Kierkergaard: Διαλεκτική του ατόμου

Sören Kierkegaard: 1813-1855

Προς μια υπαρξιακή διαλεκτική της υποκειμενικότητας

Ο Κίρκεγκαρντ, γεννημένος στην Κοπεγχάγη και με φιλοσοφικές σπουδές στην ιδιαίτερη πατρίδα του και στο Βερολίνο, όπου μεσουρανούσε η εγελιανή φιλοσοφία, αναδύεται στη φιλοσοφική σκηνή του 19ου αιώνα ως ο στοχαστής της μοναδικότητας του ατόμου. Βάση κάθε δυνατής σκέψης είναι η ατομική ύπαρξη και όχι το συστημικό όλο, είτε το τελευταίο εκφράζεται με ολιστικά συστήματα φιλοσοφικής σκέψης είτε με ολιστικές ιδέες περί κράτους. Λογίζεται ως ο πρώτος φιλόσοφος της νεωτερικότητας, που στράφηκε με δριμύτητα ενάντια στην παραγωγή φιλοσοφικών συστημάτων και μπόρεσε να αντιταχθεί στην αυθεντία των αντίστοιχων εννοιών τους. Γι’ αυτό και ο Χάιντεγκερ, ως κατ’ εξοχήν αντισυστημικός στοχαστής, εγκύπτει με κάθε ευλάβεια σκέψης στο έργο του. Ο Δανός φιλόσοφος κλονίζει συθέμελα το αδιαμφισβήτητο κύρος και την αποτελεσματικότητα του εννοιολόγιου της κυρίαρχης τότε συστηματικής σκέψης. Με πόνο ψυχής διαγιγνώσκει πως το αίνιγμα της ατομικής ύπαρξης δεν λύνεται με την υπερύψωση πάνω από το άτομο ενός ανώφελου για το ίδιο και άκαμπτου συστήματος εννοιών. Έτσι, στην αφηρημένη σκέψη, για παράδειγμα, αντιπαραθέτει το συγκεκριμένο ατομικό βίωμα και μια αντιστοίχως ενεργό σκέψη, στην καθολική τάξη πραγμάτων τις ενύπαρκτες–εμμενείς αντιθέσεις της ύπαρξης, που δεν γνωρίζουν συνδιαλλαγή, στην αντικειμενικότητα την υποκειμενικότητα κ.λπ.

Η μόνη απτή και χειροπιαστή αλήθεια της ανθρώπινης ύπαρξης, μας λέει, είναι η υποκειμενικότητα. Η λύση, κατά συνέπεια, του προαναφερθέντος αινίγματος συνάπτεται με την ελεύθερη επιλογή του ατόμου. Μια τέτοια επιλογή, για να είναι αληθινά ατομική, πρέπει να μην υπόκειται σε παγιωμένα, καθιερωμένα, αντικειμενικά παραδεκτά κριτήρια, αλλά να είναι ένα άλμα πίστης προς το άγνωστο. Επομένως δεν μπορεί να υποδεικνύεται η μια ή η άλλη επιλογή στο άτομο, καθώς αυτό-εδώ είναι το υπέρτατο κριτήριο ερμηνείας, λόγου, βίωσης, σκέψης. Όπως γράφει στο Ημερολόγιο ενός διαφθορέα, το άτομο συγκροτεί εκείνη την κατηγορία, μέσα από την οποία πρέπει να διέρχεται ο χρόνος, η ιστορία και η ανθρωπότητα. Γενικώς ειπείν, η συνολική προβληματική του Κίρκεγκαρντ γύρω από την ατομικότητα-υποκειμενικότητα εντάσσεται μέσα σε μια μετα-εγελιανή ανάπτυξη κριτικού λόγου και αντί-λογου υπέρ της άμεσης, βιωματικής, ζωντανής πράξης. Μέσα σε αυτό το ρεύμα ανήκει και η κριτική σκέψη των αριστερών νεοεγελιανών, στους οποίους συμπεριλαμβάνεται και ο νεαρός Μαρξ.

Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, οι αντι-εγελιανές ομοβροντίες του Δανού φιλοσόφου δεν τον εμπόδισαν να αντιπαρατεθεί διαλεκτικά με την καθολικότητα του ιστορικού κόσμου. Υποστηρίζει λοιπόν πως ένας τέτοιος κόσμος δεν μπορεί να εξηγείται ή να κατανοείται ως ένα παίγνιο αντίπαλων ή αντιθετικών γενικών δυνάμεων, αλλά πρωτίστως να βιώνεται από την κάθε ζωντανή υποκειμενικότητα ως προσωπική μοίρα. Ό,τι συμβαίνει στην ιστορία και ως ιστορία πρέπει να εσωτερικεύεται εν είδει υποκειμενικού πάθους και να μην παρουσιάζεται από τη φιλοσοφία ως ένα θέαμα, μεγαλοπρεπές μεν και επιβλητικό για το άτομο, αλλά απόμακρο και αδιάφορο για τη συνείδησή του. Το κάθε άτομο γίνεται αυτοσυνείδητο Εγώ, όταν βιώνει ως προσωπική διαδρομή την ιστορία του κόσμου, που το περιχαρακώνει, το πειθαναγκάζει, το απειλεί. Τότε συμβαίνει να μετουσιώνει την ιστορία ως έναν ατομικό Γολγοθά εντάσεων, επαληθεύσεων, διαψεύσεων, ανατροπών. Όσο λοιπόν η αυτοσυνειδησία συγκροτείται για τον εαυτό της ως το πάθος της ιστορίας, τόσο αναζητεί μέσα της εκείνον τον ιδιάζοντα στο δικό της Εγώ απόκρυφο, άφατο λόγο, που παραμένει απρόσιτος και γι’ αυτό ανέγγιχτος από κάθε αρμονική ή και ισοπεδωτική γενικότητα.