Η Ελληνική Αρχαιότητα: Πόλεμος - Πολιτική - Πολιτισμός 8. Η ύστερη αρχαιότητα

Επιλεγόμενα

Διατρέξαμε την ελληνική αρχαιότητα σε αναγκαστικά περιορισμένο χώρο. Η παρουσίαση χιλίων διακοσίων ετών ιστορίας σε ένα εγχειρίδιο είναι εκ των πραγμάτων σχηματική. Από το τέλος του 8ου προχριστιανικού αιώνα έως τον λήγοντα 4ο της νέας εποχής, πολλά πράγματα άλλαξαν στον αρχαίο κόσμο. Για να φανεί η εξέλιξη, έπρεπε να τονιστούν οι διαφορές. Ωστόσο, οι αλλαγές που επήλθαν στην εκτενή περίοδο που εξετάσαμε, όσο σημαντικές και αν ήταν, δεν μπορούν να συγκριθούν με τις ραγδαίες εξελίξεις, στην τεχνολογία και τη νοοτροπία, που γνώρισε ο κόσμος προσφάτως.

Ο αρχαίος κόσμος υπήρξε κόσμος παραδοσιακός, σχετικά σταθερός και αρκετά συντηρητικός. Σπανίως νέες ανακαλύψεις άλλαζαν τη ζωή των περισσότερων ανθρώπων και ακόμα σπανιότερα μπορούσαν να τροποποιήσουν τις αντιλήψεις τους. Η ελεγχόμενη χρήση της φωτιάς, η δημιουργία εργαλείων, η γεωργία και η εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου υπήρξαν καταλυτικές αλλαγές. Όλες όμως είχαν συντελεσθεί πολύ πριν από την περίοδο που εξετάσαμε.

Έως τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες μπορούσε κανείς να βρει στην ελληνική ύπαιθρο αγρότες και κτηνοτρόφους, αλιείς και τεχνίτες, μικροπωλητές και μετακινούμενους εμπόρους, των οποίων οι συνήθειες εργασίας και ο τρόπος ζωής δεν είχαν αλλάξει ιδιαίτερα από την εποχή του Ησιόδου: όργωναν τα χωράφια με ένα ζεύγος βοδιών· ξεχειμώνιαζαν τα αιγοπρόβατά τους στους κάμπους και τα μετέφεραν στα ορεινά το καλοκαίρι· χρησιμοποιούσαν βάρκες με ιστία και κουπιά· ψάρευαν με αγκίστρια και δίχτυα· πρόσεχαν καθημερινά τα σημάδια του καιρού· αντάλλασσαν τα προϊόντα τους συνήθως δίχως τη χρήση νομισμάτων· τρέφονταν καθημερινώς με αγροτικά και γαλακτοκομικά προϊόντα και σπανίως έτρωγαν κρέας· ύφαιναν μόνοι τους ρούχα, στρωσίδια και κλινοσκεπάσματα και κεντούσαν τις καλές τους φορεσιές· προστατεύονταν από τον φθόνο των συγχωριανών τους με μαγικές επικλήσεις, χειρονομίες και φυλακτά· έκαναν τάματα σε δύσκολες φάσεις της ζωής, τα οποία έσπευδαν να εκπληρώσουν με την πρώτη ευκαιρία· έβλεπαν τα αρσενικά παιδιά ως πλουτοπαραγωγικές μονάδες και θεωρούσαν τα κορίτσια δαπανηρά και εγγενώς εξαρτημένα όντα που έπρεπε να προικιστούν και να περάσουν από την επίβλεψη του πατέρα στην προστασία του συζύγου· μάθαιναν τα νέα προφορικώς από τους ξένους και τα διέδιδαν ο ένας στον άλλο· δεν γνώριζαν, οι περισσότεροι, γραφή ή ανάγνωση, αλλά θεωρούσαν καθήκον τη φιλοξενία· συχνά αυτοδικούσαν και ακόμη συχνότερα φιλονικούσαν μεταξύ τους· είχαν θρησκευτικά πανηγύρια και υπερφυσικούς προστάτες για τις κρίσιμες φάσεις της ζωής· μοιρολογούσαν τους συγγενείς τους σαν να μην πίστεψαν ποτέ στη χριστιανική ανάσταση και φαντάζονταν τον Άδη όπως περίπου τον περιγράφει ο Όμηρος. Ακολουθούσαν, με έναν λόγο, τα έθιμα και τις δοξασίες του τόπου τους δίχως να αναρωτιούνται για την αλήθεια ή την αξία τους. Ο κόσμος τους ήταν κλειστός και βραδύς. Ο δικός μας, ο σύγχρονος κόσμος, είναι ανοικτός και διαρκώς εξελισσόμενος. Τα νέα κυκλοφορούν γραπτώς με ασύλληπτη ταχύτητα, οι τηλεοπτικές και διαδικτυακές εικόνες μάς μεταφέρουν σε κάθε σημείο του πλανήτη, οι τεχνολογικές εφευρέσεις και εφαρμογές διαδέχονται η μία την άλλη. Μέσα στη διάρκεια μιας ζωής ο καθένας αναγκάζεται να ζήσει τις ζωές πολλών ανθρώπων.

Η μεγάλη τομή στη δυτική ιστορία (που έχει πλέον καταστεί παγκόσμια) ανιχνεύεται στη νεότερη εποχή με την επιστημονική επανάσταση και τη μαθηματικοποίηση της σκέψης. Η εκβιομηχάνιση της παραγωγής και η θυελλώδης ανάπτυξη της τεχνολογίας άλλαξαν συλλήβδην ήθη, έθιμα, πρακτικές και νοοτροπίες αιώνων. Συγκριτικά με τη μεγάλη αυτή τομή, η ασυνέχεια της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας με τον Μεσαίωνα, ανατολικό και δυτικό, είναι λιγότερο πρόδηλη.

Πίσω από τις μικροαλλαγές που επιφέρει κάθε νεότερη γενεά στις αντιλήψεις της προγενέστερης για τον κόσμο και πίσω από τις αναντίρρητα πολύ σημαντικότερες κοσμοθεωρητικές μεταλλάξεις που προκαλούν τα μεγάλα στρατιωτικά γεγονότα και οι πολιτικές επαναστάσεις κρύβεται μια ιστορία μακράς διάρκειας. Από την προοπτική του εξωτερικού παρατηρητή που βλέπει τις αδρές μόνο γραμμές της ιστορικής ροής, «μακρά διάρκεια» σημαίνει τη σχετικά ενιαία κοινωνική δομή, οικονομική οργάνωση και πνευματική συγκρότηση ενός χώρου για πολλούς αιώνες.

Κύριο μέλημα της αρχαϊκής εποχής υπήρξε η συγκρότηση αυτόνομων πόλεων. Η ιδιόμορφη αυτή κρατική οργάνωση δεν αναπτύχθηκε διαμιάς, ούτε είχε την ίδια πολιτειακή δομή σε όλους τους τόπους. Έδωσε ωστόσο καθαρά το στίγμα της πολιτικής αυτοσυνειδησίας των αρχαίων Ελλήνων. Στην κλασική εποχή η ἰσηγορία και η ἰσονομία επεκτάθηκαν με μια σημαντική διεύρυνση του σώματος των πολιτών.

Κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή η πολιτική ενότητα των Ελλήνων δεν υπήρξε ιδανικό ούτε των αρχόντων ούτε των αρχομένων. Οι πολίτες ήθελαν να ζουν ανεξάρτητοι και αυτόνομοι μέσα στα όρια της περιορισμένης δικής τους επικράτειας. Αν και οι Έλληνες αισθάνονταν ότι αποτελούν φυλετική, γλωσσική και θρησκευτική ενότητα με κοινή καταγωγή, κοινή γλώσσα και κοινές λατρευτικές συνήθειες, η ιδέα της πολιτικής ενοποίησης τούς ήταν ξένη και απεχθής. Το όραμα μιας πολιτικής συνομοσπονδίας Ελλήνων, μιας γενικευμένης συμμαχίας (που θα μπορούσε να θεωρηθεί προάγγελος της πολιτικής τους ενοποίησης) ήρθε ως αποτέλεσμα των ηγεμονικών τάσεων, αρχικώς της Σπάρτης και, στη συνέχεια, της ισχυροποιημένης Αθήνας. Μοναδικός τρόπος να επιτευχθεί ήταν, όπως φάνηκε, η βία και η επιβολή. Όμως η Αθήνα ηττήθηκε στον Πελοποννησιακό Πόλεμο και η Σπάρτη στάθηκε αδύναμη να αξιοποιήσει τη νίκη της.

Η πολιτική ενοποίηση των Ελλήνων (εκτός αυτών που κατοικούσαν στη Δύση) επιτεύχθηκε από τον Μακεδόνα βασιλιά Φίλιππο Β', και της Ανατολικής Μεσογείου, σχεδόν στο σύνολό της, από τον Μέγα Αλέξανδρο. Το περσικό όνειρο μιας οικουμενικής αυτοκρατορίας, όπως το περιγράφει ο Ηρόδοτος, δεν το ολοκλήρωσαν οι Διάδοχοι με τους σκληρούς πολέμους αναμεταξύ τους αλλά οι Ρωμαίοι. Η κατάκτηση της Ελλάδας από τη Ρώμη αποτελεί, με την έννοια αυτή, συνέχεια της επεκτατικής πολιτικής των Περσών και των Μακεδόνων κατά τον 5ο και 4ο αιώνα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αξίζει να αναρωτηθούμε τι διατηρήθηκε αναλλοίωτο και τι άλλαξε στη συγκρότηση του ελληνισμού.

Η τεχνολογία του πολέμου γνώρισε σημαντικές αλλαγές στην υπερχιλιετή αυτή ιστορία. Η οπλιτική φάλαγγα, η οργανική συμμετοχή του ιππικού στις μάχες, η μαζική αξιοποίηση των πελταστών, η λοξή φάλαγγα, η μακεδονική σάρισα, οι πολιορκητικές μηχανές και οι καταπέλτες, οι τριήρεις και τα πολεμικά πλοία με τις περισσότερες σειρές κουπιών, οι πολεμικοί ελέφαντες και η ρωμαϊκή λεγεώνα ήταν ορισμένες από τις πολλές βελτιωμένες μεθόδους για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση του εχθρού. Στον χώρο της πολιτικής η σημαντικότερη ίσως παρακαταθήκη της αρχαϊκής εποχής ήταν η κυριαρχία του νόμου, και της κλασικής εποχής η δημοκρατία και η ανάπτυξη της ρητορικής. Η τέχνη της πειθούς δεν χάθηκε, όταν περιορίστηκαν οι συνθήκες πολιτικής ελευθερίας που την είχαν καταστήσει απαραίτητο όπλο όποιου ήθελε να έχει δημόσιο λόγο. Αντιθέτως μάλιστα: η επιμέλεια της γλώσσας και η εκφραστική δεινότητα θεωρήθηκαν διακριτικά γνωρίσματα του ελληνικού τρόπου αντίληψης των πραγμάτων και διαδόθηκαν σε τομείς άσχετους με την πολιτική.

Στον χώρο του υψηλού πολιτισμού η ανάπτυξη της φιλοσοφίας και της επιστήμης, της ποίησης και της τέχνης υποδήλωνε τη χαρακτηριστικά ελληνική αναζήτηση του ωραίου και του αληθινού μέσα στο έλλογο και το τεχνήεν. Η σημαντικότερη ωστόσο τεχνολογική αλλαγή που πέτυχε η ελληνική αρχαιότητα ήταν μάλλον η εφεύρεση της φωνητικής γραφής και η σταδιακή διάδοση του αλφαβητισμού. Ο γραπτός λόγος συμπλήρωσε τον προφορικό ως μέσο διάδοσης της γνώσης, ιδίως της εξειδικευμένης (επιστημονικής, φιλοσοφικής και φιλολογικής), και οι αρχαίες κοινωνίες προετοιμάστηκαν για να δεξιωθούν μία από κάθε άποψη σημαντικότατη αλλαγή: την πρώτη θρησκεία του Βιβλίου που έμελλε να αποκτήσει οικουμενική εμβέλεια.

Ο χριστιανισμός ήταν ασφαλώς η πιο ακραία μορφή θρησκείας που βασιζόταν στον γραπτό λόγο. Ιερές γραφές υπήρχαν σε όλους τους πολιτισμούς της Μεσογείου και της Ανατολής. Όμως μόνο με τον χριστιανισμό ο λόγος που καταγράφηκε σε ένα βιβλίο, ή μάλλον σε μια συλλογή βιβλίων, τη Βίβλον, απέκτησε τον χαρακτήρα της αναλλοίωτης αλήθειας, με την οποία έπρεπε ιδεωδώς να εναρμονίζονται οι ζωές των ανθρώπων. Ο αποκαλυπτικός γραπτός λόγος του χριστιανισμού υπήρξε το κοινό σημείο αναφοράς και το αυθεντικό μέτρο ορθότητας συμπεριφορών και πεποιθήσεων για τα μέλη της νέας θρησκείας που άρχισε να εξαπλώνεται στην οικουμένη. Η εξέλιξη αυτή θα ήταν αδύνατη χωρίς την ανάπτυξη της συγκριτικά εύκολης στην εκμάθηση αλφαβητικής γραφής και χωρίς τη διάδοση της σημασίας του γραπτού λόγου σε ευρύτατα στρώματα του πληθυσμού.

Με τον χριστιανισμό η θρησκευτικότητα αυτονομήθηκε από την υπόλοιπη κοινωνική και πολιτική ζωή των ανθρώπων και συχνά αντιπαρατέθηκε σε αυτήν. Οι χριστιανοί ανέπτυξαν μια αλλοκοσμική και εσχατολογική στάση σε ευθεία αντίθεση με την ενδοκοσμικότητα των άλλων μορφών λατρείας που είχε γνωρίσει ο αρχαίος κόσμος. Με αυτή την έννοια, ο χριστιανισμός υπήρξε ίσως η πρώτη αυτόνομη θρησκεία. Κανένα εθνικό, φυλετικό, κοινωνικό ή μορφωτικό στοιχείο δεν εμπόδιζε κάποιον να γίνει χριστιανός, αν το επιθυμούσε, αλλά και κανένα στοιχείο καταγωγής ή παράδοσης δεν μπορούσε, θεωρητικά τουλάχιστον, να συνδυαστεί με αυτή τη νέα ιδιότητα. Με τον χριστιανισμό ο άνθρωπος απογυμνώθηκε από τις παραδόσεις και έγινε το κέντρο του κόσμου και το κύριο μέλημα του Θεού. Αντί να αναζητεί πλέον εκείνος το αναλλοίωτο και αμετάβλητο θείο στοιχείο (είτε στη φύση είτε στο εσώτερο της ψυχής του), σε μια πορεία εξύψωσης και υπέρβασης των θνητών ορίων που πολλοί Έλληνες ονόμαζαν ἔρωτα, ο Θεός και οι αντιπρόσωποι του Θεού στη γη ήταν τώρα αυτοί που μεριμνούσαν για την ανθρώπινη σωτηρία με μια χαρακτηριστική σύγκλιση προς την αδυναμία (ἔλεος, εὐσπλαγχνία, ἀγάπη). Η ενεργητική αυτή εμπλοκή του ενός και μόνου αληθινού Θεού στον κόσμο δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την αδιαλλαξία των χριστιανών και τη μισαλλοδοξία τους προς τις κοινές λατρευτικές συνήθειες των λαών της ρωμαϊκής οικουμένης. Η επιβολή του χριστιανισμού, στον ύστερο 4ο αιώνα, ως της μόνης αποδεκτής θρησκείας για όλες τις εθνικές ομάδες και όλες τις φυλές της αυτοκρατορίας (με μια μικρή ανοχή προς τον ιουδαϊσμό) σήμαινε την περιθωριοποίηση και σταδιακή εξάλειψη της κοινής λατρείας, των κοινών θεών και των κοινών δοξασιών των Ελλήνων. Η εσχατολογική προοπτική άρχισε να θριαμβεύει έναντι της φυσικής ἀρετῆς.

Από αξιολογικά ουδέτερο φυλετικό όνομα που ήταν αρχικώς, η λέξη Ἕλλην μετατράπηκε, κατά τον 5ο αιώνα π.Χ., σε σημασιολογικώς φορτισμένο (με θετικό πρόσημο) όρο, ο οποίος δήλωνε τον λαό που αγαπούσε την πολιτική ελευθερία, δεν ανεχόταν τις τυραννίες και βρισκόταν στους αντίποδες του ασιατικού απολυταρχισμού. Κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. η λέξη πήρε την επίσης θετική σημασία του πολιτιστικά προηγμένου και καλλιεργημένου ανθρώπου, του πεπαιδευμένου. Η σημασία αυτή διατηρήθηκε για πολλούς αιώνες. Όταν όμως εγκαινιάστηκε ο διάλογος των χριστιανών με την καθεστηκυία τάξη της Ρώμης κατά τον 2ο αιώνα, η λέξη Ἕλλην, από θετική που ήταν έως τότε, πήρε την αρνητική σημασία του ειδωλολάτρη και αυτού που αγνοεί την αλήθεια του ευαγγελίου.

Από τα τρία ιδεολογικά κριτήρια της ηροδότειας διάκρισης των Ελλήνων, το πρώτο, το ὅμαιμον, χάθηκε μέσα στις εκτενείς επικράτειες της Ανατολής με τις άλλοτε επιβεβλημένες και άλλοτε εκούσιες επιγαμίες, ενώ το δεύτερο, το ὁμόγλωσσον, έδωσε τη δυνατότητα να θεωρηθούν Έλληνες όλοι όσοι μεταχειρίζονταν σωστά την ελληνική, ιδιαιτέρως με την εδραίωση του Αττικισμου. Το τρίτο στοιχείο της αναγνώρισης, που θα μπορούσε να ονομαστεί «ομόδοξον» ή «ομόθρησκον», αγκάλιασε αρχικώς τον κόσμο της Ανατολής και αγκαλιάστηκε από αυτόν. Με γλώσσα κοινή και θρησκευτικές πρακτικές που ρίζωναν στο ίδιο πνευματικό υπέδαφος και εξαγίαζαν τη ζωή και τη φύση στο σύνολό της (ακόμη και στις μυστηριακές δοξασίες), το διευρυμένο ἑλληνικόν έγινε η συνιστώσα εκείνη του εν πολλοίς κοινού πολιτισμού της Ανατολικής Μεσογείου που παρείχε λογική διάρθρωση των κοινών εμπειριών και ικανοποιούσε τον νου. Όμως με τον χριστιανισμό ο κοινός αυτός κόσμος κλονίστηκε σε σημαντικό βαθμό. Έτσι, ακόμη και αν η Ανατολική Μεσόγειος εξακολουθούσε να χρησιμοποιεί την ελληνική γλώσσα, ακόμη και αν οι επιμειξίες με αλλοεθνείς στον χώρο της κυρίως Ελλάδας ήταν περιορισμένες και η όποια φυλετική καθαρότητα των κατοίκων σχετικά ανέπαφη, το γεγονός ότι βρέθηκαν εκτός νομιμότητας «τα κοινά ιδρύματα των θεών και οι κοινές θυσίες» υποδεικνύει αντίστοιχη αλλαγή στα ὁμότροπα ἤθη. Η αλλαγή αυτή δεν ήταν ούτε ξαφνική ούτε ραγδαία. Ήταν όμως τέτοιας λογής και τόσης έκτασης ώστε δικαιολογεί την περάτωση της αφήγησής μας. Εφεξής, οι όποιες αρχαιοελληνικές επιβιώσεις ή αναβιώσεις ήταν αναμενόμενο να εμβολιάζονται στο σώμα του χριστιανισμού και με διαδοχικές αναγεννήσεις να το μεταλλάσσουν, αλλά να μην έχουν πλέον μια αυτόνομη, δική τους ζωή. Οι τρόποι με τους οποίους οι επιβιώσεις αυτές μετάλλαξαν τον ίδιο τον βάρβαρο χριστιανισμό είναι μια άλλη ιστορία.

Χρονολόγιο

776	Πρώτη καταγραφή νικητών στους Ολυμπιακούς Αγώνες.
περ. 750	Τα πρώτα δείγματα φωνητικής γραφής στην Ελλάδα.
περ. 735-715	Α’ Μεσσηνιακός Πόλεμος.
περ. 730	Σύνθεση της Ιλιάδας.
μετά το 700	Σύνθεση της Οδύσσειας. Ο Ησίοδος συνθέτει τα έπη του.
πρώιμ. 7ος αι.	Πόλεμος για το Ληλάντιο πεδίο.
669	Στη μάχη των Υσιών οι Αργείοι ταπεινώνουν τους Σπαρτιάτες.
μέσον 7ου αι.	Β’ Μεσσηνιακός Πόλεμος. Ο Κύψελος τύραννος της Κορίνθου.
648	Έκλειψη ηλίου που μνημονεύει ο Αρχίλοχος
περ. 630	Αποικισμός της Κυρήνης.
τέλος 7ου αι.	Ο Πιττακός αἰσυμνήτης στη Μυτιλήνη
περ. 600	Ίδρυση της Μασσαλίας. Ο Κλεισθένης τύραννος της Σικυώνας.
594/3	Ο Σόλων άρχων στην Αθήνα.
587	Κατάκτηση του Βασιλείου του Ιούδα από τον Βαβυλώνιο βασιλιά Ναβουχοδονόσορα και καταστροφή του Ναού. Μετοικεσία Βαβυλώνος.
582	Οι πρώτοι Πυθικοί Αγώνες.
561-528/7	Ο Πεισίστρατος τύραννος της Αθήνας (με διαλείμματα).
560-546	Ο Κροίσος βασιλιάς των Λυδών.
557-530	Ο Κύρος Β’ (ο Μέγας) βασιλιάς των Περσών.
περ. 550	Ακμάζει ο Αναξίμανδρος.
546	Ο Κύρος Β’ νικά τον Κροίσο.
μετά το 544	Ο Πολυκράτης τύραννος της Σάμου.
ύστερ. 6ος αι.	Ακμάζει ο Πυθαγόρας.
540	Κατάληψη της Ιωνίας από τους Πέρσες.
περ. 540	Ο Λύγδαμης τύραννος της Νάξου.
περ. 535	Ναυμαχία Φωκαέων και Ετρούσκων-Τυρρηνών.
530-522	Ο Καμβύσης Β’ βασιλιάς των Περσών.
525	Ο Καμβύσης Β’ κατακτά την Αίγυπτο.
περ. 525	Πόλεμος Κυμαίων και Ετρούσκων.
522	Ο Πολυκράτης βασανίζεται και θανατώνεται.
522-486	Ο Δαρείος Α’ βασιλιάς των Περσών.
514	Δολοφονία του Ιππάρχου.
510	Εκδίωξη του Ιππία από την Αθήνα.
508/7	Μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη.
περ. 500	Ακμάζει ο Ηράκλειτος.
499	Οι Πέρσες και ο Αρισταγόρας εναντίον της Νάξου. Αρχή της ιωνικής εξέγερσης.
498	Οι Ίωνες καταλαμβάνουν τις Σάρδεις.
494	Ναυμαχία στη Λάδη. Καταστολή της ιωνικής εξέγερσης. Καταστροφή της Μιλήτου. Νίκη των Σπαρτιατών επί του Άργους στη Σήπεια.
493	Διδάσκεται η Μιλήτου ἅλωσις του Φρυνίχου.
492	Πρώτη εκστρατεία των Περσών εναντίον της Ελλάδας. Καταστροφή του στόλου τους στον Άθω.
491	Η Αθήνα και η Αίγινα σε πόλεμο.
490	Εκστρατεία του Δάτη και του Αρταφέρνη εναντίον της Ερέτριας και της Αθήνας. Μάχη του Μαραθώνα.
487	Πρώτος οστρακισμός και κλήρωση των αρχόντων στην Αθήνα.
486-465	Ο Ξέρξης Α’ βασιλιάς των Περσών.
480	Μάχη των Θερμοπυλών. Ναυμαχίες στο Αρτεμίσιο και τη Σαλαμίνα. Ναυμαχία της Ιμέρας.
479	Μάχες στις Πλαταιές και τη Μυκάλη.
478	Έναρξη της Α’ Αθηναϊκής Συμμαχίας (Συμμαχία της Δήλου).
476	Βραβεύονται οι Φοίνισσες του Φρυνίχου.
474	Ο Ιέρων νικά τους Ετρούσκους σε ναυμαχία έξω από την Κύμη.
472	Διδάσκονται οι Πέρσες του Αισχύλου με χορηγό τον Περικλή.
μετά το 470	Ο Κίμων νικά τους Πέρσες στις εκβολές του Ευρυμέδοντα.
περ. 465-458	Γ’ Μεσσηνιακός Πόλεμος.
465-424	Ο Αρταξέρξης Α’ βασιλιάς των Περσών.
462	Μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη. Περιορισμός της εξουσίας του Αρείου Πάγου.
461	Οστρακισμός του Κίμωνα. Δολοφονία του Εφιάλτη.
457	Εκλογή Αθηναίων αρχόντων και από την τάξη των ζευγιτών.
455	Πεθαίνει ο Αισχύλος.
454	Το κοινό ταμείο της Συμμαχίας μεταφέρεται από τη Δήλο στην Αθήνα.
451	Εξέγερση Δουκέτιου στη Σικελία.
περ. 450/40-413	Ο Περδίκκας Β’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
447-432	Οικοδόμηση του Παρθενώνα.
436-432	Οικοδόμηση των Προπυλαίων.
431-421	Πρώτη περίοδος του Πελοποννησιακού Πολέμου (Αρχιδάμειος Πόλεμος).
431-425	Ο Ηρόδοτος γράφει τις Ιστορίες του.
429	Πεθαίνει ο Περικλής.
427	Ο Γοργίας στην Αθήνα.
427-424	Οικοδόμηση του ναού της Αθηνάς Νίκης.
425	Αθηναϊκή νίκη εναντίον των Σπαρτιατών στη Σφακτηρία.
423	Διδάσκονται για πρώτη φορά οι Νεφέλες του Αριστοφάνη.
423-404	Ο Δαρείος Β’ βασιλιάς των Περσών.
422	Ο Κλέων και ο Βρασίδας σκοτώνονται στην Αμφίπολη.
421	Διδάσκεται η Ειρήνη του Αριστοφάνη.
421-414	Η Νικίειος Ειρήνη διακόπτει τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.
περ. 421-406	Οικοδόμηση του Ερεχθείου.
417	Τελευταίος οστρακισμός στην Αθήνα. Οι Αθηναίοι υποτάσσουν την ουδέτερη Μήλο.
415-413	Σικελική εκστρατεία.
περ. 415	Διδάσκονται οι Τρωάδες του Ευριπίδη.
413-404	Δεκελεικός Πόλεμος.
413-399	Ο Αρχέλαος βασιλιάς της Μακεδονίας.
ύστερ. 5ος αι.	Ο Θουκυδίδης γράφει την ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου.
411	Ανατροπή της δημοκρατίας στην Αθήνα. Τυραννία των Τετρακοσίων.
μετά το 408	Ο Ευριπίδης γράφει τις τελευταίες τραγωδίες του στην αυλή του Αρχελάου.
406	Οι Αθηναίοι νικούν τους Σπαρτιάτες στη ναυμαχία των Αργινουσών. Πεθαίνουν ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης.
405	Ο Λύσανδρος συντρίβει τους Αθηναίους σε ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς. Ο Διονύσιος Α’ τύραννος των Συρακουσών.
404	Παράδοση της Αθήνας. Τριάκοντα τύραννοι.
404-359	Ο Αρταξέρξης Β’ Μνήμων βασιλιάς των Περσών.
401	Κύρου Ανάβασις. Μάχη στα Κούναξα και θάνατος του Κύρου του νεότερου.
399	Καταδίκη και θάνατος του Σωκράτη.
396	Ο βασιλιάς της Σπάρτης Αγησίλαος Β’ αναλαμβάνει αγώνα εναντίον των Περσών στη Μικρά Ασία.
394	Ήττα των Σπαρτιατών στη ναυμαχία της Κνίδου και νίκη στη μάχη της Κορώνειας. Ο Ξενοφών επιστρέφει στην Ελλάδα.
393	Ο Κόνων επιστρέφει στην Αθήνα.
393-370	Ο Αμύντας Γ’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
περ. 388	Ο Πλάτων ιδρύει την Ακαδημία.
386	Ειρήνη του Βασιλιά.
380	Ο Ισοκράτης γράφει τον Πανηγυρικό.
377	Ίδρυση της Β’ Αθηναϊκής Συμμαχίας.
376	Νίκες των Αθηναίων εναντίον των Σπαρτιατών σε ναυμαχίες στη Νάξο και τη Λευκάδα.
περ. 375	Ο Πλάτων γράφει την Πολιτεία.
371	Οι Θηβαίοι Επαμεινώνδας και Πελοπίδας ταπεινώνουν τους Σπαρτιάτες στη μάχη των Λεύκτρων.
370	Εκστρατεία του Επαμεινώνδα στην Πελοπόννησο.
370-368/9	Ο Αλέξανδρος Β’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
367	Ο Διονύσιος Α’ βραβεύεται στα Λήναια.
367-357, 346-344	Διονύσιος Β’ των Συρακουσών.
367	Ο Πελοπίδας στα Σούσα.
367-365	Ο Πλάτων στη Σικελία.
περ. 365	Ο Αριστοτέλης εγκαθίσταται στην Αθήνα για σπουδές.
365-360	Ο Περδίκκας Γ’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
364	Πεθαίνει ο Πελοπίδας.
362	Ο Επαμεινώνδας νικά τους Σπαρτιάτες στη μάχη της Μαντίνειας και σκοτώνεται. Ο γιος του Ξενοφώντα Γρύλλος σκοτώνεται πολεμώντας με την αθηναϊκή παράταξη.
περ. 362	Ο Ξενοφών ολοκληρώνει τα Ελληνικά του.
361-360	Ο Πλάτων και πάλι στη Σικελία.
360	Πεθαίνει ο Αγησίλαος Β’.
360-336	Ο Φίλιππος Β’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
359-338	Ο Αρταξέρξης Γ’ Ώχος βασιλιάς των Περσών.
357	Ο Φίλιππος Β’ καταλαμβάνει την Αμφίπολη.
357-346	Γ’ Ιερός Πόλεμος.
353	Ο Ισοκράτης γράφει τον Περὶ ἀντιδόσεως λόγο.
349	Ο Φίλιππος Β’ καταλαμβάνει την Όλυνθο.
347	Πεθαίνει ο Πλάτων.
346	Η ειρήνη του Φιλοκράτη μεταξύ των Αθηναίων και του Φιλίππου Β’.
344	Ο Τιμολέων στη Σικελία.
341	Ο Δημοσθένης γράφει τους Γ’ και Δ’ Φιλιππικούς.
ύστερ. 4ος αι.	Ακμάζει ο Μένανδρος και η Νέα Κωμωδία.
340	Ο Φίλιππος Β’ πολιορκεί την Πέρινθο.
339	Ο Ισοκράτης γράφει τον Παναθηναϊκό.
338	Μάχη της Χαιρώνειας. Πεθαίνουν ο Τιμολέων και ο βασιλιάς της Σπάρτης Αρχίδαμος Γ’. Πεθαίνει ο Ισοκράτης.
338-335	Ο Αρσής βασιλιάς των Περσών.
337	Συνέδριο της Κορίνθου. Ο Φίλιππος Β’ ἡγεμών και στρατηγός αὐτοκράτωρ.
336	Ο Άτταλος και ο Παρμενίων αρχίζουν επιχειρήσεις στη Μικρά Ασία εναντίον των Περσών. Δολοφονείται ο Φίλιππος Β’.
336-323	Ο Αλέξανδρος Γ’ (ο Μέγας) βασιλιάς της Μακεδονίας.
335	Ο Αλέξανδρος Γ’ κυριεύει και καταστρέφει τη Θήβα.
335-330	Ο Δαρείος Γ’ Αρτασάτα (Κοδομαννός) βασιλιάς των Περσών.
335	Ο Αριστοτέλης ιδρύει το Λύκειο.
334	Ο Αλέξανδρος Γ’ περνά στην Ασία. Μάχη στον Γρανικό ποταμό.
333	Πεθαίνει ο Μέμνων. Μάχη στην Ισσό.
332	Κατάληψη και καταστροφή της Τύρου και της Γάζας.
331	Κατάληψη της Αιγύπτου χωρίς μάχη και ίδρυση της Αλεξάνδρειας. Μάχη στα Γαυγάμηλα. Εξέγερση των Πελοποννησίων και καταστολή της.
330	Ο Αλέξανδρος Γ’ εισέρχεται στη Βαβυλώνα και πυρπολεί την Περσέπολη. Δολοφονία του Δαρείου Γ’. Δολοφονία Παρμενίωνα και εκτέλεση Φιλώτα. Ο Δημοσθένης εκφωνεί τον Περὶ τοῦ στεφάνου λόγο.
328	Φόνος του Κλείτου.
327	Εκτέλεση του Καλλισθένη.
326	Ο Αλέξανδρος Γ’ στον Ινδό ποταμό. Μάχη με τον Πώρο.
325	Επιστροφή στη Βαβυλώνα μέσα από τη Γαδρωσία.
324	Πεθαίνει ο Ηφαιστίων. Πεθαίνει ο Διογένης ο Κυνικός.
323	Πεθαίνει ο Αλέξανδρος Γ’. Πρώτος διαμερισμός της αυτοκρατορίας από τους Διαδόχους.
323-322	Ελληνικός ή Λαμιακός Πόλεμος.
322	Αυτοκτονεί ο Δημοσθένης και πεθαίνει ο Αριστοτέλης.
320	Πρώτος Πόλεμος των Διαδόχων. Θάνατος του Περδίκκα. Νέα συμφωνία των διαδόχων στον Τριπαράδεισο.
319-315	Δεύτερος Πόλεμος των Διαδόχων.
317-289	Ο Αγαθοκλής τύραννος των Συρακουσών.
314-311	Τρίτος Πόλεμος των Διαδόχων.
307	Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής απελευθερώνει την Αθήνα.
306	Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής καταλαμβάνει την Κύπρο. Ο Αντίγονος ο Μονόφθαλμος και ο Δημήτριος αυτοαναγορεύονται βασιλείς. Παρομοίως αμέσως μετά ο Πτολεμαίος, ο Λυσίμαχος, ο Σέλευκος και ο Κάσσανδρος. Ο Επίκουρος ιδρύει τον Κήπο.
305	Ο Δημήτριος πολιορκεί ανεπιτυχώς τη Ρόδο.
303-301	Τέταρτος Πόλεμος των Διαδόχων. Μάχη της Ιψού και θάνατος του Αντίγονου του Μονόφθαλμου.
περ. 300	Ο Ζήνων από το Κίτιο ιδρύει τη Στοά.
297	Πεθαίνει ο Κάσσανδρος.
294-287	Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής βασιλιάς της Μακεδονίας.
287	Ο Πύρρος νικά τον Δημήτριο τον Πολιορκητή.
285	Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής αιχμάλωτος του Σέλευκου Α’.
μετά το 285	Ίδρυση του Μουσείου και της Βιβλιοθήκης στην Αλεξάνδρεια.
283	Πεθαίνει ο Πτολεμαίος Α’ ο Σωτήρ.
281	Μάχη στο Κουροπέδι. Πεθαίνουν ο Λυσίμαχος και ο Σέλευκος Α’.
280	Ο Πύρρος περνά στην Ιταλία και πολεμά εναντίον των Ρωμαίων.
279	Οι Κέλτες (Γαλάτες) εισβάλλουν στην Ελλάδα.
278	Ο Πύρρος στη Σικελία πολεμά εναντίον των Καρχηδονίων.
276-239	Ο Αντίγονος Γονατάς αντιμετωπίζει επιτυχώς τους Κέλτες και γίνεται βασιλιάς της Μακεδονίας.
275-271	Πρώτος Συριακός Πόλεμος.
272	Ο Πύρρος σκοτώνεται πολεμώντας στην Πελοπόννησο. Οι Ρωμαίοι κατακτούν τον Τάραντα.
270	Πεθαίνει ο Επίκουρος.
270-215	Ο Ιέρων Β’ βασιλιάς των Συρακουσών.
268-261	Χρεμωνίδειος Πόλεμος. Ο Αντίγονος Γονατάς επιβάλλεται στη Σπάρτη και την Αθήνα.
264	Οι Ρωμαίοι διαβαίνουν τη θάλασσα και αρχίζουν επιχειρήσεις πέρα από την Ιταλία.
264-241	Α’ Καρχηδονιακός Πόλεμος.
263	Πεθαίνει ο Ζήνων από το Κίτιο.
260-253	Β’ Συριακός Πόλεμος.
251	Ο Άρατος απελευθερώνει τη Σικυώνα.
251-246	Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος διευθυντής της αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης. Τον διαδέχεται ο Ερατοσθένης.
246-241	Γ’ Συριακός ή Λαοδίκειος Πόλεμος.
243	Ο Άρατος καταλαμβάνει τον Ακροκόρινθο.
241	Εκτέλεση του μεταρρυθμιστή βασιλιά της Σπάρτης Άγη Δ’. Οι Ρωμαίοι εκδιώκουν τους Καρχηδονίους από τη Σικελία.
239-229	Ο Δημήτριος Β’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
περ. 230	Πεθαίνει ο μαθηματικός και αστρονόμος Αρίσταρχος ο Σάμιος.
229-222	Κλεομενικός Πόλεμος.
229-221	Ο Αντίγονος Δώσων βασιλιάς της Μακεδονίας.
228	Οι Ρωμαίοι μετέχουν στα Ίσθμια.
222	Η Ελληνική Συμμαχία κατατροπώνει τον στρατό του Κλεομένη Γ’ στη μάχη της Σελλασίας.
221-179	Ο Φίλιππος Ε’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
220-217	Συμμαχικός Πόλεμος. Οι Μακεδόνες και οι Αχαιοί εναντίον των Αιτωλών και των Σπαρτιατών. Καταστροφή της Θήβας.
219-217	Δ’ Συριακός Πόλεμος.
218-201	Β’ Καρχηδονιακός ή Αννιβαϊκός Πόλεμος.
217	Ήττα του Αντίοχου Γ’ από τον Πτολεμαίο Δ’ στη μάχη της Ραφίας. Συμφωνία της Ναυπάκτου μεταξύ των Αιτωλών και του Φιλίππου Ε’.
216	Ο Αννίβας κατατροπώνει τους Ρωμαίους στις Κάννες.
215-205	Α’ Μακεδονικός Πόλεμος.
213	Πεθαίνει ο Άρατος.
212	Ο Αντίοχος Γ’ (ο Μέγας) αρχίζει την ἀνάβασιν στις ανατολικές επαρχίες του βασιλείου του. Κατάληψη Συρακουσών από τους Ρωμαίους. Σκοτώνεται ο Αρχιμήδης.
207-192	Ο μεταρρυθμιστής Νάβης βασιλιάς της Σπάρτης.
205	Ειρήνη της Φοινίκης ανάμεσα στους Ρωμαίους και τον Φίλιππο Ε’.
202	Συντριβή των Καρχηδονίων στη μάχη της Ζάμας. Ε’ Συριακός Πόλεμος.
202-197	Β’ Μακεδόνικος Πόλεμος.
197	Ο Τίτος Κοΐντιος Φλαμινίνος συντρίβει τον Φίλιππο Ε’ στις Κυνός Κεφαλές.
196	Ο Τίτος Κοΐντιος Φλαμινίνος διακηρύσσει την ελευθερία των Ελλήνων στα Ίσθμια.
195	Ο Αννίβας σύμβουλος του Αντίοχου Γ’.
192	Ο Αντίοχος Γ’ στην Ελλάδα.
191	Ήττα του Αντίοχου Γ’ στη μάχη των Θερμοπυλών.
189	Ήττα του Αντίοχου Γ’ στη μάχη της Μαγνησίας.
188	Ειρήνη της Απάμειας. Ο Αντίοχος Γ’ εγκαταλείπει τη Μικρά Ασία.
187	Δολοφονία του Αντίοχου Γ’.
183	Αυτοκτονεί ο Αννίβας και πεθαίνει ο Φιλοποίμην. Την τέφρα του μεταφέρει ο Πολύβιος.
179-168	Ο Περσέας βασιλιάς της Μακεδονίας.
175-164	Ο Αντίοχος Δ’ ο Επιφανής βασιλιάς των Σελευκιδών.
171-168	Γ’ Μακεδονικός Πόλεμος. ΣΤ’ Συριακός Πόλεμος.
168	Μάχη της Πύδνας. Ο Αιμίλιος Παύλος νικά τον Περσέα και βάζει τέλος στο μακεδονικό βασίλειο. Ο Αντίοχος Δ’ ο Επιφανής ταπεινώνεται από τους Ρωμαίους στην Αλεξάνδρεια. Ο Πολύβιος όμηρος στη Ρώμη.
167	Βεβήλωση του Ναού του Σολομώντα από τον Αντίοχο Δ’ τον Επιφανή.
166	Ο Περσέας πεθαίνει αιχμάλωτος στη Ρώμη. Εξέγερση των Μακκαβαίων στην Παλαιστίνη.
164	Αποκατάσταση του Ναού του Σολομώντα. Θάνατος του Αντίοχου Δ’ του Επιφανή.
149-148	Εξέγερση και συντριβή του Ανδρίσκου. Η Μακεδονία γίνεται ρωμαϊκή επαρχία.
149-146	Γ’ Καρχηδονιακός Πόλεμος.
146	Ο Πόπλιος Κορνήλιος Σκιπίων Αιμιλιανός παραδίδει την Καρχηδόνα στις φλόγες. Ο Λεύκιος Μόμμιος καταστρέφει και λεηλατεί την Κόρινθο.
133	Ο Άτταλος Γ’ κληροδοτεί το Πέργαμο στη Ρώμη.
129	Εξέγερση του Αριστονίκου και καταστολή της.
120	Πεθαίνει ο Πολύβιος.
88	Σφαγή των Ρωμαίων στη Μικρά Ασία.
86	Ο Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας καταλαμβάνει και λεηλατεί την Αθήνα. Ήττες του Μιθριδάτη ΣΤ’ στη Χαιρώνεια και τον Ορχομενό.
73-71	Εξέγερση των δούλων στην Ιταλία με αρχηγό τον Σπάρτακο.
70	Κατάκτηση του Πόντου από τους Ρωμαίους.
64	Ο Γναίος Πομπήιος (ο Μάγνος) καταλύει τα υπολείμματα του βασιλείου των Σελευκιδών.
μέσον 1ου αι.	Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης συγγράφει τη Βιβλιοθήκη του.
48	Ο Ιούλιος Καίσαρας νικά τον Πομπήιο στη Φάρσαλο και εμπλέκεται σε συγκρούσεις στην Αλεξάνδρεια.
44	Ο Ιούλιος Καίσαρας εκλέγεται ισόβιος δικτάτωρ και δολοφονείται.
42	Ο Οκταβιανός και ο Μάρκος Αντώνιος νικούν στους Φιλίππους τους δολοφόνους του Καίσαρα.
31	Ο Οκταβιανός νικά τον Μάρκο Αντώνιο και την Κλεοπάτρα στη ναυμαχία του Ακτίου.
30	Ο Μάρκος Αντώνιος και η Κλεοπάτρα αυτοκτονούν. Η Αίγυπτος περνά στην εξουσία των Ρωμαίων.
27 π.Χ.-14 μ.Χ.	Ο Οκταβιανός Αύγουστος ηγεμόνας στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
27 π.Χ.	Η Ελλάδα γίνεται ρωμαϊκή επαρχία με την επωνυμία Αχαΐα.
51 μ.Χ.	Ο απόστολος Παύλος φθάνει στη Μακεδονία.
64 μ.Χ.	Πυρκαγιά στη Ρώμη και διωγμοί χριστιανών από τον Νέρωνα.
66-70 μ.Χ.	Ιουδαϊκή εξέγερση, καταστολή και καταστροφή του Ναού του Σολομώντα.
περ. 120 μ.Χ.	Πεθαίνει ο βιογράφος και φιλόσοφος Πλούταρχος.
132 μ.Χ.	Νέα ιουδαϊκή εξέγερση.
μέσον 2ου αι. μ.Χ.	Ακμάζει ο περιηγητής Παυσανίας.
160-180 μ.Χ.	Ο Μάρκος Αυρήλιος αύγουστος.
161 μ.Χ.	Ο Περεγρίνος Πρωτέας αυτοπυρπολείται στους Ολυμπιακούς Αγώνες.
176 μ.Χ.	Ο Μάρκος Αυρήλιος ιδρύει τέσσερις έδρες φιλοσοφίας στην Αθήνα.
177 μ.Χ.	Πεθαίνει ο σοφιστής Ηρώδης ο Αττικός.
μετά το 180 μ.Χ.	Πεθαίνει ο σοφιστής Λουκιανός.
189 μ.Χ.	Πεθαίνει ο ρήτορας Αίλιος Αριστείδης.
212 μ.Χ.	Με την Constitutio Antoniniana όλοι οι ελεύθεροι κάτοικοι της αυτοκρατορίας αποκτούν δικαιώματα Ρωμαίου πολίτη.
253 μ.Χ.	Πεθαίνει ο χριστιανός θεολόγος Ωριγένης.
260 μ.Χ.	Ο αυτοκράτορας Βαλεριανός πεθαίνει ταπεινωμένος στα χέρια του Πέρση βασιλιά Σαπώρη.
270 μ.Χ.	Πεθαίνει ο φιλόσοφος Πλωτίνος.
284-305 μ.Χ.	Ο Διοκλητιανός κυρίαρχος στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
303 μ.Χ.	Έναρξη των «μεγάλων διωγμών» των χριστιανών.
305 μ.Χ.	Πεθαίνει ο φιλόσοφος Πορφύριος.
307 μ.Χ.	Ο Κωνσταντίνος (ο Μέγας) αύγουστος.
312 μ.Χ.	Ο Κωνσταντίνος διαβαίνει τη Μουλβία Γέφυρα και κυριαρχεί στο δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας.
313 μ.Χ.	Ο Κωνσταντίνος συναντάται με τον Λικίνιο στα Μεδιόλανα και συμφωνούν σε πολιτική θρησκευτικής ανεξιθρησκίας.
324 μ.Χ.	Ο Κωνσταντίνος νικά τον Λικίνιο και γίνεται μονοκράτορας.
325 μ.Χ.	Σύνοδος της Νίκαιας. Πεθαίνει ο φιλόσοφος Ιάμβλιχος.
330 μ.Χ.	Εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης.
337 μ.Χ.	Πεθαίνει ο Κωνσταντίνος.
339 μ.Χ.	Πεθαίνει ο εκκλησιαστικός ιστορικός Ευσέβιος Καισαρείας.
353 μ.Χ.	Ο Κωνστάντιος Β’ μονοκράτορας.
354 μ.Χ.	Ο Λιβάνιος αναλαμβάνει την έδρα της ρητορικής στην Αντιόχεια.
341 μ.Χ.	Διωγμοί των χριστιανών στην Περσία.
360-363 μ.Χ.	Ο Ιουλιανός γίνεται αύγουστος (από το 361 μοναδικός αύγουστος).
365 μ.Χ.	Καταστροφικό τσουνάμι στην Ανατολική Μεσόγειο.
378 μ.Χ.	Μεγάλη ήττα των Ρωμαίων από τους Γότθους στην Ανδριανούπολη.
379-395 μ.Χ.	Ο Θεοδόσιος Α’ (ο Μέγας) αύγουστος. Με τον θάνατό του η αυτοκρατορία διαιρείται οριστικώς σε δύο τμήματα.
386 μ.Χ.	Ο Λιβάνιος γράφει το σύγγραμμα Υπέρ των ιερών.
πριν από 391 μ.Χ.	Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος γράφει την ιστορία του.
391 μ.Χ.	Ο Θεοδόσιος Α’ διατάσσει το κλείσιμο των παγανιστικών ναών. Καταστροφή του Σεραπείου της Αλεξάνδρειας από τους χριστιανούς.
393 μ.Χ.	Οι τελευταίοι Ολυμπιακοί Αγώνες.