Αριστοτέλης: Στα μάτια βρίσκεται η ντροπή

Γιατί να ασχοληθεί ένας φιλόσοφος με την ντροπή και να επιχειρήσει να την ερευνήσει σε βάθος; Η ντροπή είναι ένα ανθρώπινο συναίσθημα, αρνητικό. Αλλά έχει και τη θετική του πλευρά ως μέσο προφύλαξης από πράξεις που θα οδηγήσουν σ’ αυτό. Ως εκ τούτου, ο Αριστοτέλης θα αφιερώσει κεφάλαια στην εξέταση της ντροπής τόσο στα Ηθικά Νικομάχεια όσο και στη Ρητορική. Όπως είναι φυσικό, η φιλοσοφική πραγμάτευση εξαρτάται από το αντικείμενο συζήτησης. Έτσι, στα Ηθικά Νικομάχεια η έννοια της ντροπής κάνει για πρώτη φορά την εμφάνισή της στο Β΄ βιβλίο, όταν ο συγγραφέας μιλάει για τις μεσότητες και αναφέρεται παρεμπιπτόντως στο συναίσθημα της ντροπής:

«Μεσότητες υπάρχουν και στα παθήματα και σε όσα αφορούν τα πάθη· η ντροπή (αἰδὼς) δεν είναι βέβαια αρετή, αλλά ο ντροπαλός (αἰδήμων) επαινείται. Ο ένας ονομάζεται μέτριος, ο άλλος υπερβολικός, ως συνεσταλμένος που ντρέπεται τα πάντα· ο άλλος ελλιπής ή αδιάντροπος (ἀναίσχυντος) που δεν ντρέπεται τίποτε απολύτως, ενώ ο μέτριος ντροπαλός.»
Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1108a30-35

Πρόκειται για ένα παράδειγμα, το οποίο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί προκειμένου να σκιαγραφήσει τα διαφορετικά επίπεδα ντροπής. Σύμφωνα με την αριστοτελική υπόδειξη, υπάρχει ένα μέσον στην οργή που όχι μόνο θεωρείται αποδεκτό αλλά αξίζει τον έπαινο. Θα χρειαστεί να περιμένουμε το τρίτο βιβλίο του ίδιου έργου για να συναντήσουμε εκ νέου την έννοια της ντροπής. Ο λόγος για τον οποίο αναφέρεται είναι ότι μετέχει στη συζήτηση για την ανδρεία. Ο Αριστοτέλης κάνει μία σημαντική παρατήρηση που θα τον οδηγήσει στη συνάφεια της ντροπής με την επιθυμία για το καλό. Η ντροπή συνδέεται με την ανδρεία και οδηγεί στις ορθές πράξεις. Αυτός που ντρέπεται για την κριτική των άλλων θα γίνει ανδρείος για να αποφύγει τον χλευασμό:

«[Η ανδρεία] απορρέει από την ντροπή και την επιθυμία για το καλό (δηλαδή την τιμή) και την αποφυγή της λοιδορίας, που είναι κάτι αισχρό. Εδώ θα μπορούσε να κατατάξει κάποιος και αυτούς που αναγκάζονται από τους άρχοντες να το κάνουν αυτό [δηλαδή να δείχνουν ανδρεία]. Είναι όμως κατώτεροι σε ανδρεία, όσο ενεργούν κατ’ αυτό τον τρόπο, όχι λόγω ντροπής αλλά εξαιτίας του φόβου και αποφεύγουν όχι το αισχρό αλλά το λυπηρό.»
Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1116a27-33

Είναι αρετή η ντροπή, μεσότητα, έξις ή πάθος; Ο Αριστοτέλης κατά την προσφιλή του μέθοδο αρχικά δείχνει να αδυνατεί να την ορίσει, αλλά αυτά είναι μόνο ερωτήματα που θα απευθύνει στους μαθητές του. Η αιδώς δεν είναι αρετή, τονίζει ο Αριστοτέλης, μοιάζει περισσότερο με πάθος παρά με έξη. Η αριστοτελική σύνδεση της ντροπής με τον φόβο επανέρχεται στο τελευταίο κεφάλαιο του Δ΄ βιβλίου των Ηθικών Νικομαχείων όπου ο φιλόσοφος δίνει τις απαντήσεις του. Ο βιολόγος Αριστοτέλης θα συνδέσει την ντροπή με την ερυθρίαση του προσώπου που συνοδεύει τις ντροπιαστικές πράξεις μας, σε αντίθεση με την ωχρότητα που συνοδεύει τον φόβο, επομένως είναι πάθος και όχι έξη. Η αιδώς όμως ορίζεται ως κάποιο είδος φόβου για την καταφρόνηση (φόβος τις ἀδοξίας). Εφόσον πρόκειται για αρνητικό συναίσθημα θα πρέπει να αποφεύγεται, γεγονός που σημαίνει ότι ανήκει στη νεότητα:

«Το πάθος δεν αρμόζει σε κάθε ηλικία, αλλά στη νεανική. Αυτό συμβαίνει καθώς θεωρούμε ότι οι νέοι πρέπει να είναι ντροπαλοί (αἰδήμονας), αφού ζώντας με πάθος κάνουν πολλά σφάλματα, τα οποία εμποδίζονται από την ντροπή. Έναν μεγαλύτερο όμως δεν θα τον επαινούσε κανείς επειδή είναι ντροπαλός (αἰσχυντηλός)· γιατί πιστεύουμε ότι αυτός δεν θα έπραττε τίποτε από αυτά που θα τον έκαναν να αισθάνεται ντροπή (αἰσχύνη). Η ντροπή δηλαδή προέρχεται από πράξεις που εξαρτώνται από τη θέλησή μας (ἐπὶ τοῖς ἑκουσίοις γὰρ ἡ αἰδώς), και ο αγαθός άνθρωπος (ἐπιεικὴς) ποτέ δεν θα κάνει με τη θέλησή του κακές πράξεις. Η ντροπή θα μπορούσε να θεωρηθεί αγαθό μόνο υποθετικά. Αν έπραττε, δηλαδή, θα ντρεπόταν· κάτι τέτοιο όμως δεν ανήκει στις αρετές.»
Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1128b16-32

Βάσει της ντροπής οι νέοι μαθαίνουν να επιλέγουν ορθά. Σε αυτή την ηλικιακή ομάδα η ντροπή δεν είναι κατακριτέα αλλά οδηγός του καλού. Μέσα από το αίσθημα της ντροπής οι νέοι, που καθοδηγούνται περισσότερο από τα συναισθήματα παρά από τη λογική, θα αποφύγουν τις ντροπιαστικές πράξεις και θα επιλέγουν εκούσια το καλό. Η ντροπή λειτουργεί σαν ασφαλιστική δικλείδα που εμποδίζει τους νέους να κάνουν σφάλματα. Αντιθέτως, κάτι τέτοιο δεν αρμόζει σε μεγαλύτερες ηλικίες, όπου τα συναισθήματα δαμάζονται από τη λογική.

Εκεί όμως που ο Αριστοτέλης θα μιλήσει ενδελεχώς για την ντροπή είναι η Ρητορική του, όπου μετά τον φόβο και το θάρρος θα αναπτύξει τις συμπεριφορές που συνδέονται με αυτό το πάθος. Ο όρος που χρησιμοποιεί αυτή τη φορά αντί για την αἰδῶ είναι η αἰσχύνη, δίνοντας αφορμή στους μελετητές του να μιλήσουν για διαφορετικές έννοιες. Ωστόσο, το συναίσθημα της ντροπής είναι το ίδιο. Τόσο η αἰδώς όσο και η αἰσχύνη συνδέονται με τον φόβο του τι θα πουν οι άλλοι. Οι παρατηρήσεις του περιλαμβάνουν τη σχέση της ντροπής με τον χρόνο. Η αισχύνη δεν έχει να κάνει μόνο με το παρόν, αλλά και με το παρελθόν και το μέλλον.

«Για ποια πράγματα οι άνθρωποι αισθάνονται ντροπή ή όχι, και απέναντι σε ποιους και με ποιον τρόπο θα γίνει φανερό από τα παρακάτω. Έστω ότι η ντροπή είναι κάποιο είδος λύπης ή ταραχή σχετικά με τα κακά που οδηγούν στην καταφρόνηση, είτε είναι παρόντα, παρελθοντικά ή μελλοντικά, ενώ η αδιαντροπιά (ἀναισχυντία) είναι η ολιγωρία και απάθεια γι’ αυτά. Αν λοιπόν η ντροπή είναι όπως έχει οριστεί, είναι αναγκαίο να αισθάνεται κάποιος ντροπή για εκείνα που θεωρούνται κακά είτε για τον ίδιο είτε για εκείνους για τους οποίους ενδιαφέρεται.»
Αριστοτέλης, Ρητορική 1383b10-17

Ο Αριστοτέλης θα αναφέρει πλήθος παραδειγμάτων, για να περιγράψει τις περιπτώσεις όπου οι άνθρωποι αισθάνονται ντροπή. Η ντροπή έχει τις ρίζες της στην καταφρόνηση που φανταζόμαστε ότι θα συμβεί από ανθρώπους που θαυμάζουμε και μας θαυμάζουν ή θέλουμε να μας θαυμάζουν (τῶν θαυμαζόντων, καὶ οὓς θαυμάζει, καὶ ὑφ᾽ ὧν βούλεται θαυμάζεσθαι). Σαφώς, το κοινό στοιχείο είναι οι άλλοι. Ντρεπόμαστε τους άλλους. Το πώς μας βλέπουν. «Στα μάτια βρίσκεται η ντροπή»:

«Και αισθάνονται ντροπή περισσότερο για αυτά που γίνονται μπροστά στα μάτια τους και στα φανερά (από όπου βγαίνει και η παροιμία: στα μάτια βρίσκεται η ντροπή)· γι’ αυτό και ντρέπονται περισσότερο αυτούς που βρίσκονται πάντα κοντά τους και αυτούς που τους προσέχουν, γιατί και τα δύο γίνονται μπροστά στα μάτια τους.»
Αριστοτέλης, Ρητορική 1384a33-b2

Η ντροπή καθοδηγεί την πορεία που θα επιλέξουμε στη ζωή μας. Μπορούμε να γίνουμε καλύτεροι (σεμνοί) ή αναίσχυντοι. Η ντροπή διδάσκει τον χαρακτήρα με άμεσο τρόπο στη νεότητα. Οι νέοι μαθαίνουν από τα λάθη τους, καθώς τα συναισθήματα που τα συνοδεύουν είναι άσχημα. Οι μεγαλύτεροι, έχοντας διδαχθεί από τα αισθήματα ντροπής που έχουν βιώσει, μπορούν να επιλέξουν τι θέλουν να αισθάνονται και τι όχι. Για τους νέους η ντροπή είναι ένας δρόμος προς την αρετή, το μέσον. Για τους μεγαλύτερους, αντιθέτως, η «αρετή» της ντροπής δεν υφίσταται. Η ντροπή ως είδος λύπης και ταραχής απομακρύνει από τον ευδαίμονα βίο. Και αυτό είναι φανερό. Στα μάτια των άλλων. Εκεί όπου βρίσκεται η ντροπή.