Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΞΕΝΟΦΩΝ, ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ

ΞΕΝ Απομν 4.7.5–4.7.7

Περιττές και, ενδεχομένως, επικίνδυνες αστρονομικές γνώσεις

Στο έκτο κεφάλαιο του τέταρτου βιβλίου δόθηκαν δείγματα της διαλεκτικής μεθόδου του Σωκράτη, ενώ στο έβδομο καθορίζονται το εύρος και η ποσότητα των γνώσεων που όφειλε να κατέχει ένας μορφωμένος. Στο ακόλουθο απόσπασμα εκτίθενται οι αστρονομικές γνώσεις που δεν αποδεχόταν ο φιλόσοφος.

[4.7.5] τὸ δὲ μέχρι τούτου ἀστρονομίαν
μανθάνειν, μέχρι τοῦ καὶ τὰ μὴ ἐν τῇ αὐτῇ περιφορᾷ ὄντα,
καὶ τοὺς πλάνητάς τε καὶ ἀσταθμήτους ἀστέρας γνῶναι, καὶ
τὰς ἀποστάσεις αὐτῶν ἀπὸ τῆς γῆς καὶ τὰς περιόδους καὶ
τὰς αἰτίας αὐτῶν ζητοῦντας κατατρίβεσθαι, ἰσχυρῶς ἀπέ-
τρεπεν. ὠφέλειαν μὲν γὰρ οὐδεμίαν οὐδ’ ἐν τούτοις ἔφη
ὁρᾶν· καίτοι οὐδὲ τούτων γε ἀνήκοος ἦν· ἔφη δὲ καὶ ταῦτα
ἱκανὰ εἶναι κατατρίβειν ἀνθρώπου βίον καὶ πολλῶν καὶ
ὠφελίμων ἀποκωλύειν. [4.7.6] ὅλως δὲ τῶν οὐρανίων, ᾗ ἕκαστα ὁ
θεὸς μηχανᾶται, φροντιστὴν γίγνεσθαι ἀπέτρεπεν· οὔτε γὰρ
εὑρετὰ ἀνθρώποις αὐτὰ ἐνόμιζεν εἶναι οὔτε χαρίζεσθαι θεοῖς
ἂν ἡγεῖτο τὸν ζητοῦντα ἃ ἐκεῖνοι σαφηνίσαι οὐκ ἐβουλή-
θησαν. κινδυνεῦσαι δ’ ἂν ἔφη καὶ παραφρονῆσαι τὸν ταῦτα
μεριμνῶντα οὐδὲν ἧττον ἢ Ἀναξαγόρας παρεφρόνησεν ὁ
μέγιστον φρονήσας ἐπὶ τῷ τὰς τῶν θεῶν μηχανὰς ἐξηγεῖ-
σθαι. [4.7.7] ἐκεῖνος γὰρ λέγων μὲν τὸ αὐτὸ εἶναι πῦρ τε καὶ
ἥλιον ἠγνόει ὅτι τὸ μὲν πῦρ οἱ ἄνθρωποι ῥᾳδίως καθορῶσιν,
εἰς δὲ τὸν ἥλιον οὐ δύνανται ἀντιβλέπειν, καὶ ὑπὸ μὲν τοῦ
ἡλίου καταλαμπόμενοι τὰ χρώματα μελάντερα ἔχουσιν, ὑπὸ
δὲ τοῦ πυρὸς οὔ· ἠγνόει δὲ καὶ ὅτι τῶν ἐκ τῆς γῆς φυομένων
ἄνευ μὲν ἡλίου αὐγῆς οὐδὲν δύναται καλῶς αὔξεσθαι, ὑπὸ
δὲ τοῦ πυρὸς θερμαινόμενα πάντα ἀπόλλυται· φάσκων δὲ
τὸν ἥλιον λίθον διάπυρον εἶναι καὶ τοῦτο ἠγνόει, ὅτι λίθος
μὲν ἐν πυρὶ ὢν οὔτε λάμπει οὔτε πολὺν χρόνον ἀντέχει, ὁ
δὲ ἥλιος πάντα τὸν χρόνον πάντων λαμπρότατος ὢν διαμένει.

***
Το να μανθάνη δε κανείς αστρονομίαν μέχρι του σημείου να γνωρίζη και τα ουράνια σώματα που δεν έχουν την αυτήν τροχιάν και τους πλανήτας αστέρας και τους αβαρείς (κομήτας) και να χάνουν τον καιρόν των οι άνθρωποι με το να ζητούν και τας αποστάσεις αυτών από την γην και τας αιτίας των κινήσεών των, με όλα του τα δυνατά απέτρεπε τους μαθητάς του· διότι, έλεγεν, ότι εις αυτά δεν έβλεπε καμμίαν ωφέλειαν· και όμως ούτε εις αυτά τω όντι ήτο αμαθής· έλεγε δε, ότι και αυτά είναι ικανά να φθείρουν την ζωήν του ανθρώπου και να εμποδίζουν από πολλά και ωφέλιμα πράγματα. Εν γένει δε να ασχολήται κανείς περί των ουρανίων σωμάτων, πώς δηλαδή το καθέν απ' αυτά ο θεός το κυβερνά, απέτρεπε· διότι ενόμιζεν, ότι ούτε είναι δυνατόν να ευρεθούν αυτά υπό των ανθρώπων ούτε είναι ευχάριστος εις τους θεούς εκείνος που ερευνά όσα οι θεοί δεν ηθέλησαν να διασαφηνίσουν. Έλεγε δε, ότι ημπορεί να κινδυνεύση και να παρεκτραπή της αληθείας εκείνος που ασχολείται εις αυτά καθόλου ολιγώτερον από όσον παρεξετράπη ο Αναξαγόρας, ο οποίος υπερβολικά εμεγαλοφρόνησε, διά το ότι τάχα εξηγούσε πώς οι θεοί διευθύνουν τον κόσμον. Δηλαδή λέγων ο Αναξαγόρας, ότι είναι το ίδιον πράγμα η φωτιά και ο ήλιος, δεν ήξευρεν, ότι την μεν φωτιάν οι άνθρωποι εύκολα την βλέπουν, τον δε ήλιον δε δεν ημπορούν να τον βλέπουν κατάματα, και ότι υπό μεν του ηλίου καταφωτιζόμενοι γίνονται μαύροι κατά το πρόσωπον, υπό δε της φωτιάς όχι· δεν ήξευρε δε και ότι τίποτε μεν δεν ημπορεί από όσα φυτρώνουν από την γην να αυξηθή χωρίς το φως του ήλιου, όλα δε ταύτα, όταν θερμαίνωνται από την φωτιάν, καταστρέφονται· επειδή δε έλεγεν, ότι ο ήλιος είναι λίθος διάπυρος, και το εξής δεν ήξευρεν, ότι ο λίθος, όταν ευρίσκεται μέσα εις την φωτιάν, ούτε λάμπει ούτε πολύν καιρόν αντέχει, ο δε ήλιος καθ' όλον τον καιρόν εξακολουθεί να είναι λαμπρότερος από όλα τα σώματα.