Αρχές Σύνταξης της Αρχαιοελληνικής Γλώσσας: 9. ΚΥΡΙΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

ΕΥΘΕΙΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

§9.13. Ευθείες ερωτήσεις είναι οι προτάσεις με τις οποίες διατυπώνεται μια απορία με τη μορφή ερώτησης, η οποία στον προφορικό λόγο υποδηλώνεται με την αλλαγή του τόνου της φωνής, ενώ στον γραπτό λόγο με τη χρήση του ερωτηματικού σημείου της στίξης. Στις σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες χρησιμοποιείται η αντιστροφή ρήματος-υποκειμένου (λ.χ. γαλλ. voulez-vous? αγγλ. have you?), η οποία, όμως, είναι νεώτερο γλωσσικό φαινόμενο.

• Ολικής-μερικής αγνοίας: Η ερώτηση υποβάλλεται κατευθείαν από αυτόν που ρωτάει χωρίς τη μεσολάβηση ρήματος εξάρτησης. Οι απορίες που απευθύνονται στον συνομιλητή εξυπηρετούν επικοινωνιακές ανάγκες, καθώς διατυπώνονται άλλοτε ερωτήσεις μερικής και άλλοτε ολικής αγνοίας. Υπάρχουν ερωτήσεις που δεν περιέχουν ερωτηματική λέξη (βλ. στη νεοελληνική είσαι καλά;), οι οποίες αναφέρονται στο κατηγόρημα. Άλλοτε πάλι οι ερωτήσεις εισάγονται με ερωτηματικές αντωνυμίες, επιρρήματα και μόρια (ποιος; πού; τι; πότε; κ.ά) και δέχονται μόνο μια σωστή απάντηση. Τις ερωτηματικές προτάσεις χωρίς ερωτηματική λέξη τις ονομάζουμε ολικής αγνοίας, ενώ οι προτάσεις που εισάγονται με ερωτηματικές λέξεις λειτουργούν ως συμπληρωματικές διασαφηνίσεις μιας λέξης, άρα θεωρούνται μερικής αγνοίας. Επιπλέον, υπάρχουν ερωτήσεις που διαζευκτικά θέτουν παραπάνω από ένα ερωτήματα: πότερον (πότερα) … ἤ (ἤ …ἤ…). Έτσι δημιουργούνται οι διμελείς ή πολυμελείς ερωτήσεις ολικής αγνοίας.

• Ρητορικές ερωτήσεις: Πολλές φορές σε ορισμένα γραμματειακά είδη τίθενται ερωτήσεις, για τις οποίες ο ερωτών δεν περιμένει πραγματικά απάντηση, αλλά είναι ένα σχήμα λόγου που ενδυναμώνει την επιχειρηματολογία του, καθώς η απάντηση είναι αυτονόητη. Αυτές είναι οι λεγόμενες ρητορικές ερωτήσεις.

• Κρίσεως-επιθυμίας: Οι ευθείες ερωτήσεις, όπως όλες οι κύριες προτάσεις, ανάλογα με το περιεχόμενό τους διακρίνονται σε προτάσεις κρίσεως και σε προτάσεις επιθυμίας. Η διάκριση των προτάσεων δηλώνεται με τη χρήση των διαφορετικών εγκλίσεων, οι οποίες αποτυπώνουν την ιδιαίτερη νοηματική χροιά των προτάσεων.

§9.14. Οι ευθείες ερωτήσεις διαχωρίζονται ανάλογα με το βαθμό άγνοιας που εκφράζουν σε ερωτήσεις μερικής ή ολικής αγνοίας. Ειδικότερα:

§9.15. Οι ερωτήσεις μερικής αγνοίας εισάγονται με ερωτηματικές αντωνυμίες (τίς, πότερος, πόσος, ποῖος, πηλίκος, ποδαπός) ή ερωτηματικά επιρρήματα (πῶς, ποῦ, πόθεν, πότε, ποῖ, πῇ)∙ η ερώτηση αφορά αυτό που δηλώνει η ερωτηματική αντωνυμία ή το επίρρημα, δηλαδή το υποκείμενο, το αντικείμενο ή τον προσδιορισμό. Άρα η ερώτηση δείχνει ότι το υποκείμενο αγνοεί μέρος μόνο του περιεχομένου της πρότασης. Η απάντηση μπορεί να είναι ένα όνομα, μια αντωνυμία, ένα επίρρημα ή ολόκληρη πρόταση:

ΠΛ Κριτ 43a τί τηνικάδε ἀφῖξαι, ὦ Κρίτων; || Κρίτωνα, γιατί ήρθες τέτοια ώρα;

ΠΛ Φαιδ 57a καὶ πῶς ἐτελεύτα; || με ποιον τρόπο πέθανε;

ΔΗΜ 1.25 τίς αὐτὸν κωλύσει δεῦρο βαδίζειν; || ποιος θα τον εμποδίσει να έρθει εδώ;

ΔΗΜ 14.31 ποῖ γὰρ αὐτὸς τρέψεται μετὰ ταῦτα; || πού θα καταφύγει μετά από αυτά;

§9.16. Ερωτήσεις ολικής αγνοίας:

Μονομελείς. Η ερώτηση δεν εισάγεται με ερωτηματική λέξη, αλλά δηλώνεται με τον ερωτηματικό τόνο της φωνής στον προφορικό λόγο ή με το σημείο στίξης του ερωτηματικού στον γραπτό.

ΔΗΜ 4.10 "τέθνηκε Φίλιππος;" "οὐ μὰ Δί᾽, ἀλλ᾽ ἀσθενεῖ." || "Πέθανε ο Φίλιππος;" "Όχι, μα τον Δία, αλλά είναι άρρωστος."

ΔΗΜ 14.32 εἰς Φρυγίαν ἐλθὼν δουλεύσει; || Θα έρθει στη Φρυγία και θα γίνει δούλος;

Η ερώτηση εισάγεται με τα ερωτηματικά μόρια ἆρα, ἆρά γε, ἆρα μή, ἆρ' οὐ, ἆρ' οὖν, οὖν, μή, μή οὖν, μῶν (μή + οὖν), ἦ, ἄλλο τι, οὔκουν, οὐκοῦν κ.λ.π. Η απάντηση είναι καταφατική ή αποφατική:

ΑΡΙΣΤΟΦ Νεφ 466 ἆρά γε τοῦτ᾽ ἄρ᾽ ἐγώ ποτ᾽ ὄψομαι; || άραγε θα το αντικρίσω εγώ ποτέ αυτό;

ΠΛ Σοφ 267c μῶν οὖν πάντες ἀποτυγχάνουσι τοῦ δοκεῖν εἶναι δίκαιοι μηδαμῶς ὄντες; || μήπως όλοι αποτυγχάνουν στην προσπάθεια να φανούν ότι είναι δίκαιοι, ενώ δεν είναι καθόλου;

ΠΛ Φαιδ 67d οὐκοῦν τοῦτό γε θάνατος ὀνομάζεται, λύσις καὶ χωρισμὸς ψυχῆς ἀπὸ σώματος; || αυτό, λοιπόν, δεν ονομάζεται θάνατος, η αποδέσμευση και ο αποχωρισμός της ψυχής από το σώμα;

Διμελείς. Οι προτάσεις αυτές έχουν δύο σκέλη. Στο πρώτο, στο οποίο προτάσσεται η ερωτηματική αντωνυμία πότερον (πότερα), τίθεται συνήθως πλήρης η ερώτηση, ενώ στο δεύτερο σκέλος που εισάγεται με τον διαχωριστικό σύνδεσμο ἤ (ἢ …ἢ…) υπάρχει βραχυλογική διατύπωση της ερώτησης:

ΠΛ Απολ 25c πότερόν ἐστιν οἰκεῖν ἄμεινον ἐν πολίταις χρηστοῖς ἢ πονηροῖς; || ποιο από τα δυο είναι το καλύτερο, να κατοικεί κανείς ανάμεσα σε αγαθούς πολίτες ή φαύλους;

ΠΛ Κριτων 53.c πότερον οὖν φεύξῃ τάς τε εὐνομουμένας πόλεις καὶ τῶν ἀνδρῶν τοὺς κοσμιωτάτους, … ἢ πλησιάσεις τούτοις καὶ ἀναισχυντήσεις διαλεγόμενος-τίνας λόγους, ὦ Σώκρατες; || ποιο από τα δυο (θα κάνεις), θα αποφύγεις τις ευνομούμενες πόλεις και τους πιο πολιτισμένους από τους ανθρώπους, … ή θα τους πλησιάσεις και θα έχεις το θράσος να συζητήσεις μαζί τους ― τι είδους συζητήσεις, Σωκράτη;

Πολυμελείς. Σπάνια έχουμε πολυμελείς ευθείες ερωτήσεις που εισάγονται με το πότερον (-α)… ἢ… ἢ… ἢ…:

ΞΕΝ Απομν 2.7.7 πότερον … τοὺς οὕτω ζῶντας ἄμεινον διάγοντας ὁρᾷς … ἢ τούς, … , τούτων <ενν. τῶν χρησίμων πρὸς τὸν βίον> ἐπιμελομένους; || ποιο από τα δυο, αυτούς που ζουν με αυτόν τον τρόπο βλέπεις να περνούν καλύτερα ή αυτούς που φροντίζουν να εξασφαλίσουν ό,τι είναι χρήσιμο για τη ζωή;

ΣΟΦ ΟΤ 140 Πότερα δ᾽ ἐν οἴκοις, ἢ ᾽ν ἀγροῖς ὁ Λάϊος, ἢ γῆς ἐπ᾽ ἄλλης τῷδε συμπίπτει φόνῳ; || Σε ποιο μέρος, στο παλάτι, στους αγρούς ή σε άλλη χώρα συνάντησε ο Λάιος τον θάνατό του;

§9.17. Οι ευθείες ερωτήσεις κρίσεως εκφέρονται με τις εγκλίσεις των προτάσεων κρίσεως:

• με οριστική που δηλώνει το πραγματικό: τίς ποιεῖταῦτα;

• με δυνητική οριστική που δηλώνει το μη πραγματικό: τίς ἂν ἐποίειταῦτα;

• με δυνητική ευκτική που δηλώνει το δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον: τίς ἂν ποιήσειεν ταῦτα;

Οι ευθείες ερωτήσεις κρίσεως δέχονται άρνηση οὐ.

§9.18. Με την οριστική δηλώνεται το πραγματικό στο παρόν, στο παρελθόν ή στο μέλλον.

• Μερικής αγνοίας:

ΠΛ Θεαιτ 174a πῶς τοῦτο λέγεις, ὦ Σώκρατες; || τι εννοείς με αυτό, Σωκράτη;

ΠΛ Κρατ 430e τί τοῦτο ἐκείνου διαφέρει; || σε τι διαφέρει αυτό από εκείνο;

ΔΗΜ 4.47 πῶς οὖν ταῦτα παύσεται; || πώς θα σταματήσουν αυτά;

• Ολικής αγνοίας:

ΠΛ Συμπ 212c παῖδες,…, οὐ σκέψεσθε; || ε εσείς παιδιά, δεν πάτε να δείτε τι τρέχει;

ΔΗΜ 4.25 εἰρήνην ἄγετ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι; || είστε σε περίοδο ειρήνης, Αθηναίοι;

§9.19. Με δυνητική οριστική δηλώνεται το μη πραγματικό: τίς ἄν ἐποίει ταῦτα; Για τη δήλωση του μη πραγματικού στο παρόν χρησιμοποιείται η δυνητική οριστική του παρατατικού, ενώ για το παρελθόν χρησιμοποιείται η δυνητική οριστική του αορίστου.

ΞΕΝ ΚΑναβ 5.8.17 τί μέγα ἂν οὕτως ἔπαθον…; || ποια συμφορά μεγάλη θα πάθαιναν;

ΞΕΝ Αγησ 7.2 τίς γὰρ ἂν ἠθέλησεν ἀπειθεῖν ὁρῶν τὸν βασιλέα πειθόμενον; || ποιος θα είχε θελήσει να παρακούσει βλέποντας τον βασιλιά να πείθεται;

ΠΛ Πολ 337c τί ἂν αὐτῷ εἶπες πρὸς ταῦτα; || τι θα του είχες απαντήσει σχετικά με αυτά;

§9.20. Με δυνητική ευκτική δηλώνεται το δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον: τίς ἄν ποιήσειεν ταῦτα;

• Μερικής αγνοίας:

ΞΕΝ ΚΑναβ 5.7.8 πῶς ἂν οὖν ἐγὼ ἢ βιασαίμην ὑμᾶς ξὺν ἐμοὶ πλεῖν μὴ βουλομένους ἢ ἐξαπατήσας ἄγοιμι; || πώς θα μπορούσα εγώ ή να σας πιέσω να πλεύσετε μαζί μου ενώ δεν θέλατε ή να σας παρασύρω εξαπατώντας σας;

ΠΛ Συμπ 202d Τί οὖν ἄν, …, εἴη ὁ Ἔρως; θνητός; || τι θα μπορούσε να είναι ο Έρωτας; θνητός;

ΔΗΜ 18.93 τί γένοιτ᾽ ἂν αἴσχιον ἢ μιαρώτερον; || τι θα μπορούσε να είναι πιο αισχρό ή πιο ανόσιο;

• Ολικής αγνοίας:

ΞΕΝ Απομν 1.5.1 ἆρ᾽ ὅντινα [ἂν] αἰσθανοίμεθα ἥττω γαστρὸς ἢ οἴνου ἢ ἀφροδισίων…ἢ ὕπνου, τοῦτον ἂν αἱροίμεθα; || άραγε όποιον μπορούμε να καταλάβουμε ότι είναι υποχείριο του φαγητού ή του ποτού, ή της σεξουαλικής επιθυμίας,… ή του ύπνου, αυτόν θα επιλέγαμε;

ΠΛ Φαιδ 101b οὐκ ἂν φοβοῖο ταῦτα; || δεν θα τα φοβόσουν αυτά;

ΔΗΜ 4.10 γένοιτο γὰρ ἄν τι καινότερον ἢ Μακεδὼν ἀνὴρ Ἀθηναίους καταπολεμῶν καὶ τὰ τῶν Ἑλλήνων διοικῶν; || μπορεί να υπάρχει τίποτα νεώτερο από έναν Μακεδόνα ο οποίος επικρατεί εναντίον των Αθηναίων και καθορίζει τη μοίρα των Ελλήνων;

§9.21. Οι ευθείες ερωτήσεις επιθυμίας εκφέρονται με απορηματική υποτακτική που δηλώνει ότι το υποκείμενο βρίσκεται σε αμηχανία ή απορία, τί εἴπω; Συνήθως βρίσκεται στο α΄ πρόσωπο, γι' αυτό και οι πλάγιες ερωτήσεις επιθυμίας, όταν μετατρέπονται σε ευθείες, βρίσκονται στο α' πρόσωπο. Δέχονται άρνηση μή.

§9.22. Ερωτήσεις μερικής αγνοίας:

ΑΝΔΟΚ 3.13 τίνος ἕνεκα πολεμήσωμεν; || γιατί να πολεμήσουμε;

ΠΛ Φαιδ 70b ἀλλὰ τί δὴ ποιῶμεν; || τι να κάνουμε λοιπόν;

ΔΗΜ 19.240 τίνα γάρ, Αἰσχίνη, μάρτυρα μείζω παράσχωμαι…ἢ σὲ κατὰ σαυτοῦ; || Αισχίνη, ποιο ισχυρότερο επιχείρημα εναντίον σου να παρουσιάσω,… από τη μαρτυρία που εσύ έδωσες εναντίον σου;

§9.23. Ερωτήσεις ολικής αγνοίας:

ΠΛ Ευθυφ 9e Οὐκοῦν ἐπισκοπῶμεν αὖ τοῦτο; || να μην το εξετάσουμε, λοιπόν, πάλι αυτό;

ΠΛ Συμπ 212e μεθύοντα ἄνδρα πάνυ σφόδρα δέξεσθε συμπότην, ἢ ἀπίωμεν ἀναδήσαντες μόνον Ἀγάθωνα, ἐφ᾽ ᾧπερ ἤλθομεν; || θα δεχτείτε στην παρέα σας για συμπότη έναν άντρα πολύ μεθυσμένο ή να φύγουμε αφού στεφανώσουμε μόνον τον Αγάθωνα, πράγμα για το οποίο ήρθαμε;

Σε αυτήν την περίοδο η πρώτη ευθεία ερώτηση είναι ερώτηση κρίσεως και εκφέρεται με οριστική, ενώ η δεύτερη είναι ερώτηση επιθυμίας και εκφέρεται με απορηματική υποτακτική.

§9.24. Πολλές φορές στις ευθείες ερωτήσεις επιθυμίας προτάσσονται τα βούλει, βούλεσθε, θέλετε, τα οποία λειτουργούν ως απλά μόρια:

ΞΕΝ Απομν 2.1.10 βούλει οὖν καὶ τοῦτο σκεψώμεθα; || να εξετάσουμε, λοιπόν, και αυτό;

ΑΙΣΧΙΝ 1.73 βούλεσθε οὖν τὸ ὅλον πρᾶγμα ἀφῶμεν καὶ μὴ ζητῶμεν; || να εγκαταλείψουμε, λοιπόν, το όλο ζήτημα και να μην συνεχίσουμε την αναζήτηση;

ΕΥΡ Βακ 719 θέλετε θηρασώμεθα Πενθέως Ἀγαυὴν μητέρ᾽ ἐκ βακχευμάτων χάριν τ᾽ ἄνακτι θώμεθ᾽; || να κυνηγήσουμε την Αγαύη, τη μητέρα του Πενθέα, και να την βγάλουμε από τη βακχεία της και έτσι να κάνουμε το χατίρι στον βασιλιά;

Επίσης, με τις αρνήσεις μή, μηδέ:

ΞΕΝ Απομν 1.2.36 μηδέ ἔρωμαι ὁπόσου πωλεῖ; || μήτε και να ρωτήσω πόσο το πουλά;

ΠΛ Πολ 337b μὴ ἀποκρίνωμαι…, ἀλλ᾽ ἕτερον εἴπω; || να μην απαντήσω…, αλλά εγώ να πω κάτι άλλο;

Πιο σπάνια οι ευθείες ερωτήσεις επιθυμίας τίθενται στο γ' πρόσωπο:

• με την αόριστη αντωνυμία τις, αλλά και τότε τίθεται σαν να εννοείται το α' πρόσωπο:

ΔΗΜ 18.124 πότερόν σέ τις, Αἰσχίνη, τῆς πόλεως ἐχθρὸν ἢ ἐμὸν εἶναι φῇ; || τι να πει κανείς ότι είσαι, Αισχίνη, εχθρός της πόλης ή δικός μου;

• με το μή (πιο σπάνια):

ΠΛ Φαιδ 64c ἆρα μὴ ἄλλο τι ᾖ ὁ θάνατος ἢ τοῦτο; || μήπως είναι τίποτε άλλο ο θάνατος πέρα από αυτό;

ΠΛ Πολ 603c μή τι ἄλλο ἦν παρὰ ταῦτα; || υπάρχει μήπως και τίποτε άλλο εκτός από αυτά;

§9.25. Ρητορικές ερωτήσεις είναι οι ερωτήσεις που διατυπώνει ο ομιλητής χωρίς να περιμένει απάντηση, είτε γιατί η απάντηση είναι γνωστή εκ των προτέρων είτε γιατί την δίνει ο ίδιος ο ομιλητής. Στην ουσία οι ρητορικές ερωτήσεις ανήκουν στη συντακτική υφολογία. Επειδή δημιουργούν την εντύπωση στον συνομιλητή ότι η απάντηση στην ερώτηση που τίθεται είναι αυτονόητη, προσδίδουν κύρος στην επιχειρηματολογία του ομιλητή. Επιπλέον, ζωντανεύουν τον λόγο, καθώς δημιουργείται διάλογος ―έστω και πλασματικός― στη θέση μιας πιο "ξερής" παράθεσης επιχειρημάτων.

Οι ρητορικές ερωτήσεις μπορεί να είναι διατυπωμένες αποφατικά, οπότε δηλώνεται έντονη κατάφαση (προτροπή, προσταγή, αποδοχή), είτε καταφατικά, οπότε δηλώνεται έντονη άρνηση (απαγόρευση, απόρριψη, αποτροπή).

ΔΗΜ 24.216 οὐ τριήρεις ὅσας οὐδεμία πόλις Ἑλληνὶς κέκτηται; οὐχ ὁπλίτας; οὐχ ἱππέας; οὐ προσόδους; οὐ τόπους; || δεν κατέχει <η Αθήνα> πλοία περισσότερα από οποιαδήποτε άλλη ελληνική πόλη; στρατιώτες; ιππείς; έσοδα; υποτελείς περιοχές; (σε αυτές τις πολλαπλές αποφατικές ρητορικές ερωτήσεις ο ακροατής απαντά νοερά με απόλυτη κατάφαση).

ΞΕΝ ΚΠαιδ 8.1.2 τίς δ᾽ ἂν [πόλις] φιλία ὑπὸ μὴ πειθομένων διαφυλαχθείη; || ποια φιλική πόλη μπορεί να προστατευτεί από στρατιώτες που είναι ανυπάκουοι;

Απάντηση σε ρητορική ερώτηση: Κανονικά δεν περιμένουμε απάντηση στη ρητορική ερώτηση. Εν τούτοις, όταν ο ομιλητής αποφασίζει να απαντήσει ο ίδιος στην ερώτηση που έχει θέσει, τότε παραλείπει συνήθως την κύρια πρόταση και απαντά μόνον με την αντίστοιχη δευτερεύουσα:

ΑΝΔΟΚ 3.13 τίνος ἕνεκα πολεμήσωμεν; ἵνα ἡ πόλις ἡμῶν ἐλευθέρα ᾖ; || για ποιον λόγο να πολεμήσουμε; για να είναι η πόλη μας ελεύθερη;

Μερικές φορές η ρητορική ερώτηση εισάγεται με το εἶτα ή ἔπειτα. Τότε το περιεχόμενό της βρίσκεται σε αντίθεση με όσα προηγουμένως έχουν διατυπωθεί:

ΕΥΡ Ηρακλ 816 ἀλλ᾽ ἦν κάκιστος· εἶτα τοιοῦτος γεγὼς τοὺς Ἡρακλείους ἦλθε δουλώσων γόνους; || ήταν ένας δειλός∙ τότε ένας τέτοιος άνθρωπος ήρθε να σκλαβώσει τα παιδιά του Ηρακλή;

ΑΝΔΟΚ 1.137 τίς γὰρ κίνδυνος μείζων ἀνθρώποις ἢ χειμῶνος ὥρᾳ πλεῖν τὴν θάλατταν; ἐν οἷς ἔχοντες μὲν τὸ σῶμα τοὐμόν, κρατοῦντες δὲ τοῦ βίου καὶ τῆς οὐσίας τῆς ἐμῆς, εἶτα ἔσῳζον; || υπάρχει μεγαλύτερος κίνδυνος για τους ανθρώπους από το να διαπλέουν χειμώνα καιρό τη θάλασσα; Να υποθέσει λοιπόν κανείς ότι σε μια τέτοια κατάσταση όπου οι θεοί είχαν τον εαυτό μου στο έλεός τους και όριζαν τη ζωή και την περιουσία μου, με κράτησαν, σε πείσμα αυτών, σώο;

ΙΣΟΚΡ 15.222 ἔπειτα τίνας ἂν καὶ διαφθείραιεν καὶ τοὺς πῶς διακειμένους λάβοιεν ἂν μαθητάς; || έπειτα, ποιους θα μπορούσαν να διαφθείρουν και τι είδους ανθρώπων θα έπαιρναν ως μαθητές;