O Σχηματισμός των λέξεων στην Αρχαία Ελληνική γλώσσα

Ι. Από την Τέχνη (γραμματική) του Διονυσίου του Θρακός (2ος αι. π.Χ.) τη "μητέρα όλων των ευρωπαϊκών γραμματικών"

Περί ὀνόματος

Ὄνομά ἐστι μέρος λόγου πτωτικόν, σῶμα ἤ πρᾶγμα σημαῖνον, σῶμα μὲν οἷον λίθος, πρᾶγμα δὲ οἷον παιδεία, κονῶς τε καὶ ἰδίως λεγόμενον, κοινῶς μὲν οἷον ἄνθρωπος, ἵππος, ἰδίως δὲ οἷον Σωκράτης. - Παρέπεται δὲ τῷ ὀνόματι πέντε· γένη, εἴδη, σχήματα, ἀριθμοί, πτώσεις.
Γένη μὲν οὖν…
Εἴδη δὲ δύο, πρωτότυπον καὶ παράγωγον. Πρωτότυπον μὲν οὖν ἐστι τὸ κατὰ τὴν πρώτην θέσιν λεχθέν, οἷον γῆ. Παράγωγον δὲ τὸ ἀφ' ἑτέρου τὴν γένεσιν ἐσχηκός, οἷον γαιήϊος.
Εἴδη δὲ παραγώγων ἐστὶν ἑπτά· πατρωνυμικόν, κτητικόν, συγκριτικόν, ὑπερθετικόν, ὑποκοριστικόν, παρώνυμον, ῥηματικόν.
1. Πατρωνυμικὸν μὲν οὖν ἐστι κυρίως τὸ (άλλη γραφή: τὸ κυρίως) ἀπὸ πατρὸς ἐσχηματισμένον, καταχρηστικῶς δὲ καὶ τὸ ἀπὸ προγόνων, οἷον Πηλείδης, Αἰακίδης ὁ Ἀχιλλεύς. - Τύποι δὲ τῶν πατρωνυμικῶν ἀρσενικῶν μὲν τρεῖς, ὁ εἰς δ̄η̅ς̅, ὁ εἰς ω̄̅ν̅, ὁ εἰς α̅δ̅ι̅ο̅ς̅, οἷον Ἀτρείδης, Ἀτρείων, καὶ ὁ Αἰολέων ἴδιος τύπος Ὑρράδιος· Ὕρρα γὰρ παῖς ὁ Πιττακός· θηλυκῶν δὲ οἱ ἴσοι τρεῖς, ὁ εἰς ι̅ς̅, οἷον Πριαμίς, καὶ ὁ εἰς α̅ς̅ οἷον Πελιάς, καὶ ὁ εἰς ν̅η̅̄, οἷον Ἀδρηστίνη. - Ἀπὸ δὲ μητέρων οὐ σχηματίζει πατρωνυμικὸν ὁ Ὅμηρος, ἀλλ' οἱ νεώτεροι.
2. Κτητικὸν δὲ ἐστι τὸ ὑπὸ τὴν κτῆσιν πεπτωκός, ἐμπεριειλημμένου τοῦ κτήτορος, οἷον Νηλήϊοι ἵπποι, Ἑκτόρεος χιτών, Πλατωνικόν βιβλίον.
3. Συγκριτικὸν δέ ἐστι…
4. Ὑπερθετικὸν δέ ἐστι…
5. Ὑποκοριστικὸν δέ ἐστι τὸ μείωσιν τοῦ πρωτοτύπου ἀσυγκρίτως δηλοῦν, οἷον ἀνθρωπίσκος, λίθαξ, μειρακύλλιον.
6. Παρώνυμον δέ ἐστι τὸ παρ' ὄνομα ποιηθέν, οἷον Θέων, Τρύφων.
7. Ῥηματικὸν δέ ἐστι τὸ ἀπὸ ῥήματος παρηγμένον, οἷον Φιλήμων, Νοήμων. Σχήματα δὲ ὀνομάτων ἐστὶ τρία, ἁπλοῦν, σύνθετον, παρασύνθετον· ἁπλοῦν μὲν οἷον Μέμνων, σύνθετον δὲ οἷον Ἀγαμέμνων, παρασύνθετον δὲ οἷον Ἀγαμεμνονίδης, Φιλιππίδης. - Τῶν δὲ συνθέτων διαφοραί εἰσι τέσσαρες· ἅ μὲν γὰρ αὐτῶν εἰσιν ἐκ δύο τελείων, ὡς Χειρίσοφος, ἅ δὲ ἐκ δύο ἀπολειπόντων, ὡς Σοφοκλῆς, ἅ δὲ ἐξ ἀπολείποντος καὶ τελείου, ὡς Φιλόδημος, ἅ δὲ ἐκ τελείου καὶ ἀπολείποντος, ὡς Περικλῆς.
Ἀριθμοὶ τρεῖς…
Πτώσεις ὀνομάτων εἰσὶ πέντε…

Περὶ ῥήματος

Ῥῆμά ἐστι λέξις ἄπτωτος, ἐπιδεκτικὴ χρόνων τε καὶ προσώπων καὶ ἀριθμῶν, ἐνέργειαν ἤ πάθος παριστᾶσα. Παρέπεται δὲ τῷ ῥήματι ὀκτώ· ἐγκλίσεις, διαθέσεις, εἴδη, σχήματα, ἀριθμοί, πρόσωπα, χρόνοι, συζυγίαι.
Ἐγκλίσεις μὲν οὖν…
Διαθέσεις εἰσὶ τρεῖς…
Εἴδη δὲ δύο, πρωτότυπον καὶ παράγωγον· πρωτότυπον μὲν οἷον ἄρδω, παράγωγον δὲ οἷον ἀρδεύω.
Σχήματα τρία, ἁπλοῦν, σύνθετον, παρασύνθετον· ἁπλοῦν μὲν οἷον φρονῶ, σύνθετον δὲ οἷον καταφρονῶ, παρασύνθετον δὲ οἷον ἀντιγονίζω, φιλιππίζω.
Ἀριθμοὶ τρεῖς…
Πρόσωπα τρία…
Χρόνοι τρεῖς…
Περὶ συζυγίας.
Συζυγία ἐστὶν…

Μετάφραση

Το όνομα

Όνομα είναι ένα κλιτό μέρος του λόγου που δηλώνει ένα σώμα (κάτι συγκεκριμένο), π.χ. πέτρα, ή ένα πράγμα (κάτι αφηρημένο), π.χ. παιδεία, και που χρησιμοποιείται γενικά (ως προσηγορικό), π.χ. άνθρωπος, άλογο, και ειδικά (ως κύριο όνομα), π.χ. Σωκράτης. Τα παρεπόμενα του ουσιαστικού είναι πέντε: γένη, είδη, σχήματα, αριθμοί, πτώσεις.
Υπάρχουν δύο είδη ουσιαστικών, τα αρχικά και τα παράγωγα. Αρχικό ονομάζεται αυτό που χρησιμοποιείται στην αρχική του μορφή, π.χ. γῆ. Παράγωγο αυτό που προέρχεται από κάποιο άλλο, π.χ. γαιήϊος.
Υπάρχουν επτά είδη παράγωγων ουσιαστικών:
1. Πατρωνυμικό ονομάζεται κυρίως το σχηματιζόμενο από το πατρώνυμο, π.χ. Πηλείδης, καταχρηστικά και το παραγόμενο από το όνομα κάποιου προγόνου, π.χ. Αἰακίδης για τον Αχιλλέα. Τα αρσενικά πατρωνυμικά έχουν τρεις τύπους, σε -δης, -ων, -άδιος, π.χ. Ἀτρείδης, Ἀτρείων και ο αιολικός τύπος Ὑρράδιος (= ο Πιττακός, γιος του Ύρρα), τα θηλυκά τους ίδιους τρεις, σε -ίς (Πριαμίς), -άς (Πελιάς), -νη (Ἀδρηστίνη). - Από τα μητρώνυμα ο Όμηρος δεν σχηματίζει πατρωνυμικά, όχι όμως και οι νεότεροι (ποιητές) [1].
2. Κτητικό ονομάζεται ό,τι εντάσσεται στην έννοια "ιδιοκτησία" και εμπεριέχει το όνομα του ιδιοκτήτη, π.χ. Νηλήϊοι ἵπποι κτλ.
3. Συγκριτικό…
4. Υπερθετικό…
5. Υποκοριστικό ονομάζεται το όνομα που, χωρίς να συγκρίνει (ενν. όπως κάνουν τα συγκριτικά και υπερθετικά), δείχνει μείωση της βασικής λέξης, π.χ. ἀνθρωπίσκος κτλ.
6. Μετονοματικό ονομάζεται το ουσιαστικό που δημιουργήθηκε από κάποιο όνομα, π.χ. Θέων (από το θεός), Τρύφων (από το τρυφή).
7. Ρηματικό όνομα ονομάζεται αυτό που παράγεται από ένα ρήμα, π.χ. Φιλήμων, Νοήμων.
Υπάρχουν τρία σχήματα ουσιαστικών, το απλό (Μέμνων), το σύνθετο (Ἀγα-μέμνων), το παρασύνθετο (Ἀγαμεμνον-ίδης, Φιλ-ιππ-ίδης). - Υπάρχουν τέσσερα είδη διαφορετικών συνθέτων: άλλα αποτελούνται από δύο ολόκληρες λέξεις (Χειρί-σοφος), άλλα από δύο ημιτελείς (Σοφο-κλῆς), άλλα από μια ημιτελή και μια ολόκληρη (Φιλό-δημος) και άλλα από μια ολόκληρη και μια ημιτελή (Περι-κλῆς).

Το ρήμα

Ρήμα ονομάζεται μια άκλιτη (δηλαδή χωρίς πτώσεις) λέξη που μπορεί να έχει χρόνους, πρόσωπα και αριθμούς, και που φανερώνει μια ενέργεια ή ένα πάθημα. Τα παρεπόμενα του ρήματος είναι οκτώ: εγκλίσεις, διαθέσεις, είδη, σχήματα, αριθμοί, πρόσωπα, χρόνοι, συζυγίες.
Τα είδη είναι δύο, το πρωτότυπο (ἄρδω) και το παράγωγο (ἀρδεύω).
Τα σχήματα είναι τρία: το απλό (φρονῶ), το σύνθετο (κατα-φρονῶ), το παρασύνθετο (ἀντι-γον-ίζω, φιλ-ιππ-ίζω).
----------------
1. Πρβ. ιδίως Λητοΐδης.