Η ονειρομαντεία στην Αρχαία Ελλάδα

Ο άνθρωπος πάντοτε ήθελε να ξετυλίξει το νήμα που του έχει υφάνει η μοίρα του, για να γνωρίσει και να ελέγξει τα μελλούμενα. Ο αρχαίος ελληνικός κόσμος όχι μόνο δεν αποτέλεσε εξαίρεση, αλλά αντίθετα ανήγαγε τη μαντική σε απαράμιλλη τέχνη. Μία από τις πιο διαδεδομένες μεθόδους ήταν η ονειρομαντεία.

«Είκοσι χήνες σπίτι μου απ’ το νερό όξω βγήκαν
κι έτρωγαν στάρι κι η καρδιά να βλέπω μου χαίρουνταν.
Κι ένας αϊτός περήφανος, αϊτός καμπουρομύτης,
χίμηξε από ψηλή κορφή κι έκοψε το λαιμό τους».

Αυτό μας παραδίδει ο Όμηρος και συνεχίζει την αφήγησή του με τη φωνή του αετού:

« Ω Πηνελόπη, μη χολιάς κι όνειρο αυτό δεν ήταν,
μόν’ ήταν όραμα καλό που θ’ αληθέψει.

Οι χήνες είναι οι μνηστήρες κι ο αϊτός ο άνδρας σου».

Αυτό ήταν λοιπόν το όνειρο της πιστής Πηνελόπης, όπως μας το αφηγείται ο Όμηρος στην Οδύσσεια, για να καταδείξει ότι τα όνειρα είχαν τη δύναμη να προφητεύσουν τα μελλούμενα…

Και πράγματι, όπως μας παραδίδουν αρχαίοι συγγραφείς, η ονειρομαντεία δεν στηριζόταν σε μια απλή λαϊκή δεισιδαιμονία, αλλά σε μια βαθιά πίστη στην ύπαρξη της αθάνατης ψυχής του ανθρώπου… της ψυχής που έχει τη δυνατότητα να έρθει σε επαφή με τους αόρατους κόσμους που μας περιβάλλουν, να ξεπεράσει τους φραγμούς του αισθητού χρόνου και να εισχωρήσει στα μυστικά του μέλλοντος. Αυτή ήταν η αλήθεια τους και αυτή θα επιχειρήσουμε να πραγματευτούμε στο παρόν άρθρο, ώστε να γνωρίσουμε καλύτερα εκείνη την τόσο διαδεδομένη αρχαία πρακτική της πρόγνωσης του μέλλοντος.

Ονειρομαντεία, φιλοσοφία και ποίηση

Η ονειρομαντεία ή αλλιώς ονειροκριτική έχει πανάρχαιες ρίζες. Σύμφωνα με τις Εσωτερικές Παραδόσεις, πρόκειται για μια πρακτική την οποία γνώρισαν και διέδωσαν οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι που μυήθηκαν στα Μυστήρια της Αιγύπτου. Πρόκειται για το χάρισμα της προφητείας, το οποίο αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια της ονειρικής κατάστασης.

Πράγματι, την άποψη ότι το όνειρο μπορεί να αποτελέσει πηγή θείας έμπνευσης τη συναντάμε σε έναν μεγάλο αριθμό φιλοσόφων, ποιητών και συγγραφέων της αρχαιότητας. Πιο συγκεκριμένα, ο Σωκράτης προέτρεπε τους μαθητές του να μελετήσουν την ονειροκριτική, ο Πλάτωνας θεωρούσε την τέχνη αυτή έργο σοφίας, ενώ ο Αριστοτέλης παραδεχόταν πως η ψυχή δύναται να δράσει για να εξηγήσει τα όνειρα.

Από την άλλη πλευρά, οι μεγάλοι τραγικοί μας ποιητές διαπότισαν τα έργα τους με σκηνές στις οποίες προαναγγέλλονται σημαντικά γεγονότα για την πορεία του δράματος. Έτσι μέσω ονείρου προαναγγέλλεται η θυσία της Πολυξένης, κόρης της Εκάβης («Εκάβη», Ευρυπίδη), η μητέρα του Ξέρξη δέχεται την αναγγελία της καταστροφής του περσικού στρατού («Πέρσαι», Αισχύλου) και πληροφορεί η Χρυσόθεμις την Ηλέκτρα ότι η μητέρα της στέλνει χοές στον πατέρα της («Ηλέκτρα», Σοφοκλή).

Εγκοίμηση: ονειρομαντεία και θεραπεία

Όπως συμβαίνει και στις μέρες μας, η υγεία αποτελούσε για τους αρχαίους μας πρόγονους το υπέρτατο αγαθό. Δεν μας κάνει καθόλου εντύπωση το γεγονός ότι ο Ασκληπιός κατείχε σημαντική θέση στη συνείδηση των ανθρώπων τόσο ως ήρωας όσο κι ως θεός θεραπευτής. Ο Όμηρος, ο Πίνδαρος και ο Πλάτωνας τον αναφέρουν ως ιστορικό πρόσωπο με μεγάλες θεραπευτικές ικανότητες, οι οποίες προέρχονταν από τον πατέρα του Απόλλωνα, θεό του φωτός και της ιατρικής. Σύμφωνα με το Γαληνό, πριν την έλευση του Ασκληπιού η ιατρική ήταν εντελώς εμπειρική και θεράπευε μόνο με τη χρήση των φυτών. Εκείνος ήταν που εξύψωσε την ιατρική σε θεία επιστήμη.

Η λατρεία του Ασκληπιού ξεκίνησε περίπου τον 6ο αιώνα π.Χ. πιθανότατα στην Επίδαυρο και εξαπλώθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας. Σύντομα ιδρύθηκαν τα λεγόμενα Ασκληπιεία, που ήταν ιερά θεραπευτήρια στα οποία κατέφευγαν οι ασθενείς ή όσοι ήθελαν να τιμήσουν το θεό.

Σήμερα υπολογίζεται πως στον τότε αρχαίο ελληνικό χώρο λειτουργούσαν περίπου 320 Ασκληπιεία. Τα σημαντικότερα από αυτά ήταν της Κω, της Τρίκκης στη Θεσσαλία, της Αθήνας, της Γόρτυνας, της Περγάμου, της Εφέσου, της Επιδαύρου και το Αμφιαράειο του Ωρωπού. Ίχνη λατρείας του Ασκληπιού βρίσκουμε επίσης στην Κρήτη, τη Θάσο, την Πάρο, την Κέα και το Νησί, ένα μικρό νησί της Προποντίδας. Πολυάριθμα ιερά του ήταν ακόμη διάσπαρτα σε ολόκληρο τον ρωμαϊκό κόσμο.

Τα Ασκληπιεία ήταν σαν σύγχρονα σανατόρια με μεγάλες και πολυτελείς εγκαταστάσεις. Εκεί οι ασθενείς υποβάλλονταν αρχικά σε ιατρική εξέταση και στη συνέχεια οι γιατροί-ιερείς προέβαιναν στη θεραπευτική πράξη ανάλογα με την περίπτωση.

Η πιο γνωστή θεραπευτική μέθοδος ήταν η εγκοίμηση, την οποία μπορούμε να ονομάσουμε και «αναζήτηση μέσω ονείρου». Σύμφωνα με αυτήν, οι ασθενείς που υπέφεραν από διάφορα νοσήματα εξαγνίζονταν αρχικά σε όλα τα επίπεδα μέσα από ιεροτελεστίες, καθαρμούς, θυσίες και άλλες μεθόδους. Οι μέθοδοι αυτοί επενεργούσαν εξαγνιστικά όχι μόνο στο σώμα, αλλά επίσης στην ψυχή και το πνεύμα του ασθενή, ώστε να είναι έτοιμος να δεχτεί την επέμβαση του θεού. Στη συνέχεια ο ασθενής μετέβαινε στο άβατο, όπου σε κατάσταση ύπνωσης ανέμενε το θεραπευτικό όνειρο. Ο θεός άγγιζε το πάσχον σημείο ή έδινε συμβουλές ίασης κι έτσι επιτυγχανόταν η θεραπεία που στην προκειμένη περίπτωση ονομαζόταν επιφάνεια.

Εκείνο όμως που αποτελεί άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι η θεραπεία μέσω ονείρων είχε αποτελέσματα. Αυτό τουλάχιστον καταδεικνύουν πλήθος διασωθέντων αναθημάτων, τα οποία απεικονίζουν τμήματα του ανθρωπίνου σώματος και ιδιαίτερα μάτια. Κι αν ακόμη θεωρήσουμε πως σε αυτά τα περιστατικά η ίαση ήταν καθαρά χειρουργική ή φαρμακευτική, υπάρχουν ενεπίγραφες στήλες που περιγράφουν την ονειρική επέμβαση του θεού στην αντιμετώπιση σοβαρών ασθενειών. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση είναι εμφανής τόσο η ιατρική επέμβαση όσο και η θεουργία, ένας συνδυασμός που επέτρεπε την ολιστική θεραπεία του πάσχοντα.

Τέλος, μπορούμε να αναφερθούμε στους ιατρούς-θεραπευτές, οι οποίοι συμπεριέλαβαν την ονειρομαντεία στα ιατρικά τους συγγράμματα. Οι πιο γνωστοί από αυτούς είναι ο Ιπποκράτης, πατέρας της ιατρικής, ο οποίος θεωρούσε τα όνειρα αποκαλύψεις της θείας βούλησης, αλλά και ο Γαληνός που συνέγραψε ένα σημαντικό ονειροκριτικό βιβλίο. Το αξιοσημείωτο είναι πως είχαν τη δυνατότητα να ξεκλειδώσουν τα μυστικά του σύμπαντος, θεωρώντας πως ο άνθρωπος αποτελεί μέρος του, άρα υπόκεινται και στους νόμους του.

Η επικράτηση του Χριστιανισμού επέφερε γενικά ένα τέλος στις μαντικές τέχνες. Τα ελληνικά μαντεία άρχισαν να παρακμάζουν, οι μάντεις-ιερείς εκδιώχθηκαν και η ονειρομαντεία στιγματίστηκε ως δαιμονική. Όμως αυτές οι ονειροκριτικές παραδόσεις, αν και παρηκμασμένες πια, δεν πέρασαν ποτέ στη λήθη, καθώς συνεχίζουν να αναβιώνουν με τη μορφή εθίμων. Έτσι επιβιώνει στις μέρες μας η παράδοση ανύπαντρων κοριτσιών που τοποθετούν στο προσκέφαλό τους κουφέτα από το δίσκο του γάμου, με σκοπό να ονειρευτούν το μέλλοντα σύζυγό τους.

Μια ψυχολογική ερμηνεία των μαντικών ονείρων

Επιχειρώντας μια σύντομη συγκριτική μελέτη των παραπάνω στοιχείων θα διαπιστώσουμε ότι συνθέτουν μια πεποίθηση τελετουργικής και ιερής σημασίας των ονείρων, η οποία διαφέρει εντελώς από την απλή και επιφανειακή ονειρομαντική του λαού, ο οποίος ήταν πρόθυμος να δώσει μαγικές ερμηνείες σε οποιοδήποτε όνειρό του.

Στην πραγματικότητα, όταν υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις, τα όνειρα γεννιούνται στα αρχέγονα βάθη της ψυχής και μπορούν να αποτελέσουν πηγή έμπνευσης και σοφίας. Αυτές τις προϋποθέσεις δημιουργούσαν οι τελετουργίες κάθαρσης των Ασκληπιείων, οι οποίες οδηγούσαν στην αλλαγή της σωματικής χημείας, καθώς και της ψυχολογικής αίσθησης του χρόνου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ένα «άνοιγμα» της συνείδησης, που επέτρεπε με τη σειρά του την προσέγγιση των υπερκόσμιων δυνάμεων.

Έτσι η ψυχή, αν δεν είναι εγκλωβισμένη στα καθημερινά της προβλήματα, μπορεί να ταξιδέψει στον ονειρικό κόσμο και να έρθει σε επαφή με εκείνη τη διάσταση που ενοποιεί παρελθόν, παρόν και μέλλον. Κι εκεί, αν είμαστε αρκετά εξαγνισμένοι κι έτοιμοι, μπορούμε να διαβάσουμε τα σημάδια του μέλλοντος.

Όπως είδαμε παραπάνω, το όνειρο έχει μια σαφή μυστηριακή σημασία. Όμως εμείς, με τη δυτική σύγχρονη νοοτροπία μας, έχουμε αποξενωθεί από τα μυστήρια της φύσης. Έχουμε απομακρυνθεί από το μυθολογικό μας υπόβαθρο, έχουμε αποποιηθεί την ελευθερία της δημιουργικής έκφρασης και μας είναι δύσκολο να αναγνωρίσουμε τα οικουμενικά αρχέτυπα που μας καθορίζουν.

Δυσκολευόμαστε να ερμηνεύσουμε πραγματικά τα όνειρά μας, επειδή έχουν πια εκλείψει οι μάντεις ιερείς, οπότε ο καθένας από εμάς πρέπει να κάνει το δικό του εσωτερικό ταξίδι.

Ωστόσο, η αλήθεια είναι πως δεν χρειαζόμαστε ονειρικά ταξίδια μακρινά και μυστηριώδη για να σκιαγραφήσουμε τη μελλοντική μας πορεία. Αρκεί να φροντίσουμε και να δώσουμε ένα νόημα στις καθημερινές μας δράσεις. Ένα νόημα που μας υπερβαίνει, ένα νόημα ύπαρξης και ζωής. Μόνο τότε θα έχουμε τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουμε το κλειδί που ανοίγει τις πύλες της σοφίας του κόσμου και του μέλλοντος….