, έτσι ώστε “τα πράγματα συμβαίνουν από ανάγκη”. Οι θεολόγοι του Μεσαίωνα είχαν διαφορετικές ανησυχίες: πάλεψαν να συμβιβάσουν την ανθρώπινη ελευθερία με την υποτιθέμενη πρόγνωση του Θεού για όλες τις δράσεις. Και μετά την επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα, οι φιλόσοφοι καταπιάστηκαν με την ιδέα ενός σύμπαντος που υπόκειται σε πάγιους νόμους της φύσης. Αυτό το πρίσμα του “ντετερμινισμού” ήταν μια επανάληψη της ανησυχίας των αρχαίων Ελλήνων σχετικά με την αναγκαιότητα, μόνο που αυτή τη φορά την υποστήριζαν με πειραματικές και μαθηματικές αποδείξεις.
Τον 20ό αιώνα, η νέα επιστήμη της ψυχολογίας φάνηκε ότι επίσης υπονόμευε την ιδέα της ελεύθερης βούλησης: η θεωρία του Φρόιντ για παρόρμηση του ασυνείδητου υποστήριζε ότι οι αιτίες για κάποιες ενέργειές μας δεν είναι αυτό που νομίζουμε ότι είναι. Και έπειτα ήρθε η νευροεπιστήμη, η οποία συχνά πιστεύεται ότι απεικονίζει μια ακόμη πιο ζοφερή εικόνα. Όσα περισσότερα μαθαίνουμε για τη λειτουργία του εγκεφάλου, τόσο λιγότερος χώρος φαίνεται ότι υπάρχει για το αυτόνομο και ορθολογικό εγώ μας. Πού θα μπορούσε να βρεθεί ένα τέτοιο εγώ στην αλυσίδα των γεγονότων που οδηγούν σε μια δράση;
Οι έρευνες που αφορούν τον εγκέφαλο καταδεικνύουν ότι η συνειδητή βούληση είναι μια “ψευδαίσθηση”, σύμφωνα με τον τίτλο ενός βιβλίου από τον ψυχολόγο του Χάρβαρντ, Daniel Wegner, το 2002 – ένα συμπέρασμα που έχει απήχηση σε πολλούς ερευνητές έκτοτε. Το 2011, ο Sam Harris, ένας αμερικανός συγγραφέας για τις νευροεπιστήμες και τη θρησκεία, έγραψε ότι η ελεύθερη βούληση “δεν θα μπορούσε να τετραγωνιστεί με την κατανόηση του φυσικού κόσμου”, και ότι η όλη συμπεριφορά μας »μπορεί να εντοπιστεί σε βιολογικά γεγονότα για τα οποία δεν έχουμε καμία συνειδητή γνώση”.
Είναι όντως αλήθεια; Υπάρχουν πλέον ελπιδοφόρα σημάδια για το τι θα μπορούσε να ονομαστεί αντίδραση ενάντια στον εγκέφαλο. Σχεδόν κανείς δεν αμφιβάλλει ότι η φαιά ουσία στα κρανία μας ενισχύει τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας, με την έννοια που ένας εγκέφαλος που λειτουργεί είναι απαραίτητος για την ψυχική ζωή μας. Αυτή δεν είναι ούτε νέα ούτε σύγχρονη ιδέα: ο Ιπποκράτης το υποστήριξε τον πέμπτο αιώνα π.Χ.
Αλλά υπάρχει μια αυξανόμενη συνειδητοποίηση μεταξύ ορισμένων νευροεπιστημόνων ότι το να κοιτάζουμε τις δραστηριότητες μέσα στο εγκέφαλό μας ίσως να είναι ένας παραπλανητικός τρόπος για να δούμε πώς λειτουργεί το μυαλό μας. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι πολλά από τα χαρακτηριστικά ανθρώπινα πράγματα που κάνουν οι άνθρωποι λαμβάνουν χώρα κατά τη διάρκεια του χρόνου και εκτός των εγκεφάλων τους. Ίσως ο εγκέφαλος είναι το λάθος μέρος για να κοιτάξει κανείς αν θέλει να βρει την ελεύθερη βούληση.
Αυτό είναι ένα θέμα με το οποίο καταπιάνονται στα πρόσφατα βιβλία τους ο Michael Gazzaniga, νευροεπιστήμονας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στη Σάντα Μπάρμπαρα, και ο Raymond Tallis, συνταξιούχος βρετανός γιατρός και νευροεπιστήμονας. Όπως υποστηρίζει ο Dr Tallis στο “Aping Mankind: Neuromania, Darwinitis and the Misrepresentation of Humanity” (Απομίμηση της ανθρωπότητας: νευρομανία, δαρβινισμός και η παραποίηση της ανθρωπότητας), το να προσπαθεί κανείς να βρει ανθρώπινη ζωή στον εγκέφαλο είναι σαν να προσπαθεί να ακούσει το θρόισμα του δάσους ακούγοντας έναν σπόρο.