Αριστοτέλης: Προτρεπτικός προς Θεμίσωνα

"Αλήθεια, καθετί που γίνεται σωστά θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι γίνεται για χάρη κάποιου πράγματος. Επομένως, αυτό που γίνεται καλά, γίνεται σωστά και καθετί που γίνεται ή έχει γίνει γίνεται ή έχει γίνει, στην περίπτωση, βέβαια, που σύμφωνα με τη φύση, καλά, εφόσον το παρά φύση είναι κατώτερο και αντίθετο προς το σύμφωνο με τη φύση. Το γίγνεσθαι, λοιπόν, σύμφωνα με τη φύση γίνεται για χάρη κάποιου πράγματος...

Αυτό θα μπορούσε να δει κάποιος σε κάθε μέρος του σώματός μας χωριστά· για παράδειγμα, εάν εξέταζες καλά το βλέφαρο, θα μπορούσες να διαπιστώσεις ότι δε δημιουργήθηκε χωρίς λόγο, αλλά για να βοηθάει τα μάτια, για να τα ξεκουράζει και να εμποδίζει τα πράγματα που έρχονται απ έξω. Επομένως, αυτό για το οποίο έχει γίνει κάτι και αυτό για το οποίο πρέπει να έχει γίνει κάτι ταυτίζονται. Για παράδειγμα, εάν ένα πλοίο έπρεπε να δημιουργηθεί για τις θαλάσσιες μεταφορές, αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο δημιουργήθηκε.

Εντούτοις, τα ζωντανά, βέβαια, πλάσματα ή όλα ανεξαιρέτως ή τα ανώτερα και πιο τιμημένα ανήκουν στα όντα που έχουν γίνει από τη φύση και σύμφωνα με τη φύση, διότι δεν έχει νόημα να θεωρεί κάποιος ότι τα περισσότερα από αυτά έγιναν παρά φύση, εξαιτίας κάποιας αλλοίωσης ή ελαττωματικότητας.

Το πιο τιμημένο από τα ζωντανά πλάσματα του κόσμου είναι ο άνθρωπος, επομένως είναι φανερό ότι έγινε από τη φύση και σύμφωνα με τη φύση.

Εάν, λοιπόν, ο τελικός σκοπός είναι πάντοτε καλύτερος από κάθε πράγμα (διότι για χάρη του τελικού σκοπού γίνονται όλα όσα γίνονται, και αυτό για το οποίο γίνεται κάτι είναι ανώτερο και καλύτερο απ. όλα τα πράγματα) και εάν ο σύμφωνος με τη φύση τελικός σκοπός είναι αυτό που εκ φύσεως πραγματοποιείται τελευταίο στη διαδικασία του γίγνεσθαι, εφόσον η διαδικασία του γίγνεσθαι συνεχίζεται μέχρι την ολοκλήρωση, κατανοούμε, λοιπόν, ότι πρώτο τελειοποιείται ό,τι έχει να κάνει με το σώμα, ύστερα όσα έχουν να κάνουν με την ψυχή και ότι πάντοτε η ολοκλήρωση του ανώτερου ακολουθεί μετά από τη γένεση, ότι η ψυχή ακολουθεί μετά από το σώμα και ότι από τα όσα έχουν να κάνουν με την ψυχή τελευταία έρχεται η φρόνηση, διότι αυτό βλέπουμε να εμφανίζεται από τη φύση τελευταίο στους ανθρώπους και για αυτό είναι από τα αγαθά το μόνο που διεκδικεί η γεροντική ηλικία. Επομένως, ένα είδος φρόνησης είναι σύμφωνα με τη φύση ο τελικός σκοπός μας και η λειτουργία της φρόνησης είναι το τελευταίο για χάρη του οποίου γίναμε. 

 
Λοιπόν, εάν έχουμε γίνει, είναι φανερό ότι υπάρχουμε με σκοπό να αποκτήσουμε φρόνηση και να μάθουμε κάτι.

Ποιο είναι, λοιπόν, από τα όντα αυτό για χάρη του οποίου μας γέννησε η φύση και ο θεός; Όταν ρωτήθηκε ο Πυθαγόρας, αυτός απάντησε: «Το να παρατηρούμε τον ουρανό» και έλεγε ότι ο ίδιος είναι παρατηρητής της φύσης και πως για χάρη του ήρθε στη ζωή.

Για τον Αναξαγόρα επίσης λένε ότι, όταν ρωτήθηκε να πει για χάρη ποιου πράγματος θα επέλεγε κάποιος να γεννηθεί και να ζει, απάντησε: «Για να παρατηρεί τον ουρανό, τα άστρα του, τη σελήνη και τον ήλιο», σαν όλα τα υπόλοιπα να μην είχαν καμία αξία.

Επομένως, σωστά, σύμφωνα με αυτή τη σκέψη ο Πυθαγόρας είχε πει ότι, για να αποκτάει γνώσεις και για να σκέφτεται κάθε άνθρωπος, έχει πλαστεί από το θεό. Το εάν, ωστόσο, το αντικείμενο της γνώσης είναι ο κόσμος ή κάποια άλλη φύση θα μπορέσουμε ενδεχομένως να εξετάσουμε αργότερα.

Προς το παρόν όμως μας αρκεί το πρώτο που είπαμε, διότι, εάν σύμφωνος με τη φύση τελικός σκοπός είναι η φρόνηση, το καλύτερο απ. όλα τα πράγματα θα είναι η λειτουργία της φρόνησης.

Επομένως, όλα τα άλλα πρέπει να πράττουμε για χάρη των αγαθών που εμφανίζονται μέσα στον άνθρωπο και απ αυτά όσα έχουν να κάνουν με το σώμα για χάρη όσων έχουν να κάνουν με την ψυχή και την αρετή για χάρη της φρόνησης, διότι αυτή είναι το ανώτερο αγαθό.

Ολόκληρη η φύση, που κατά κάποιο τρόπο διαθέτει λογική, δε δημιουργεί τίποτα τυχαία, αλλά τα πάντα για κάποιο σκοπό και απομακρύνοντας το τυχαίο, ενδιαφέρεται περισσότερο για τον τελικό σκοπό από όσο βέβαια οι τέχνες, επειδή, οι τέχνες είναι, όπως αναφέρθηκε, μιμήματα της φύσης και εφόσον ο άνθρωπος από τη φύση του έχει συσταθεί από ψυχή και σώμα, εφόσον η ψυχή είναι ανώτερη από το σώμα και εφόσον πάντοτε το κατώτερο υπηρετεί το ανώτερο, το σώμα υπάρχει για χάρη της ψυχής.

Όμως το ένα μέρος της ψυχής είναι, όπως ξέρουμε, αυτό που διαθέτει λογική, το άλλο αυτό που δεν έχει (ενν. λογική) και είναι κατώτερο, οπότε το άλογο μέρος υπάρχει για χάρη του λογικού. 

Στο μέρος όμως που διαθέτει λόγο (ενν. εντάσσεται) ο νους. Επομένως, σύμφωνα με την αποδεικτική διαδικασία, αναγκαία όλα υπάρχουν για χάρη του νου."

Σχόλιο:

Την αναλογία φύσης-τέχνης χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στα Φυσικά του (194a,21-22, 199a,15-17), προκειμένου να ολοκληρώσει την επιχειρηματολογία του υπέρ της τελολογίας. Εμφανώς εδώ ο Αριστοτέλης επιχειρεί να θεμελιώσει την τελολογική σύλληψή του σ. ένα σημαντικό χαρακτηριστικό του πλατωνικού στοχασμού, της τεχνικής δημιουργίας. 

 

Ο Αριστοτέλης δηλώνει ότι αυτό που συμβαίνει στην περίπτωση της τεχνικής δημιουργίας ισχύει και στη φύση. Ακολούθως όμως απορρίπτει την πλατωνική αντίληψη της δημιουργίας του κόσμου από ένα θείο τεχνίτη, όπως την εκθέτει ο Πλάτωνας στον Τίμαιο. Ο Αριστοτέλης αντιλαμβάνεται ότι η τέχνη (η ανθρώπινη συμπεριφορά) και η φύση είναι διαδικασίες ανάλογες, καθώς και οι δύο έχουν τελικό σκοπό (γίνονται για χάρη κάποιου πράγματος). Εντούτοις, η φύση για το Σταγειρίτη είναι η αρχή της μεταβολής των όντων προς το τέλος τους, το οποίο συμπίπτει με τη μορφή τους και είναι ανώτερη από κάθε μορφή τέχνης. 

 

Η φύση ενυπάρχει στα όντα, είναι η έμφυτη εσωτερική αρχή των όντων, ενώ η τέχνη είναι μια μορφή δύναμης που ασκείται από ένα εξωτερικό υποκείμενο και απλώς μπορεί να συμπληρώσει τη φύση εκεί όπου αυτή αδυνατεί να ολοκληρώσει. Με το πνεύμα αυτό και ο άνθρωπος ως μέρος της φύσης έγινε από τη φύση και σύμφωνα με τη φύση και θεωρείται ως το τελειότερο ον. Επομένως, η διαδικασία του ανθρώπινου γίγνεσθαι είναι η ακόλουθη: α. το σώμα, β. η ψυχή, γ. η φρόνηση. Ο τελικός σκοπός, που είναι και το πραγματικό αίτιο, είναι η φρόνηση. Από τα παραπάνω λογικώς έγκυρα επιχει-ρήματα ο Αριστοτέλης οδηγείται στην αποδεκτή αλήθεια ότι η γνώση είναι το αίτιο και ο τελικός σκοπός «Επομένως, ένα είδος φρόνησης είναι σύμφωνα με τη φύση ο τελικός σκοπός μας και η λειτουργία της φρόνησης είναι το τελευταίο για χάρη του οποίου γίναμε. 

 

Λοιπόν, εάν έχουμε γίνει, είναι φανερό ότι υπάρχουμε με σκοπό να αποκτήσουμε φρόνηση και να μάθουμε κάτι»30. Σαφέστατα ο συμπερασματικός λόγος του συγκροτήθηκε από δηλωτικές προτάσεις. Για τη θεμελίωσή του ο Αριστοτέλης επικαλείται και την ατομική εμπειρία των Προσωκρατικών, όπως του Πυθαγόρα και του Αναξαγόρα.

Ο Πυθαγόρας (580-500 π.Χ.) καταγόταν από τη Σάμο. Ήταν πανεπιστήμονας, φιλόσοφος, φυσικός, μαθηματικός, ιατρός, σοφός θεωρητικός των αριθμών. Σκοπός της διδασκαλίας του ήταν να πετύχει την επικοινωνία με το θεό, εφόσον οι ψυχές, που έχουν θεία προέλευση, έχουν ως αποστολή και κανονιστική αρχή να εξαγνίζονται από τους ρύπους της φυλακής του σώματος. Βασική θεωρία του Πυθαγόρα είναι ότι η ουσία των όντων είναι αριθμός. Προφανώς η σημασία των αριθμών ήταν αρκετά σπουδαία και ως ένα μέσο παρατήρησης της φύσης. Ο Πυθαγόρας συνέδεε τους αριθμούς με τη μουσική αρμονία και θεωρούσε άμεση τη σχέση της φιλοσοφίας με τη μουσική, καθώς η φιλοσοφία ήταν η υψίστη μουσική.

Φυσικά εδώ με το χαρακτηρισμό του ως παρατηρητή της φύσης αναδεικνύεται η αξία της φιλοσοφίας, εφόσον δεν αποτελεί μόνο γνώση, αλλά με αυτήν επιτυγχάνεται ο συντονισμός της ψυχής του ανθρώπου με την παγκόσμια αρμονία. Ο τελικός σκοπός της γέννησης του ανθρώπου είναι η φιλοσοφία.

Ο Αναξαγόρας (500-428 π.Χ.) γεννήθηκε στις Κλαζομενές. Υπήρξε δάσκαλος και σύμβουλος του Περικλή. Ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία, τα μαθηματικά, την αστρονομία, τη βιολογία και την ιατρική. Ο Αναξαγόρας θεώρησε ως αιτία της διαμόρφωσης και της οργάνωσης των πραγμάτων μια εξωτερική δύναμη, μια οργανωτική αρχή, η οποία δε δημιουργεί τον κόσμο, αλλά τον μορφοποιεί. Αυτή η δύναμη οργανώνει τον κόσμο, βάσει ενός σχεδίου και νόμου που επιβάλλει η ίδια και την ονομάζει νου. Και ο Αναξαγόρας, όπως και ο προκάτοχός του Πυθαγόρας εμφανίζεται μέσα από την ενασχόλησή του με την συμπαντική πραγματικότητα να αναδεικνύει ως τελικό σκοπό του ανθρώπου τη φιλοσοφία.