Η συνείδηση έχει άραγε την πηγή της στη φύση του ανθρώπου;

Μπορεί κανείς ν’ αμφιβάλλει γι' αυτό. Αν μη τι άλλο, υπάρχει και μία νόθος συνείδηση, conscientia spuria, την οποία συχνά συγχέει κανείς με την αληθινή. Η αγωνία και η μεταμέλεια που προκαλούνται από τις πράξεις μας δεν είναι συνήθως τίποτε άλλο παρά ο φόβος των συνεπειών. Η παραβίαση ορισμένων εξωτερικών κανόνων, αυθαίρετων, ακόμη και γελοίων, ξυπνάει ηθικούς ενδοιασμούς απολύτως ανάλογους με τις τύψεις συνειδήσεως. Έτσι, ορισμένοι Εβραίοι αισθάνονται βασανιστικά άβολα στη σκέψη ότι κάπνισαν στο σπίτι τους πίπα το Σάββατο, αντίθετα με την εντολή του Μωυσή, κεφάλαιο XXXV, § 3: «Δεν θ’ ανάψετε κανενός είδους φωτιά τη μέρα του Σαββάτου στις οικίες σας».

Ο τάδε ευπατρίδης, ο τάδε αξιωματικός δεν παρηγορείται με τίποτα λόγω του ότι σε κάποια περίπτωση δεν τήρησε τους κανόνες αυτού του κώδικα των τρελών, που αποκαλείται ζήτημα τιμής, σε σημείο που ορισμένοι, μην μπορώντας να κρατήσουν τον λόγο τους ή να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις του κώδικα τιμής, τίναξαν τα μυαλά τους στον αέρα (έχω υπόψη μου σχετικά παραδείγματα). Ωστόσο, ο ίδιος αυτός άνθρωπος κάθε μέρα, ελαφρά τη καρδία, θα παραβαίνει τον λόγο του, αρκεί να μην χαρακτηρίζεται η πράξη του από τη μοιραία λέξη σιμπολέτ της Παλαιάς Διαθήκης που σημαίνει λόγω τιμής. Γενικά, κάθε ασυνέπεια εκ μέρους μας, κάθε απρονοησία, κάθε ενέργεια αντίθετη στα σχέδιά μας, στις αρχές μας, στις συμβατικές μας υποχρεώσεις, όποιες κι αν είναι αυτές, κι ακόμη κάθε αδιακρισία μας, κάθε αδεξιότητα, κάθε ηλιθιότητα αφήνουν πίσω τους ένα σκουλήκι που μας σιγοτρώει αθόρυβα, ένα αγκάθι μπηγμένο στην καρδιά. Πολλοί άνθρωποι θα ξαφνιάζονταν αν έβλεπαν από ποια στοιχεία απαρτίζεται αυτή η συνείδηση, για την οποία έχουν μια τόσο μεγαλειώδη ιδέα: περίπου κατά το 1/5 από τον φόβο των ανθρώπων 1/5 από θρησκευτικούς φόβους· 1/5 από προκαταλήψεις· 1/5 από ματαιοδοξία· 1/5 από συνήθεια. Θα άξιζε έτσι να πούμε όπως αυτός ο Άγγλος:

Ι cannot afford to keep a conscience (=δεν μπορώ να προσφέρω στον εαυτό μου την πολυτέλεια να συντηρεί μια συνείδηση)