Heidegger: Sein und Zeit

Είναι και Χρόνος

§35: Das Gerede: Η φλυαρία

Φλυαρία: η απώλεια του εαυτού

Γιατί μας ενδιαφέρει η χαϊντεγκεριανή συνομιλία περί φλυαρίας; Επειδή φωτίζει δυνατά αυτό που συμβαίνει και στον ελλαδικό τόπο: η συνομιλία σε όλα τα επίπεδα και πιο πολύ στην πολιτική εγκαθιδρύει τη φλυαρία ως αερολογία. Εδικά στο μεγάκοσμο της πολιτικής, τα πολιτικά «αηδόνια» από όλες τις ιδεολογικές γωνίες επενδύουν στη φλυαρία, προκειμένου να χειραγωγούν την ευρεία μάζα των πολιτών και να την καθιστούν υπηρετικό προσωπικό τους. Ο Χάιντεγκερ εξετάζει τη φλυαρία στο ευρύτερο πλαίσιο της γλώσσας. Θεμέλιο της γλώσσας είναι ο λόγος ως λέγειν (Sagen) και ομιλείν (Sprechen). Με τον εκάστοτε τρόπο που εκφέρεται ο λόγος, δηλαδή με την εκάστοτε τροπή που παίρνει το λέγειν και το ομιλείν ως συν-ανα-στροφή, παρ-ευρίρκεται ο άνθρωπος μέσα στον κόσμο. Τούτο σημαίνει πως η εν λόγω παρ-εύρεση θεμελιώνει το Είναι της στη γλώσσα. Τι είναι η γλώσσα; Είναι η παρ-ουσία του ανθρώπου με φωνή και με λόγο: ο άνθρωπος αφήνει την εσωτερικότητά του για να εκφράσει την εξωτερικότητά του, δηλαδή να στραφεί προς τον κόσμο και εδώ μέσα να εξ-ίσταται ως «πηγή λαλαίουσα»: ως ομιλία, ως διά-λογος με τον άλλο. Τούτο υποδηλώνει ότι εισέρχεται μέσα στον κόσμο των πολλών και εξέρχεται από τον εαυτό του ως ομιλούσα ύπαρξη. Αυτή η εκ-βολή της ανθρώπινης ύπαρξης μέσα στον γενικό, τον απρόσωπο κόσμο των πολλών ομιλεί τη γλώσσα της απώλειας του εαυτού. Η απώλεια τούτη, μέσα στο δημόσιο-μαζικό Είναι των πολλών, ηχεί ως η έκπτωση ή κατάπτωση της ύπαρξης. Η εν λόγω έκπτωση δεν κατανοείται ως πτώση από μια πρωταρχική, ανώτερη και καθαρότερη κατάσταση ή σφαίρα σε μια υποδεέστερη, κατώτερη, θολή και αμαρτωλή, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με τους πρωτόπλαστους, αλλά ως μια έκ-πτωση με το νόημα ότι η ανθρώπινη ύπαρξη πέφτει έξω από τον εαυτό της, οδεύει ολοταχώς και αδιάκοπα προς τη δημοσιότητα. Ετούτη η δημοσιότητα ιδιάζει πλέον στο Da-sein του ανθρώπου, στην κατ’ εξοχήν δημόσια ύπαρξή του, με άλλα λόγια στην εκφρασμένη και εκφραζόμενη κατανόηση και ερμήνευση του καθημερινού Dasein.

Φλυαρία: η βροντερή ανεστιότητα της ύπαρξης

H ως άνω δημόσια ύπαρξη συνυφαίνεται οντο-λογικά με την κατανόηση, αλλά και την ερμήνευση που έχει εγκαθιδρυθεί. [=έχει εισέλθει στη ζωή μας]. Μέσα σε τούτη την εγκαθίδρυση έχει παραδοθεί το Dasein μας. Το καθημερινό Είναι του τελευταίου εκ-δηλώνεται στην αυθεντικότητά του ως διά-λογος, στην αναυθεντικότητά του, ήτοι στην έκπτωσή του, ως φλυαρία ή αερολογία. Η φλυαρία, κατ’ αυτό το νόημα, ανήκει στα δομικά στοιχεία της έκ-πτωσης: διανοίγει την ύπαρξη στον ορίζοντα κατανόησης των άλλων, συν-εν-νόησης με τους άλλους. Όλα τούτα όμως σε ένα ορισμένο καθημερινό περιβάλλον. Από τη σκοπιά έτσι της ύπαρξης που τελεί σε έκπτωση, η φλυαρία λογίζεται θετικό στοιχείο, γιατί άγει σε μαζική επι-κοινωνία τους ανθρώπους, τους κοινοποιεί πληροφορίες, γνώμες, μορφές ενημέρωσης. Από τη σκοπιά όμως της αυθεντικής ύπαρξης, η φλυαρία δεν παράγει νοήματα, δεν εμβαθύνει, δεν ερευνά, δεν στοχάζεται. Δεν μπορεί, ως εκ της δομικής της σύστασης, να υπερβαίνει τον παραδομένο στην αερολογία εαυτό της και από φλυαρία να γίνεται το αυθεντικά ομιλητικό Είναι του ανθρώπου. Τι συμβαίνει λοιπόν; Προχειρολογεί, εκφέρει αβασάνιστες κρίσεις, συμπεριφέρεται ανεδαφικά. Ως τέτοιος λόγος ωστόσο γίνεται προσιτός στον μέσο άνθρωπο. Συναφώς προσφέρει κάποια δυνατότητα να κατανοεί ο κοινός νους φαινόμενα και καταστάσεις, χωρίς καμιά πρότερη οικείωση, γνωριμία με αυτά ή αυτές. Τι σημαίνει αυτό; Πως ο φλύαρος λόγος κινείται στο κατά προσέγγιση, στο περίπου και ως εκ τούτου συνεπάγεται παραποίηση, διαστροφή της αλήθειας. Αδιαφορεί για την ακρίβεια, με αποτέλεσμα να μην έχει καμιά σχέση με την αυθεντική ομιλία, με τη διείσδυση στην αληθινή ουσία των πραγμάτων. Κατ’ αυτό τον τρόπο νοθεύει την πρωταρχική ουσία της ύπαρξης, καθιστά κίβδηλη την παρ-ουσία του ανθρώπου στον κόσμο και συντελεί στην ολοσχερή αποδιοργάνωση του εαυτού. Τότε είναι που η ανθρώπινη ύπαρξη ξεριζώνεται, δηλαδή ως μέσα-στον-κόσμο-Είναι αποκόπτεται από το αρχέγονα γνήσιο Είναι προς τον κόσμο και στο κέντρο της ζωής κυριαρχεί λογοκλοπία, λογοκοπία, λογομαχία, με δυο λόγια: γραπτή και προφορική σπερμολογία. Η κυριαρχία μιας τέτοιας σπερμολογίας, δηλαδή διάδοσης και εδραίωσης ατεκμηρίωτων φημών, πληροφοριών, γνωμών, οδηγεί με σταθερό βήμα στη «δικτατορία των πολλών», όπως αναφέρει σε άλλο σημείο ο Χάιντεγκερ, δηλαδή στη δικτατορία των ολίγων με τη συγκατάθεση των πολλών. Το ξερίζωμα τότε είναι μοιραίο: εκ-θέτει το Dasein στην πιο καθημερινή και δεινή, σιδερόφρακτη πραγματικότητά του, δηλαδή στην ανεστιότητα. Στην κατάσταση της ανεστιότητας αντιστοιχεί η κοινή ερμηνεία των πραγμάτων, το μέσο επίπεδο της κοινής γνώμης. Γνωρίσματα του εν λόγω επιπέδου σκέψης είναι η ανύποπτη αυτοβεβαιότητα, η αυτάρεσκη παντογνωσία, η δοκησισοφία, ο συσκοτισμός. Εν τέλει: ο σκοταδισμός, ο οποίος περνάει για περισσή κουλτούρα και συγκαλύπτει την ανεστιότητα. 

Το μεταφρασμένο κείμενο: §35. Η φλυαρία

«Η έκφραση «φλυαρία» δεν πρόκειται να χρησιμοποιηθεί εδώ με δυσφημιστική σημασία. Από πλευράς ορολογίας σημαίνει ένα θετικό φαινόμενο, το οποίο συγκροτεί το είδος του Είναι που ιδιάζει στο κατανοείν και ερμηνεύειν το καθημερινό Dasein. Ως επί το πλείστον, η ομιλία εκφράζεται και έχει ήδη πάντα εκφραστεί. Είναι γλώσσα. Αλλά τότε, ό,τι έχει εκφραστεί, κάθε φορά περιέχει ήδη κατανόηση και ερμήνευση. Η γλώσσα, ως το εκφρασμένο-Είναι) των πραγμάτων, κρύβει μέσα της έναν τρόπο του Είναι, με τον οποίο έχει ερμηνευθεί η κατανόηση του Dasein. Αυτή η κατά ένα τρόπο του Είναι ερμήνευση (Ausgelegtheit) εννοεί να είναι τόσο λίγο απλώς παρευρισκόμενη όσο και η γλώσσα· απεναντίας, το Είναι τους έχει το ίδιο τον χαρακτήρα του Dasein. Αρχικά και μέσα σε ορισμένα όρια το Dasein έχει παραδοθεί αδιάκοπα σε τούτο το Είναι-της-ερμήνευσης· τούτο-εδώ ρυθμίζει και κατανέμει τις δυνατότητες τής κατά μέσο όρο κατανόησης και της προσιδιάζουσας σε τούτη ενδιάθετης εύρεσης. Tο εκφρασμένο-Είναι (Ausgesprochenheit) διατηρεί μέσα στο σύνολο των διαρθρωμένων συναρτήσεων της σημασίας μια κατανόηση του διανοιγμένου κόσμου και ισαρχέγονα με τούτη μια κατανόηση του Συν-Dasein Άλλων [=του συνυπάρχειν] και του Ενείναι [=ενυπάρχειν μέσα στον κόσμο] που ιδιάζει στον εκάστοτε εκφραζόμενο. Η κατανόηση που έχει ήδη κατατεθεί μέσα στο εκφρασμένο-Είναι των πραγμάτων αφορά τόσο την παραδεδομένη ανακάλυψη των όντων που εκάστοτε επιτεύχθηκε όσο και την εκάστοτε κατανόηση του Είναι καθώς και τις διαθέσιμες δυνατότητες και ορίζοντες για μια νέα ερμήνευση και εννοιολογική άρθρωση. Αλλά τώρα πρέπει να προχωρήσουμε πέρα από μια απλή αναφορά στο γεγονός αυτού του χαρακτήρα της ερμήνευσης του Dasein και να θέσουμε το ερώτημα για το υπαρκτικό είδος του Είναι του λόγου [ως ομιλίας] που εκφράζεται και εκφράζει τον εαυτό του. Εάν αυτός δεν μπορεί να συλληφθεί ως κάτι που παρευρίσκεται, τότε ποιο είναι το Είναι του και τι μας λέγει αυτό εδώ, κατά βάση, για το καθημερινό είδος του Είναι του Dasein;

            Ο λόγος [ως ομιλία] που εκφράζεται είναι κοινοποίηση. Η οντολογική του τάση στοχεύει στο να άγει τον ακροατή να συμμετέχει στο Είναι το διανοιγμένο προς ό,τι φέρει σε συζήτηση ο λόγος.

Στη γλώσσα που μιλιέται, όταν κανείς εκφράζεται, ενυπάρχει ήδη μια κατά μέσο όρο καταληπτότητα· έτσι μπορεί ο κοινοποιούμενος λόγος να κατανοείται σε σημαντικό βαθμό, ακόμη κι αν ο ακροατής δεν άγεται μέσα σε ένα Είναι προς εκείνο για το οποίο γίνεται λόγος, προκειμένου να το κατανοεί. Δεν κατανοούμε τόσο πολύ τα όντα για τα οποία γίνεται λόγος παρά προσηλώνουμε την ακοή μας ήδη μόνο σε ό,τι λέγεται στην ομιλία ως τέτοιο. Ό,τι λέγεται κατανοείται· αυτό όμως για το οποίο γίνεται λόγος κατανοείται μόνο κατά προσέγγιση και επιφανειακά. Έχουμε κατά νου το ίδιο πράγμα, επειδή έχουμε με τον ίδιο μέσο όρο μια κοινή κατανόηση για ό,τι λέγεται.

Το ακούειν και το κατανοείν έχουν εκ των προτέρων προσκολληθεί σε ό,τι έχει λεχθεί στην ομιλία. Η κοινοποίηση δεν «μερίζει» την πρωταρχική σχέση του Είναι προς τα όντα που έρχονται στο λόγο για συζήτηση· απεναντίας, το συναλλήλως-Είναι [=το συνευρίσκεσθαι στον κόσμο] κινείται μέσα στο συνομιλείν και στο βιομεριμνάν για τα λεγόμενα της συνομιλίας. Το συναλλήλως-Είναι ενδιαφέρεται να γίνεται συζήτηση. Το ειρημμένο-Είναι, το Dictum, η ρήση, όλα αυτά στέκονται τώρα εγγύηση για τη γνησιότητα του λόγου και της κατανόησής του καθώς και για την εναρμόνισή του με τα γεγονότα. Και επειδή το ομιλείν έχει χάσει την πρωταρχική του οντολογική σχέση προς τα όντα που έχει φέρει σε λόγο, ήτοι ποτέ δεν πέτυχε μια τέτοια σχέση, δεν κοινοποιείται με τέτοιο τρόπο ώστε να καθιστά τα όντα αντικείμενα αρχέγονης ιδιοποίησης, αλλά με τρόπο που να σπερμολογεί και να επαναλαμβάνει τα λόγια άλλων. Όσα λέγονται στην ομιλία ως τέτοια διασπείρονται σε ευρύτερους κύκλους και παίρνουν έναν χαρακτήρα αυθεντίας. Το Πράγμα είναι έτσι, επειδή το λένε έτσι. Από μια τέτοια ακριβώς σπερμολογία και επανάληψη, όπου η έλλειψη βασιμότητας/εδαφικότητας επιδεινώνεται σε πλήρη αβασιμότητα/ανεδαφικότητα, συγκροτείται η φλυαρία. Και μάλιστα αυτή εδώ δεν περιορίζεται σε προφορική σπερμολογία, αλλά επεκτείνεται και στον γραπτό λόγο υπό τη μορφή της «αερογραφίας». Η σπερμολογία [ή η επανάληψη], σε τούτη την περίπτωση, δεν βασίζεται τόσο πολύ σε φημολογία. Τρέφεται με την επιφανειακή ανάγνωση. Η μέση κατανόηση του αναγνώστη ποτέ δεν θα είναι σε θέση να αποφασίσει τι έχει αντληθεί από αρχέγονες πηγές και έχει αποκτηθεί με αγώνα και τι είναι ακριβώς σπερμολογία. Η μέση κατανόηση, εξάλλου, διόλου δεν επιθυμεί μια τέτοια διάκριση ούτε την έχει ανάγκη, επειδή φυσικά κατανοεί τα πάντα.

Η ανεδαφικότητα της φλυαρίας δεν αποτελεί εμπόδιο για αυτήν να εισχωρεί στη δημοσιότητα· απεναντίας, την ευνοεί. Η φλυαρία είναι η δυνατότητα, να καταλαβαίνει κανείς τα πάντα, χωρίς προηγούμενη ιδιοποίησή τους. Με μια τέτοια ιδιοποίηση η φλυαρία κινδυνεύει να καταποντισθεί· γι’ αυτό ήδη παίρνει τα μέτρα της ενάντια σε έναν τέτοιο κίνδυνο. Η φλυαρία, την οποία μπορεί ο καθένας να συλλέγει εν σπουδή, δεν απαλλάσσει μόνο κάποιον από την υποχρέωση γνήσιας κατανόησης, αλλά αναπτύσσει μια αδιαφοροποίητη καταληπτότητα, για την οποία δεν είναι πλέον τίποτα κρυφό.

Ο λόγος της ομιλίας [ή ως ομιλία], που ανήκει στην ουσιώδη σύσταση του Είναι του Dasein και συμμετέχει στη συγκρότηση της διανοικτότητάς του, έχει τη δυνατότητα να γίνεται φλυαρία και ως τέτοια να συμβάλλει όχι τόσο στο να διατηρεί το εντός-του-κόσμου-Είναι ανοικτό για μας σε μια δομικά διαρθρωμένη κατανόηση, όσο μάλλον να το κλείνει και να επικαλύπτει τα ενδοκόσμια όντα. Για να κάνει αυτό, δεν χρειάζεται να καταφεύγει σε μια εκ προθέσεως παραπλάνηση. Η φλυαρία δεν έχει το είδος του Είναι, σύμφωνα με το οποίο κάτι παρουσιάζεται συνειδητά ως κάτι άλλο. Αυτά που έχουν λεχθεί ανεδαφικά και στη συνέχεια κυκλοφορούν σπερμολογικά παραπέρα αρκούν να διαστρέψουν τη διεργασία διάνοιξης σε διεργασία εγκλεισμού. Διότι τα λεχθέντα αρχικά κατανοούνται πάντα ως «αυτά που λέγουν», ήτοι ως αυτά που αποκαλύπτουν. Επομένως, η φλυαρία από τη φύση της είναι μια διεργασία εγκλεισμού, δυνάμει της ιδιάζουσας σε αυτήν παράλειψης να επιστρέψει στο έδαφος αυτών, για τα οποία μας έχει μιλήσει ο λόγος.

Αυτή η διεργασία εγκλεισμού επιδεινώνεται εκ νέου, από το γεγονός ότι η φλυαρία πέτυχε τάχατες να οδηγήσει στην κατανόηση αυτών για τα οποία μας έχει μιλήσει ο λόγος και ότι λόγω αυτής ακριβώς της στρεβλής αντίληψης αποθαρρύνει κάθε νέο ερωτάν και κάθε αντιπαράθεση και με έναν ιδιότυπο τρόπο καταπιέζει αυτά εδώ και τα επιβραδύνει (=τα καθιστά βραδυφλεγή).

Αυτός ο χαρακτήρας της ερμήνευσης που ιδιάζει στη φλυαρία έχει ήδη καθιδρυθεί, κάθε φορά, μέσα στο Dasein. Με αυτό τον τρόπο μαθαίνουμε κατ’ αρχήν πολλά και πολύ λίγα ξεπερνούν μια τέτοιου είδους μέση κατανόηση. Το Dasein δεν μπορεί ποτέ να γλυτώσει απ’ αυτόν τον καθημερινό τρόπο ερμήνευσης των πραγμάτων, με τον οποίο αρχικά ανατρέφεται. Μέσα σ’ αυτόν, με βάση αυτόν και σε εναντίωση προς αυτόν επιτελείται κάθε γνήσια διεργασία κατανόησης, ερμήνευσης και κοινοποίησης, επαναποκάλυψης και εκ νέου ιδιοποίησης. Σε καμιά περίπτωση δεν υπάρχει ένα Dasein που θα στεκόταν, ανέγγιχτο και αδιάφθορο από αυτόν τον τρόπο ερμήνευσης των πραγμάτων, μπρος στην ελεύθερη χώρα ενός «κόσμου» καθεαυτόν, απλώς για να παρατηρεί ό,τι συναντά. Η κυριαρχία του δημόσιου τρόπου ερμήνευσης των πραγμάτων έχει ήδη μάλιστα αποφασίσει για τις δυνατότητες του θυμικού ή σύντονου-Είναι (Gestimmtsein), δηλαδή για το θεμελιώδες είδος, με το οποίο το Dasein αφήνει τον κόσμο να εκδηλώνει το ενδιαφέρον του για αυτό. Οι πολλοί προσχεδιάζουν την ενδιάθετη-εύρεση (Befindlichkeit), καθορίζουν τι θα «δει» κανείς και πώς θα το «δει».

Η φλυαρία, που εγκλείει τα πράγματα με τον τρόπο που επισημάναμε, είναι το είδος του Είναι που ιδιάζει στην ξεριζωμένη κατανόηση του Dasein. Αυτή ωστόσο η φλυαρία δεν απαντά ως μια κατάσταση που παρευρίσκεται σε ένα παρευρισκόμενο ον, αλλά έχει ξεριζωθεί υπαρκτικά, και τούτο το ξερίζωμα είναι διαρκές. Τούτο σημαίνει οντολογικά: το διατηρούμενο μέσα στη φλυαρία Dasein, ως εντός-του-κόσμου-Είναι, είναι αποκομμένο από τις πρωταρχικές του και αρχέγονα γνήσιες σχέσεις του Είναι προς τον κόσμο, προς το Συν-Dasein, προς το ίδιο το Εν(τός)-Είναι (In-Sein). Αυτό το Dasein διατηρείται αιωρούμενο, ακόμη κι αν εξακολουθεί, έστω και με αυτό τον τρόπο, να είναι μαζί με τον κόσμο, με τους Άλλους και προς τον ίδιο τον εαυτό του. Την οντολογική δυνατότητα ενός τέτοιου ξεριζώματος έχει μόνο το ον, του οποίου η διανοικτότητα είναι συγκροτημένη από τον λόγο ως ομιλία που έχει αρθρωθεί με βάση την ενδιάθετη εύρεση και κατανόηση· δηλαδή ένα ον, του οποίου η διανοικτότητα, δυνάμει αυτής της οντολογικής σύστασης, είναι το Da του, το «εντός-του-κόσμου» του. Μακριά από το να συνιστά ένα μη-Είναι του Dasein, το ως άνω ξερίζωμα είναι μάλλον η πιο καθημερινή και η πιο πείσμων «πραγματικότητά» του.

Ο χαρακτήρας του μέσου τρόπου ερμήνευσης των πραγμάτων είναι αυτονόητος και σίγουρος για τον εαυτό του· ωστόσο, ενώ το εκάστοτε Dasein μπορεί να επελαύνει προς μια αυξανόμενη ανεδαφικότητα, καθώς αιωρείται, η ανεστιότητα αυτής της αιώρησης παραμένει κρυμμένη υπό την προστατευτική ασπίδα του ως άνω χαρακτήρα».