Yuval Noah Harari: Χακάροντας Ανθρώπους

«Στο παρελθόν, η εκπαίδευση έχτιζε ανθρώπινες ταυτότητες όπως χτίζονται τα σπίτια -με βαθιά θεμέλια και στέρεους τοίχους. Τώρα χρειάζεται να χτίζουμε ανθρώπινες ταυτότητες όπως στήνουμε ένα αντίσκηνο, κάτι που μπορείς ανά πάσα στιγμή να ξεστήσεις και μετά να ξαναστήσεις αλλιώς, αλλού», λέει ο Yuval Noah Harari

 

Με τα «Είκοσι ένα μαθήματα για τον εικοστό πρώτο αιώνα», το τελευταίο βιβλίο του διάσημου Ισραηλινού στοχαστή και συγγραφέα Yuval Noah Harari μπορεί κάποιος να χάσει τον ύπνο του. Μετά την άτυπη παγκόσμια ιστορία της ανθρωπότητας και το χρονικό του ανθρώπου του μέλλοντος («Homo Sapiens» και «Homo Deus», αμφότερα από τις εκδ. Αλεξάνδρεια), ο σύγχρονος σούπερ σταρ της διεθνούς διανόησης καταπιάνεται με προκλήσεις που θα αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα μέσα σε αυτό τον αιώνα: από την τεχνητή νοημοσύνη και τους ευφυείς αλγόριθμους έως την μεταμόρφωση του ανθρώπινου σώματος και της αγοράς εργασίας, ο Χαράρι μοιάζει να προειδοποιεί αλλά και να προετοιμάζει την ίδια στιγμή.

 

Όπως έγραφε η Σίσσυ Αλωνιστιώτου σε αυτές τις σελίδες, με αφορμή το άλλο «μελλοντολογικό» βιβλίο του Χαράρι, το «Homo Deus»: «Πού θα φτάσει η τεχνολογία και πώς μπορεί να απειλήσει τον δημιουργό το ίδιο του το επίτευγμα; Ποια είναι τα όνειρα και οι εφιάλτες που προβλέπονται για τον 21ο αιώνα αλλά και μετά; Τι ρόλο θα παίξει ο/η/το… Dataism, δηλαδή η νέα «θρησκεία των Δεδομένων» στις επιλογές και στην συμπεριφορά μας αλλά και ανεξάρτητα –ή κυρίως ανεξάρτητα– από αυτές; Η πορεία προς την Αθανασία και την Θεϊκή φύση του ανθρώπου θα οδηγήσει σε ακόμα μεγαλύτερες ανισότητες μεταξύ των πληθυσμών, δημιουργώντας μια κρίσιμη -άχρηστη- για την πορεία της ανθρωπότητας μάζα ανθρώπων».

 

Χαρισματικός αφηγητής, ο Χαράρι έχει συχνά κατηγορηθεί για διανοητικά πυροτεχνήματα και για την παγίδευση του στην ευκολία που έχει να στήνει πιθανότητες και σενάρια για το μέλλον. Σε ένα διάλειμμα των διαλέξεών του, είχε την καλοσύνη να μας απαντήσει σε ορισμένες γραπτές ερωτήσεις που του είχαμε αποστείλει.

 

– Η κόρη μου είναι τεσσάρων ετών. Σε τι κόσμο θα ζει σε λίγες δεκαετίες από σήμερα; Εάν έχει με κάποιο τρόπο αντιμετωπιστεί η κλιματική αλλαγή, θα έχει άραγε ξεπεραστεί και η φιλελεύθερη δημοκρατία που τόσο υπονομεύεται σήμερα; Τι κόσμος μπορεί να είναι αυτός;

 

– Κανένας δεν ξέρει πώς θα είναι ο κόσμος και η αγορά εργασίας το 2050, δεδομένου ότι κανένας δεν ξέρει ποιες είναι οι δεξιότητες που θα πρέπει να διδαχθούν σήμερα οι νέοι. Η καλύτερη συμβουλή που μπορώ να δώσω είναι να δοθεί έμφαση στην πνευματική διαύγεια και στην συναισθηματική νοημοσύνη. Παραδοσιακά, ο ανθρώπινος βίος χωριζόταν σε δύο κύριες ενότητες: στην περίοδο της εκμάθησης και στην περίοδο της εργασίας. Στο πρώτο μέρος, χτίζεις μια στέρεη ταυτότητα και αποκτάς προσωπική και επαγγελματική δεξιότητα. Στο δεύτερο μέρος, βασίζεσαι σε αυτή την ταυτότητα και τις δεξιότητες για να κινηθείς μέσα στον κόσμο, να κερδίζεις τα προς το ζην και να συνεισφέρεις στην κοινωνία.

 

Γύρω στο 2050, αυτό το παραδοσιακό μοντέλο θα έχει εκλείψει και ο μοναδικός τρόπος για να μπορέσει ο άνθρωπος να παραμείνει στο παιχνίδι θα είναι να συνεχίσει να μαθαίνει διά βίου και να επινοεί εκ νέου τον εαυτό του ξανά και ξανά. Αυτό θα έχει τεράστιες ψυχολογικές δυσκολίες. Η αλλαγή είναι πάντοτε στρεσογόνα και η επινόηση του εαυτού στα 40 σου θα είναι πολύ βαριά για τους περισσότερους. Ακόμα και αν το καταφέρεις, θα μπορέσεις να το ξανακάνεις στα 50 σου; Και ακόμα μία φορά στα 60 σου; Τα περισσότερα από τα υπάρχοντα εκπαιδευτικά συστήματα δεν προετοιμάζουν τους ανθρώπους για μια ρευστή και αγχωτική ζωή. Το πιο σημαντικό στοιχείο με το οποίο πρέπει να διδάσκουμε τα παιδιά μας είναι να χτίζουν την ταυτότητά τους και την προσωπικότητά τους με τέτοιο τρόπο ώστε να υποδέχονται παρά να αντιστέκονται στις μελλοντικές αλλαγές.

 

Στο παρελθόν, η εκπαίδευση έχτιζε ανθρώπινες ταυτότητες με τον τρόπο που χτίζονται τα σπίτια – με βαθιά θεμέλια και στέρεους τοίχους. Τώρα χρειάζεται να χτίζουμε ανθρώπινες ταυτότητες όπως όταν στήνουμε ένα αντίσκηνο, κάτι που μπορείς ανά πάσα στιγμή να ξεστήσεις και να διπλώσεις και μετά να το ξαναστήσεις αλλιώς, κάπου αλλού. Επιπροσθέτως, πρέπει να γνωρίζουμε σε μεγαλύτερο βάθος τον εαυτό μας. Φυσικά, για χιλιάδες χρόνια, σοφιστές επανειλημμένως προέτρεπαν τους ανθρώπους να «γνωρίζουν τον εαυτό τους». Ωστόσο, στην εποχή του Σωκράτη, δεν υπήρχε πραγματικός ανταγωνισμός.

 

Εάν παρέλειπες να γνωρίσεις τον εαυτό σου, παρέμενες ένα μαύρο κουτί για την υπόλοιπη ανθρωπότητα. Αντίθετα, τώρα έχεις ανταγωνισμό. Καθώς διαβάζετε αυτές τις γραμμές, η Amazon, το Facebook, η ρωσική Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Ασφαλείας και το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα, όλα προσπαθούν να σε χακάρουν. Εάν αυτοί σε γνωρίσουν καλύτερα απ’ ό,τι εσύ ξέρεις τον εαυτό σου, μπορούν να σου πουλήσουν όλα όσα θέλεις – είτε αυτό είναι ένα προϊόν ή ένας πολιτικός. Γίνεται πολλή συζήτηση αυτές τις μέρες σχετικά με το χακάρισμα υπολογιστών, έξυπνων κινητών και τραπεζικών λογαριασμών, αλλά στην πραγματικότητα μπαίνουμε σε μια εποχή κατά την οποία θα είναι δυνατό να χακάρουμε ανθρώπους.

 

Στο παρελθόν, κανένας δεν είχε αρκετή βιολογική γνώση και αρκετή ισχύ σε υπολογιστές για να χακάρουν ανθρώπους. Ακόμα και η Κα Γκε Μπε, που σε παρακολουθούσε όλη μέρα, δεν ήξερε τι νιώθεις ή τι σκέφτεσαι. Στο μέλλον, συνδυάζοντας την διαρκώς αυξανόμενη βιολογική γνώση με προχωρημένη τεχνητή νοημοσύνη, ορισμένα εξωτερικά συστήματα μπορεί να σε ξέρουν καλύτερα απ’ ό,τι εσύ ξέρεις τον εαυτό σου. Τέτοια συστήματα θα μπορούσαν μετά να ελέγχουν και να καθοδηγούν τους ανθρώπους με μια πρωτοφανή αποτελεσματικότητα.

 

Για να προστατευθούμε από αυτή την εκμετάλλευση και να σώσουμε το δημοκρατικό σύστημα χρειάζεται να μάθουμε καλύτερα τους εαυτούς μας και να μην επιτρέπουμε να μας χρησιμοποιούν. Υπάρχουν πολλοί τρόποι να μάθεις καλύτερα τον εαυτό σου. Προσωπικά ασκώ τον διαλογισμό Βιπάσανα αλλά υπάρχουν εκατοντάδες τεχνικές διαλογισμού εκεί έξω και πολλά άλλα μονοπάτια για να εξερευνήσεις την αλήθεια για τον εαυτό σου: μέσα από την θεραπεία, την τέχνη, ακόμα και τον αθλητισμό. Διαφορετικές μέθοδοι ταιριάζουν σε διαφορετικούς ανθρώπους. Ωστόσο, όποιο μονοπάτι κι αν σου ταιριάζει, η βασική προϋπόθεση είναι να το επιλέξεις και να το ακολουθήσεις γρήγορα. Εάν καθυστερήσουμε, οι αλγόριθμοι θα μας μάθουν πρώτοι αυτοί προτού κατανοήσουμε τους εαυτούς μας – και τότε θα μας χρησιμοποιούν και θα μας ελέγχουν σαν να είμαστε απλές μαριονέτες.

 

– Τι εννοείτε λέγοντας ότι σήμερα υποφέρουμε όχι από την εκμετάλλευση αλλά από την περιθωριοποίηση;

 

– Κατά τον εικοστό αιώνα, οι άνθρωποι συχνά έπεφταν θύματα εκμετάλλευσης από εταιρείες και κυβερνήσεις. Οι εταιρείες και οι κυβερνήσεις χρειάζονταν τον καθένα για να εργαστεί στα εργοστάσιά τους και να πολεμήσει με τους στρατούς τους. Συχνά όμως αποτύγχαναν να αποζημιώσουν τους εργαζομένους και τους στρατιώτες για τις υπηρεσίες τους και αγνοούσαν τις ανάγκες και τις απόψεις των απλών ανθρώπων. Στον εικοστό πρώτο αιώνα, οι στρατοί βασίζονται πάνω σε ένα μικρό αριθμό επαγγελματιών στρατιωτών και πάνω σε ολοένα αυξανόμενα προχωρημένες τεχνολογίες.

 

Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι ήδη άχρηστοι, στρατιωτικά μιλώντας. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και στην οικονομία. Καθώς οι υπολογιστές και τα ρομπότ θα βελτιώνονται, μπορεί να ξεπεράσουν τους ανθρώπους σε όλο και περισσότερα καθήκοντα και να εξωθήσουν εκατομμύρια ανθρώπους εκτός της αγοράς εργασίας. Καθώς οι άνθρωποι χάνουν την στρατιωτική και οικονομική τους σημασία, κινδυνεύουν έτσι να χάσουν και την πολιτική τους δύναμη. Και από την στιγμή που οι άνθρωποι δεν έχουν οικονομική αξία και καμία πολιτική δύναμη, το κράτος και οι ελίτ μπορεί να χάσουν κάθε κίνητρο στο να επενδύσουν στην εκπαίδευσή τους, στην υγεία και στην πρόνοια. Οπότε αντί να πέφτουν θύματα εκμετάλλευσης, οι άνθρωποι μπορεί να τεθούν εκτός ενδιαφέροντος, στο περιθώριο. Και αυτό είναι ακόμα πιο δύσκολο να το πολεμήσεις απ’ την εκμετάλλευση.

 

Τεχνητή νοημοσύνη, όσοι μείνουν πίσω δεν θα καλύψουν το κενό.

 

– Οι φιλελεύθεροι νιώθουν συχνά ότι έχουν όλες τις σωστές απαντήσεις. Μήπως αυτό είναι ένα είδος ύβρεως; Με τον τρόπο που μια τέτοια αλαζονεία έχουν και οι μαρξιστές;

 

– Ο φιλελευθερισμός πράγματι διέπραξε μια ύβρη και τώρα βρίσκεται σε κρίση, αλλά μπορεί να επινοήσει εκ νέου τον εαυτό του και να προσαρμοστεί στις νέες πραγματικότητες του εικοστού πρώτου αιώνα. Το μεγάλο πλεονέκτημα του φιλελευθερισμού πάνω από άλλες ιδεολογίες είναι πως είναι ευέλικτος και μη δογματικός. Ο φιλελευθερισμός έχει ήδη βιώσει κάμποσους κύκλους κρίσεων και αναγεννήσεων κατά τον τελευταίο αιώνα. Εχει επιβιώσει από τρεις μεγάλες κρίσεις – τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, τον φασισμό και τον κομμουνισμό. Οπότε μπορεί να υπάρχει μια καλή ευκαιρία ο φιλελευθερισμός να επιστρέψει. Αρκεί να ξέρει πώς να επινοήσει εκ νέου τον εαυτό του.

 

– Αποτελεί λύση στα προβλήματά μας η επιστροφή στα έθνη-κράτη και σε πιο στέρεα θρησκευτικά πιστεύω;

 

– Ούτε ο εθνικισμός ούτε η θρησκεία προσφέρουν λύσεις στα μεγάλα προβλήματα του 21ου αιώνα. Η ανθρωπότητα τώρα αντιμετωπίζει τρεις μεγάλες προκλήσεις: πυρηνικό πόλεμο, κλιματική αλλαγή και η ανατροπή που μπορεί να φέρει η τεχνολογία. Αυτές οι προκλήσεις είναι όλες οικουμενικές από την φύση τους και δεν μπορούν να επιλυθούν από ένα και μόνον έθνος. Η κυβέρνηση της Ελλάδας δεν μπορεί να προστατέψει την Ελλάδα κατά του πυρηνικού ολέθρου ή κατά της κλιματικής αλλαγής, εκτός και αν συνεργαστεί με τις κυβερνήσεις της Γερμανίας, της Κίνας, της Αμερικής και άλλες ακόμα χώρες. Ανάλογα, εάν σε φοβίζουν οι δυνατότητες που ανοίγονται από την τεχνητή νοημοσύνη, την βιολογία και τη μηχανική, δεν μπορείς να περιμένεις από την κυβέρνηση της Ελλάδας να ρυθμίσει σε ένα νομοθετικό πλαίσιο αυτές τις τεχνολογίες από μόνη της. Ας υποθέσουμε ότι η Ελλάδα απαγορεύει τα γενετικά επεξεργασμένα έμβρυα. Τι νόημα θα έχει κάτι τέτοιο εφόσον, π.χ. η Κίνα προχωρήσει σε αυτό; Πολύ σύντομα, ακόμα και η Ελλάδα θα μπει στον πειρασμό να το κάνει, για να μη μείνει εκτός.

 

– Ποιο είναι το μέλλον της Μεσογείου;

 

– Ο κόσμος της Μεσογείου θα έπρεπε να διδαχθεί από τα μαθήματα της Βιομηχανικής Επανάστασης. Τον 19ο αιώνα, χώρες όπως η Βρετανία, η Γερμανία και οι ΗΠΑ εκβιομηχανοποιήθηκαν πρώτες και προχώρησαν στην εκμετάλλευση του υπόλοιπου κόσμου. Η Κίνα χρειάστηκε 150 χρόνια για να καταφέρει να κλείσει το χάσμα. Αλλες χώρες δεν τα έχουν καταφέρει έως σήμερα. Εάν δεν είμαστε προσεκτικοί, το ίδιο μπορεί να συμβεί και με την τεχνητή νοημοσύνη. Λίγες χώρες –ίσως οι ίδιες όπως και προηγουμένως– θα ηγηθούν στην επανάσταση της τεχνητής νοημοσύνης και θα είναι σε θέση να κυριαρχήσουν πάνω στις υπόλοιπες. Κι αυτή την φορά μπορεί να είναι αδύνατον να καλυφθεί το χάσμα. Η δυναμική της τεχνητής νοημοσύνης είναι τόσο μεγάλη που όσοι μείνουν πίσω δεν θα μπορέσουν να καλύψουν το κενό.