TEDtalks: Ο Νταν Ντένετ και τα επικίνδυνα μιμίδια

Ομιλία που έδωσε ο Ντάν Ντένετ στο TEDtalks το 2002 περί επικίνδυνων μιμιδίων.

Απόσπασμα από το ted.com: «Ξεκινώντας από την απλή ιστορία ενός μυρμηγκιού, ο Νταν Ντένετ ξεκινά ένα χορό ιδεών, στήνοντας την πιο πετυχημένη υπεράσπιση για την ύπαρξη των μιμιδιων: ότι οι ιδέες είναι κατ’ ουσίαν ζωντανές.»

Για να δείτε τους ελληνικούς υπότιτλους κάντε κλικ εκεί που λέει View subtitles, και στον κατάλογο γλωσσών που θα εμφανιστεί επιλέξτε Greek.

Η πλήρης απομαγνητοφώνηση της ομιλίας, μεταφρασμένη στα ελληνικά από την Βαλεντίνη Καλφαδοπούλου – Μελλά και επιμελημένη από τον Αλέξανδρο Τζαφερίδη:

Πόσους δημιουργιστές έχουμε στην αίθουσα; Μάλλον κανέναν. Νομίζω είμαστε όλοι Δαρβινιστές. Όμως, πολλοί Δαρβινιστές αγχώνονται, νιώθουν άβολα, θέλουν να δουν έως πού φτάνει ο Δαρβινισμός. Δεν πειράζει. Έχετε δει ιστούς αράχνης; Σίγουρα έχετε δει μια και είναι προϊόντα της εξέλιξης. Τον Παγκόσμιο Ιστό όμως; Έχετε μια αβεβαιότητα γι’ αυτό. Φράγματα κάστορα, ναι. Φράγματα όμως σαν το Χούβερ όχι. Τι νομίζετε ότι αποτρέπει τα προϊόντα της ανθρώπινης ευφυίας από το να είναι καθαυτά φρούτα του δέντρου της ζωής, και κατά συνέπεια, κατά κάποιο τρόπο, να υπακούουν στους νόμους της εξέλιξης; Όμως οι άνθρωποι περιέργως αντιστέκονται στην ιδέα της εφαρμογής της εξελικτικής σκέψης στη Σκέψη-στο πώς σκεπτόμαστε.

Και γιαυτό θα μιλήσω λίγο για το θέμα αυτό, λαμβάνοντας υπόψη ότι έχουμε να καλύψουμε πολλά στο πρόγραμμα εδώ. Είστε λοιπόν στο δάσος, ή είστε σ’ ένα λιβάδι, και βλέπετε αυτό το μυρμήγκι να σκαρφαλώνει σ’ένα φύλο στο γρασίδι. Ανεβαίνει στην κορυφή και πέφτει, ανεβαίνει ξανά, και πέφτει ξανά, και ξανασκαρφαλώνει – προσπαθώντας να μείνει ακριβώς πάνω στην κορυφή του φύλου. Τι κάνει αυτό το μυρμήγκι; Σε τι αποσκοπεί; Τι προσπαθεί να πετύχει αυτό το μυρμήγκι σκαρφαλώνοντας στο φύλο; Τι όφελος θα έχει το μυρμήγκι; Και η απάντηση είναι: Τίποτα. Δεν έχει κανένα όφελος το μυρμήγκι. Τότε, γιατί το κάνει αυτό; Είναι απλά ένα λάθος; Ναι οφείλεται σε λάθος. Σ’ ένα δίκροκο λάθος…στο παράσιτο της δικροκοιλίασης. Είναι ένα μικρό σκουλίκι στον εγκέφαλο. Είναι ένα παρασιτικό σκουλίκι στον εγκέφαλο πρόβατου ή αγελάδας που περνά από το στομάχι τους για να συνεχίσει τη ζωή του. Όπως ο σολωμός κολυμπά αντίθετα στο ρεύμα για να ζευγαρώσει, έτσι και τα παράσιτα της δικροκοιλίασης επιστρατεύουν ένα περαστικό μυρμήγκι, τρυπώνουν στον εγκέφαλό του και το οδηγούν στην κορυφή του φύλου σαν όχημα. Άρα δεν υπάρχει όφελος για το μυρμήγκι. Ο εγκέφαλος του μυρμηγκιού είναι όμηρος του παράσιτου που μολύνει τον εγκέφαλο προκαλώντας συμπεριφοράς αυτοκτονίας. Τρομακτικό.

Συμβαίνει, όμως, κάτι παρόμοιο και με τους ανθρώπους; Όλα αυτά βέβαια εκ μέρους μιας αιτίας εκτός της γενετικής του ικανότητας φυσικά. Λοιπόν μπορεί να το σκεφτήκατε ήδη ότι η λέξη Ισλάμ σημαίνει «παράδοση», ή, «υποταγή των ιδίων συμφερόντων στη θέληση του Αλλάχ.» Είναι, λοιπόν, οι ιδέες – και όχι τα σκουλίκια – που κρατάνε όμηρο τον εγκέφαλό μας. Τώρα, θα πείτε, ισχυρίζομαι ότι μια μεγάλη μειονότητα πληθυσμού στον κόσμο είναι όμηρος παρασιτικών ιδεών; Όχι. Είναι ακόμα χειρότερα. Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι ήδη όμηροι. (Γέλια) Έχουμε πολλές ιδέες για τις οποίες θα θυσιαζόμασταν. Η Ελευθερία, ειδικά αν είσαι από Νέο Χαμσάιρ. (Γέλια) Δικαιοσύνη. Αλήθεια. Κομμουνισμός. Πολλοί έχουν θυσιαστεί για τον Κομμουνισμό, και πολλοί έχουν θυσιαστεί για τον Καπιταλισμό. Και πολλοί για τον Καθολικισμό. Πολλοί επίσης για το Ισλάμ. Αυτές δεν είναι παρά λίγες από τις ιδέες για τις οποίες θα θυσιαζόμασταν. Τις κολλάμε όλοι.

Χτες, ο Άμορι Λόβινς μίλησε για το σύνδρομο της «μολυσματικής επανάληψης.» Ήταν ένας καταχρηστικός όρος κατ’ ουσίαν. Είναι άλογη μηχανική. Μα, τα περισσότερα πολιτιστικά ανοίγματα που γίνονται δεν είναι ευφυή, νέα ή πρωτοπόρα. Είναι απλά μολυσματική επανάληψη. Και μπορεί να προσπαθούμε να έχουμε μια θεωρία για το τι έχει γίνει, όταν γίνεται, ώστε να κατανοούμε τις συνθήκες της μόλυνσης. Οι ξενιστές κοπιάζουν για να εξαπλώσουν τις ιδέες τους σε άλλους. Εγώ είμαι φιλόσοφος και ένα από τα ρίσκα του επαγγέλματος είναι ότι πολλοί μας ρωτάνε ποιο είναι το νόημα της ζωής. Και πρέπει να έχει κανείς ένα έτοιμο σλόγκαν, να έχεις μια δήλωση. Αυτή, λοιπόν, είναι η δική μου.

Το μυστικό της ευτυχίας είναι: Βρες κάτι πιο σημαντικό από σένα και αφιέρωσε τη ζωή σου σ’αυτό. Οι περισσότερο από εμάς – τώρα που πλέον έχει περάσει η δεκαετία του «Εγώ» – τώρα πλέον το κάνουμε αυτό. Ένα συγκεκριμένο ή γενικά άλλο σετ ιδεών έχουν απλά αντικαταστήσει τις βιολογικές εντολές της ζωής μας. Αυτό είναι το «ύψιστο αγαθό» της ζωής μας. Δεν είναι να κάνουμε όσο πιο πολλά εγγόνια. Αυτό, τώρα, είναι μια βαθιά βιολογική συνέπεια. Είναι η υποταγή των γενετικών συμφερόντων μας σε άλλα συμφέροντα. Και δεν υπάρχει άλλο είδος που κάνει κάτι παρόμοιο.

Πώς, λοιπόν, μπορούμε να το διανοηθούμε αυτό; Από τη μια είναι βιολογική συνέπεια, και μεγάλη μάλιστα. Χωρίς αμφιβολία. Ποιες θεωρίες, λοιπόν, θα χρησιμοποιήσουμε για να το εξετάσουμε αυτό; Πολλές θεωρίες, αλλά, πώς μπορεί κάτι να τις δέσει μεταξύ τους; Η ιδεά της ανατύπωσης ιδεών, ιδεών που ανατυπώνονται περνώντας από εγκέφαλο σε εγκέφαλο. Ο Ρίτσαρντ Ντόκινς, που θα μιλήσει αργότερα σήμερα, εφηύρε τον όρο «μιμίδιο», και έθεσε την πρώτη ξεκάθαρη και ζωντανή έκδοση αυτής της ιδέας στο βιβλίο του «Το εγωιστικό γονίδιο.» Τώρα να ‘μαι κι εγώ να σας μιλάω για την ιδέα αυτή. Τώρα πλέον, όπως φαίνεται, η ιδέα δεν είναι δική του. Ναι – εκείνος την ξεκίνησε, αλλά η ιδέα ανήκει σε όλους μας τώρα. Και δεν φέρει ευθύνη για ό,τι πω εγώ για τα μιμίδια. Εγώ είμαι ο υπεύθυνος για ό,τι πω για τα μιμίδια.

Στην πραγματικότητα, είμαστε όλοι υπεύθυνοι. γιατί όχι μόνο γα τις προσδοκούμενες συνέπειες των ιδεών μας αλλά και για τις πιθανές κακές χρήσης τους. Άρα είναι σημαντικό, νομίζω, στον Ρίτσαρντ κι εμένα, να μην γίνει κακή χρήση και παραφθορά αυτών των ιδεών. Είναι πανεύκολο να κακοχρησιμοποιηθούν. Γιαυτό εξάλλου είναι επικίνδυνες. Και είναι πλέον δουλειά πλήρους απασχόλησης να προσπαθεί κανείς ν’ αποτρέψει τον κόσμο από το να φοβάται αυτές τις ιδέες, από το να τις μεταλλάσσει και να τις πάει σε μύριες όσες κατευθύνσεις. Γιαυτό πρέπει να επιμένουμε, στην προσπάθειά μας να διορθώσουμε τις λάθος κατανοήσεις ώστε μόνο ώστε μόνο οι καλοήθεις και χρήσιμες παραλλαγές των ιδεών μας να συνεχίσουν να επεκτείνονται. Αλλά αυτό είναι ένα πρόβλημα. Αλλά δεν μας φτάνει ο χρόνος και θα πω ακόμα λίγα και μετά θα συνεχίσω με άλλα, γιατί έχουμε πολλά άλλα πράγματα να καλύψουμε.

Γιαυτό ας τονίσω: Τα μιμίδια είναι σαν τους ιούς. Αυτό μας είπε ο Ρίτσαρντ το 1993. Μπορεί να σκεφτείτε, «Μα πώς είναι αυτό δυνατόν;» Εννοώ, ένας ιός είναι, ξέρετε, κάτι απτό! Ένα μιμίδιο, όμως, από τι αποτελείται; Χτες ο Νεγροπόντε μιλούσε για ιοτρόπες επικοινωνίες αλλά – τι είναι ένας ιός; Ένας ιός είναι μια σειρά τσαμπουκαλεμένων νουκλεϊκών οξέων. (Γέλια) Δηλαδή, έχει ένα κάτι που το κάνει ν’ αναπαράγεται καλύτερα από τους ανταγωνιστές του. Και αυτό είναι ένα μιμίδιο: ένα τσαμπουκαλεμένο πακέτο πληροφοριών. Από τι αποτελείται το μιμίδιο; Από τι είναι φτιαγμένα τα κομμάτια, μαμά; Όχι από σιλικόνη. Αποτελούνται από πληροφορίες και μπορεί να μεταφερθούν με όποιο φυσικό μέσο. Από τι αποτελείται μια λέξη; Μερικές φορές όταν άνθρωποι λένε, «Υπάρχουν τα μιμίδια;» Εγώ λέω, «Υπάρχουν οι λέξεις; Τις έχετε στην οντολογία σας;» Εάν είναι, τότε οι λέξεις είναι μιμίδια που μπορούν να προφερθούν.

Και απ’ την άλλη έχουμε όλα τ’ άλλα μιμίδια που δεν γίνεται να προφερθούν. Έχουμε διαφορετικά είδη μιμιδίων. Θυμάστε τους Σέικερς; Με το δώρο της απλότητας; Με τ’ απλά, όμορφα έπιπλα; Βασικά έχουν πλέον εξαλειφθεί. Ένας από τους λόγους είναι ότι ένα από τα πιστεύω των Σέικερς ήταν η αγαμία. Όχι μόνο για τους κληρικούς. Για όλους. Και φυσικά γιαυτό δεν μας εκπλήσσει που εξαλείφθηκαν. (Γέλια) Αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι αυτός ο λόγος που εξαλείφθηκαν. Επέζησαν για τόσο καιρό σε μια εποχή που δεν υπήρχαν κοινωνικές δικλείδες ασφαλείας. Όπου υπήρχαν πολλές χήρες και ορφανά, άνθρωποι που θα χρειάζονταν κάποιον να τους υιοθετήσει. Γιαυτό, λοιπόν, είχαν μια έτοιμη ροή προσηλυτισμένων. Και θα μπορούσαν να το είχαν συνεχίσει αυτό. Θεωρητικά θα μπορούσε να συνεχιστεί για πάντα. Με τέλεια αγαμία εκ μέρους των ξενιστών. Η ιδέα θα πέρναγε από τον ένα στον άλλο μέσω προσηλυτισμού, και όχι μέσω της γενετικής συγγένειας.

Έτσι λοιπόν οι ιδέες μπορούν να επιζήσουν παρά το γεγονός ότι δεν μεταφέρονται με γενετικό τρόπο. Ένα μιμίδιο μπορεί να ευδοκιμήσει παρά την αρνητική επίδρασή του στην γενετική ευεξία. Μια και το μιμίδιο για τους Σέικερς ήταν κατ’ ουσία ένα αποστειρωτικό παράσιτο. Υπάρχουν και άλλα παράσιτα που το κάνουν αυτό – που καθιστούν τον ξενιστή στείρο. Είναι μέρος του σχεδίου τους. Δεν χρειάζεται να σκέφτοναι για να έχουν ένα σχέδιο.

Ας σας επιστήσω την προσοχή σε μια μόνο από τις πολλές επιπλοκές της μιμιδικής οπτικής, που συνιστώ. Δεν έχω το χρόνο να εμβαθύνω όμως. Στο υπέροχο βιβλίο του Τζάρεντ Ντάιμοντ, «Όπλα, βακτήρια και ατσάλι», μιλά για το πώς ήταν τα βακτήρια, περισσότερο και από τα όπλα και το ατσάλι, που κατέκτησαν το νέο ημισφαίριο – το Δυτικό ημισφαίριο – που με τη σειρά του κατέκτησε τον υπόλοιπο κόσμο. Όταν οι ευρωπαίοι εξερευνητές και ταξιδιώτες εξαπλώθηκαν, έφεραν μαζί τους βακτήρια στα οποία είχαν κατ’ ουσία ανοσία, βακτήρια που είχαν μάθει να τα αντέχουν για εκατοντάδες και εκατοντάδες χρόνια, για χιλιάδες χρόνια, που ζούσαν με εξημερωμένα ζώα τα οποία ήταν και η πηγή αυτών των παθογόνων. Και αυτά εξολόθρευσαν – αυτά τα παθογόνα εξολόθρευσαν τους ιθαγενείς, που δεν είχαν καθόλου ανοσία σ’ αυτά.

Και το κάνουμε ξανά. Το κάνουμε αυτή τη φορά όμως με τοξικές ιδέες. Χτες, αρκετά άτομα – Ο Νίκολας Νεγροπόντε και άλλοι – μίλησαν για όλα τα υπέροχα πράγματα που συμβαίνουν ότι οι ιδέες μας διαδίδονται, χάρη στην τεχνολογία σε ολόκληρο τον κόσμο. Και συμφωνώ μαζί τους. Είναι σε μεγάλο ποσοστό υπέροχο. Ευρύτερα υπέροχο. Αλλά ανάμεσα σε όλες αυτές τις ιδέες που αναπόφευκτα ρέουν σ’ όλο τον κόσμο χάρη στην τεχνολογία μας, υπάρχουν και πολλές τοξικές ιδέες. Τώρα αυτά γίνονται εδώ και αρκετό καιρό. Ο Σαγίντ Κουίτμπ είναι ένας από τους πατέρες του φανατικού Ισλάμ, ένας από τους ιδεολόγους που ενέπνευσαν τον Οσάμπα μπιν λάντεν. «Δεν έχει κανείς παρά να δει τα επίσημα φιλμ, τις εκδηλώσεις μόδας και ομορφιάς, τις αίθουσες χορού, τα μπαρ και τους τηλεοπτικούς σταθμούς.» Μιμίδια.

Αυτά τα μιμίδια εξαπλώνονται σε όλο τον κόσμο και αφανίζουν ολόκληρες κουλτούρες. Αφανίζουν γλώσσες. Αφανίζουν παραδόσεις και πρακτικές. Και δεν είναι σφάλμα δικό μας, όσο δεν είναι σφάλα των βακτηρίων όταν αφανίζουν τα άτομα που δεν έχουν ανοσία προς αυτά. Έχουμε ανοσία σ’ όλα τα σκουπίδια που «ζουν» στο περιθώριο της κουλτούρας μας. Είμαστε μια ελεύθερη κοινωνία, άρα επιτρέπουμε την πορνογραφία και όλα αυτά – απλά αδιαφορούμε. Είναι για μας σαν την απλή γρίπη. Δεν μας πολυαπασχολούν. Αλλά θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι για πολλά άτομα σ’ όλο τον κόσμο, είναι κάτι σημαντικό. Θα πρέπει να το ΄χουμε αυτό πάντα στο μυαλό μας, μια και καθώς εξαπλώνουμε την παιδεία και την τεχνολογία μας, ένα από τα πράγματα που κάνουμε είναι να είμαστε οι συνιστώσες των μιμιδίων που θα θεαθούν σωστά από τους ξενιστές άλλων μιμιδίων ως άμεση απειλή για τα αγαπημένα τους μιμίδια – τα μιμίδια για τα οποία είναι έτοιμοι να θυσιάσουν ακόμα και τη ζωή τους.

Αλλά, πώς θα ξεχωρίσουμε τα καλά μιμίδια από τα κακά μιμίδια; Αυτό δεν είναι δουλειά για την επιστήμη της μιμιδικής. Η μιμιδική είναι ηθικά ουδέτερη. Και έτσι θα έπρεπε να ‘ναι. Δεν είναι ο τόπος για μίσος και θυμό. Εάν είχατε φίλο που πέθανε από AIDS, τότε μισείτε το HIV. Αλλά για να το αντιμετωπίσετε πρέπει να αποτανθείτε στην επιστήμη, και να κατανοήσετε πώς εξαπλώνεται και γιατί, όλα με μια ηθικά ουδέτερη οπτική.

Μόνο τα γεγονότα. Επιλύοντας τις όποιες επιπλοκές. Υπάρχει χώρος για ηθικά πάθη μόνο αφού έχουμε όλα τα δεδομένα και μπορούμε να διακρίνουμε τι είναι καλύτερο να πράξουμε. Όπως, λοιπόν, με τα βακτήρια, το ζήτημα είναι να μην επιδιώξουμε να τ’ αφανίσουμε. Δεν πρόκειται ποτέ ν’ αφανίσουμε τα βακτήρια. Αυτό που μπορούμε, όμως, να κάνουμε είναι να προωθήσουμε μέτρα για τη δημόσια υγεία, και αυτό θα ενθαρρύνει την εξέλιξη της αμολυσματικότητας. Αυτό θα ενθαρρύνει την εξάπλωση σχετικά καλοήθων μεταλλάξεων στις πιο τοξικές ποικιλίες. Δεν έχω άλλο χρόνο, άρα.. σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.