Αριστοτέλης: Ο πολίτης και η πόλη

Κείμενο

«Γι’ αυτόν που ασχολείται με το σύστημα διακυβέρνησης, πιο ειδικά με τη φύση [ή την ουσία] και τα χαρακτηριστικά του κάθε επί μέρους συστήματος, το πρώτο σχεδόν θέμα για διερεύνηση είναι η πόλη, το τι τέλος πάντων είναι η πόλη. Διότι σήμερα υπάρχουν διαφορετικές γνώμες πάνω σ’ αυτό το θέμα, καθώς άλλοι ισχυρίζονται ότι την τάδε συγκεκριμένη πράξη την έκανε η πόλη, ενώ άλλοι ισχυρίζονται ότι δεν την έκανε η πόλη αλλά η ολιγαρχία ή ο τύραννος [=η συγκεκριμένη εκάστοτε «κυβέρνηση»]· εξάλλου βλέπουμε όλη τη δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη να σχετίζεται με την πόλη, το δε σύστημα διακυβέρνησης να είναι ένας τρόπος οργάνωσης αυτών που ζουν στην πόλη. Επειδή όμως η πόλη ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων, όπως όλα εκείνα τα πράγματα που το καθένα τους είναι ένα όλον, αποτελούμενο όμως από πολλά μέρη, είναι φανερό ότι πρέπει πρώτα να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο πολίτης· γιατί η πόλη είναι ένα σύνολο πολιτών. Επομένως πρέπει να εξετάσουμε ποιον πρέπει να ονομάζουμε πολίτη και ποια είναι η φύση του. Πράγματι, για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης διατυπώνονται πολλές φορές διαφορετικές μεταξύ τους γνώμες· δεν υπάρχει δηλαδή μια γενική συμφωνία για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης· γιατί κάποιος, ενώ είναι πολίτης σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα, πολλές φορές δεν είναι πολίτης σε ένα ολιγαρχικό πολίτευμα». 

Σχόλιο

· Τι σημαίνει η έννοια πολιτεία; Σύστημα διακυβέρνησης μιας πόλης, το πολίτευμα. Κάτι παρόμοιο με το σημερινό σύνταγμα.

· Ξεκινάμε από το πολίτευμα και προχωρούμε πιο εξειδικευμένα στην πόλη και από εδώ στον πολίτη.

· Για τη διερεύνηση της έννοιας της πόλης υπάρχουν διαφορετικές απόψεις ως προς το ποιος είναι γενεσιουργός παράγοντας της πολιτικής πράξης και ποιος φέρει την ευθύνη: η πόλη ή ο πολίτης;

· Με βάση την αναλυτική μέθοδο πρέπει να ξεκινήσουμε από τη μελέτη της έννοιας του πολίτη για να αποκρυπτογραφήσουμε με ακρίβεια την ουσία της πόλης.

· Γιατί πρέπει να ακολουθήσουμε αυτή τη μέθοδο εξέτασης;
α) Επειδή η πόλη αποτελείται από μέρη, τα οποία είναι οι πολίτες.
β) Επειδή και για την έννοια του πολίτη υπάρχουν διαφορετικοί ορισμοί και προσδιορισμοί.

· Εξετάζουμε την έννοια του πολίτη προς διπλή κατεύθυνση:
α) Ποιος πρέπει να αποκαλείται πολίτης;
β) Ποια είναι η φύση του;

· Προτού όμως ο φιλόσοφος ασχοληθεί με τον πολίτη προβαίνει σε έναν έμμεσο προσδιορισμό της πόλης ως όλου σε σχέση με τα μέρη, δηλαδή τους πολίτες.

· Τι είναι η πόλη;
· Είναι ένα όλο με πολλά μέρη.

· Αυτό το όλο όμως δεν προκύπτει ακριβώς ως άθροισμα των μερών.

· Είναι το σύνολο που βασίζεται μεν στα μέρη, εδώ στους πολίτες, αλλά σε κάθε περίπτωση τα υπερβαίνει και συγκροτείται ως μια υπέρτερη έννοια, ως ένα πλέον ποσοτικά και ποιοτικά.

· Με μια λέξη είναι ένα όλο διαφορετικό τόσο από τα μέρη του όσο και από το άθροισμά τους.

· Το τι είδους όλο είναι, μπορεί να εξαχθεί από παρόμοιες αναφορές του φιλοσόφου στο έργο του Μετά τα Φυσικά (1041b 10-33).

· Εκεί χρησιμοποιεί το παράδειγμα της συλλαβής, σύμφωνα με το οποίο η τελευταία δεν είναι μόνο ένα άθροισμα φωνήεντος και συμφώνου αλλά και κάτι άλλο.

· Αυτή είναι το αίτιο που συντελεί, ώστε η συλλαβή να είναι συλλαβή, να έχει ένα νόημα και να αποτελεί την ουσία του κάθε πράγματος.

· Το ίδιο συμβαίνει και με την πόλη: είναι η ουσία και η αλήθεια των συστατικών της μερών και συγχρόνως ο δημιουργικός λόγος [=παράγοντας, αιτία] για την ολοκλήρωση των μερών της και για μια αυτάρκη ζωή.

· Γιατί δεν εννοούν όλοι το ίδιο πράγμα με τη λέξη πολίτης.

· Τα κριτήρια για την διαφορετική κατανόηση της έννοιας του πολίτη έχουν ισχύ, ανάλογα με την περίπτωση και την κατάσταση, κυρίως την πολιτική κατάσταση.

· Έτσι είναι δυνατόν ένα άτομο να αναγνωρίζεται ως πολίτης, σύμφωνα με το δημοκρατικό πολίτευμα, και να μην αναγνωρίζεται σύμφωνα με το ολιγαρχικό.

· Με βάση και άλλες αναφορές στα Πολιτικά, ο Αριστοτέλης αποσαφηνίζει ότι το πολίτευμα που επιτρέπει να ομιλεί κανείς για πολίτη είναι η δημοκρατία, ενώ τα άλλα πολιτεύματα δεν εγγυώνται με απόλυτη βεβαιότητα την έννοια του πολίτη, γιατί δεν λειτουργεί η εκκλησία του δήμου και τα λαϊκά δικαστήρια.

· Πώς κατανοείται ο τρόπος δράσης των πολιτικών;

· Ο φιλόσοφος καταθέτει έναν διαχρονικά ισχύοντα προβληματισμό για τη νομιμότητα της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας και για το βάρος της πολιτικής ευθύνης.

· Ως προς τη νομιμότητα το ερώτημα είναι: ποιος φέρει τελικά την ευθύνη για τις διάφορες ενέργειες και πράξεις της πολιτικής εξουσίας: οι συγκεκριμένοι εκάστοτε πολιτικοί ή γενικά η πόλη;

· Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχε η πεποίθηση ότι την ευθύνη την φέρνουν οι εκάστοτε πολιτικές ηγεσίες ή ανελεύθερα καθεστώτα και όχι γενικά η πόλη.

· Ο Αριστοτέλης αντλεί ίσως τον πιο πάνω προβληματισμό από το ιστορικό παράδειγμα των Θηβαίων.

· Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (ΙΙΙ 62), όταν οι Θηβαίοι κατηγορήθηκαν από τους Πλαταιείς για μηδισμό, απάντησαν ότι γι’ αυτό υπεύθυνη δεν είναι όλη η πόλη, αλλά η ολιγαρχία που κυβερνούσε.

· Υπάρχουν περιπτώσεις όμως όπου η ευθύνη καταμερίζεται σε ολόκληρη την πόλη, σήμερα θα λέγαμε στον λαό.

· Τέτοιες είναι κυρίως οι περιπτώσεις, όπου επικρατεί δημοκρατικό πολίτευμα. Παράδειγμα ο Σπαρτιάτης Γύλιππος προτείνει, μετά την ολοσχερή καταστροφή των Αθηναίων στη Σικελία, οι ηττημένοι Αθηναίοι να υποστούν τα ίδια που έκαναν και αυτοί σε φάσεις που ήταν νικητές.

· Βέβαια, συνεχίζει, μπορεί να μην φταίει ο λαός, αλλά η ηγεσία του. Όμως η ηγεσία καθοδηγεί τον λαό με βάση αυτά που του αρέσουν και ηχούν ευάρεστα.

· Εάν λοιπόν ο λαός έχει σωστές κατευθύνσεις και αποφασίζει σωστά με την ψήφο του ή με άλλους τρόπους μπορεί να συνετίσει τους πολιτικούς. Κάτι παρόμοιο ισχύει και σήμερα.