Το μυαλό μας έχει την τάση να εντοπίζει ό,τι μπορεί να αποτελεί απειλή, ενώ δύσκολα συλλαμβάνει πως όλα πάνε καλά

Το μυαλό μας είναι ένα μηχάνημα που κατασκευάστηκε, δοκιμάστηκε και (κυρίως) ολοκληρώθηκε εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν, σε ένα πολύ διαφορετικό περιβάλλον, με πολύ διαφορετικές απαιτήσεις. Στοιχεία που κάποτε ήταν ωφέλιμα τώρα μας εμποδίζουν να είμαστε ευτυχισμένοι. Λόγω των απαρχών του, ο κόσμος τον οποίο αντιμετωπίζει το μυαλό σας είναι αρχαίος, θολός και τρομακτικός. Το ίδιο και οι στρατηγικές του. Αν θέλουμε να χρησιμοποιούμε σωστά αυτό το μηχάνημα, πρέπει να προσαρμόσουμε το πρόγραμμά του στο νέο του περιβάλλον. Πρώτα, όμως, ας δούμε πώς ξεκίνησαν όλα.

Στις απαρχές των τυφλών σημείων

Ένα κλαδί ίου θάμνου λίγο πιο πέρα από τον πρωτόγονο κυνηγό κουνιέται ελαφρά. Ο ήχος τραβάει την προσοχή του επιδέξιου κυνηγού. Κουνάει το χέρι στην ομάδα του, τους δείχνει ότι πρέπει να σκύψουν και να μη μιλάνε μέχρι να ερευνήσει την πηγή του θορύβου. Μισοκλείνει τα μάτια, οξύνει την ακοή του και αγνοεί οτιδήποτε άλλο εντοπίζουν οι αισθήσεις του. Αυτός ο θάμνος έχει την αμέριστη προσοχή του. Όλα τα υπόλοιπα χάνονται στο φόντο.

Ο άνεμος φυσάει από πίσω του με κατεύθυνση τον θάμνο. Συνειδητοποιεί ότι αυτός είναι ο λόγος που δεν μπορεί να μυρίσει το θηρίο που φοβάται. Αυτό το σχέδιο ακολουθούν τα θηρία όταν επιτίθενται. Προφανώς είναι ένας έξυπνος θηρευτής, μια τίγρη ίσως, και από το ύψος του κλαδιού που κουνήθηκε συμπεραίνει πως πρέπει να είναι μεγάλη.

Μέσα στη σιωπή, οι κυνηγοί κρατούν την ανάσα τους. 0 θάμνος σταματάει να κουνιέται, ένδειξη πως το θηρίο ξέρει ότι το αντιλήφθηκαν. Στο μυαλό του, ο κυνηγός της Εποχής του Λίθου προβλέπει μια επικείμενη μάχη. Φαντάζεται με ακρίβεια τη γωνία και την ταχύτητα της επίθεσης. Η επίθεση απέχει μόλις μερικά δευτερόλεπτα, είναι σίγουρος, έτσι κάνει νόημα στους φίλους του να κάνουν μερικά βήματα πίσω.

Η επιφυλακτικότητά του βασίζεται σε προηγούμενες επώδυνες εμπειρίες. Από την πρώτη φορά που βγήκε στη ζούγκλα να κυνηγήσει μαζί με τον πατέρα του, πολλοί καλοί κυνηγοί έπεσαν θύματα κάποιου άγριου θηρίου σε στιγμές που δεν πρόσεχαν ιδιαίτερα. Αν και έχουν περάσει πολλά φεγγάρια από τότε, θυμάται πώς επιτέθηκε το θηρίο, πώς έριξε τα θύματά του στο έδαφος και ξέσκισε τους μυς από τα κόκαλά τους. Ζει την ανάμνηση σαν να συμβαίνει μπροστά στα μάτια του και η καρδιά του αρχίζει να χτυπάει δυνατά.

Δεν υπάρχει λεπτό για χάσιμο. Η επεξεργασία της παραμικρής λεπτομέρειας για να αναλύσει περαιτέρω την κατάσταση θα του στερήσει την ευκαιρία να το σκάσει. Ο κίνδυνος είναι πολύ μεγάλος. Πρέπει να πάρει μια απόφαση γρήγορα, έτσι ορίζει την κατάσταση ως ξεκάθαρο και άμεσο κίνδυνο. Όταν εξαρτάται η ζωή του από κάτι τέτοιο, η ταχύτητα έχει μεγαλύτερη σημασία κι από την πιο ενδελεχή έρευνα.

Νιώθει ένα αίσθημα πανικού να τον πνίγει. Το μυαλό του επιβάλλει αυτή την κατάσταση πλημμυρίζοντας το σώμα του με αδρεναλίνη που θα τον προετοιμάσει να αντιδράσει.

Καθώς τον κυριεύει ο πανικός, το μυαλό του υπερβάλλει, βλέποντας κάθε πιθανό σενάριο ως πιο επικίνδυνο απ’ ό,τι πραγματικά είναι. Μπορεί να είναι ολόκληρη αγέλη, σκέφτεται. Μπορεί να είμαστε περικυκλωμένοι. Δεν υπάρχει λόγος να προσπαθήσουμε να το σκάσουμε. Θα πεθάνουμε όλοι. Περισσότερα κλαδιά κινούνται βίαια. Μέσα σε μια στιγμή, στρέφει ενστικτωδώς την πλάτη στον θάμνο και ετοιμάζεται να τρέξει – ήταν απλώς δυο πουλιά που πέταξαν μακριά. Ο κυνηγός κοιτάζει με αφέλεια τον ουρανό και συνειδητοποιεί ότι η τίγρη δεν είναι παρά ένα σμήνος πουλιών. Ποιος νοιάζεται αν τα προηγούμενα λεπτά ήταν γεμάτα αγωνία, σκέφτεται το μυαλό του. Τουλάχιστον είμαστε ακόμα ζωντανοί.

Για χιλιετίες, οι εγκέφαλοί μας εξοπλίστηκαν με τα επτά απίστευτα στοιχεία που μόλις σας επισήμανα: φίλτρα, εικασίες, προβλέψεις, αναμνήσεις, ταμπέλες, συναισθήματα και υπερβολές. Ναι, αυτές οι τάσεις έχουν εξασφαλίσει την επιβίωση του είδους μας εδώ και χρόνια. Και οι πρόγονοί μας δεν γκρίνιαζαν για τα δυσάρεστα αυτά στοιχεία, γιατί ζούσαν σε ένα πολύ εχθρικό περιβάλλον. Γι’ αυτούς, είχε νόημα να φαντάζονται το χειρότερο, γιατί το χειρότερο συνέβαινε πολύ συχνά.

Καθώς αναπτύχθηκε ο πολιτισμός μας και διώξαμε τις τίγρεις από τις πόλεις μας, ανταλλάξαμε τη ζούγκλα με τον εργασιακό μας χώρο, με κλαμπ και εμπορικά κέντρα, συνεχίσαμε να βασιζόμαστε – τη επτά χαρακτηριστικά. Κι όμως, σπάνια σταματάμε για να αναρωτηθούμε πόσο αποτελεσματικά είναι σε αυτό το “ξένο” περιβάλλον. Ακριβώς όπως ένα κατσαβίδι μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να σφίξει μια βίδα αλλά και για να μας βγάλει το μάτι, αυτά τα στοιχεία που μας βοηθούν να επιβιώνουμε μπορούν να μετατραπούν σε τυφλά σημεία που λειτουργούν εις βάρος μας και μας κάνουν δυστυχισμένους, ειδικά όταν συνδυάζονται με κάποια άλλη αρχαία τάση που είναι το βασικό χαρακτηριστικό του εγκεφάλου μας.

Ας κάνουμε ένα τεστ στο μυαλό σας, λοιπόν.

Δείτε την παρακάτω εικόνα και σημειώστε τι βλέπετε με μια ματιά. Προσέξατε το αρκουδάκι στο χέρι του μικρού κοριτσιού, το βιβλίο που πέφτει από την τσάντα της ή το άδειο παρκόμετρο; Τι παρατηρήσατε; Το κόκκινο φανάρι, το αγόρι που τρέχει, το αυτοκίνητο ή το κορίτσι που κινδυνεύει; Παρατηρήσατε το επικείμενο ατύχημα; Οι περισσότεροι από μας, ναι.

Και τώρα, απομακρυνθείτε λίγο και δείτε τη μεγαλύτερη εικόνα. Θα προσέξετε πως τίποτα δεν πηγαίνει στραβά. Το αυτοκίνητο είναι παρκαρισμένο, υπάρχει ένας αστυνομικός που ελέγχει την κίνηση και όλοι είναι ασφαλείς. Γιατί δεν είναι αυτό το σενάριο που περιμένατε;

Προσπαθήστε να παίζετε αυτό το παιχνίδι στην καθημερινότητά σας. Σε κάθε περίπτωση, θα παρατηρήσετε ότι το μυαλό σας έχει την τάση να εντοπίζει ό,τι πηγαίνει στραβά και ό,τι μπορεί να αποτελεί απειλή. Πολύ πιο σπάνια θα συλλάβει το μυαλό σας ότι όλα πάνε καλά ή ότι όλα είναι φυσιολογικά. Μοιάζει λίγο με τον κυνηγό φίλο μας που μετέφραζε την κίνηση ενός κλαδιού στον θάμνο ως τίγρη αντί για πουλιά.