Τι κάνεις, Σενέκα; Εγκαταλείπεις τη σχολή σου;

Ένα από τα πιο αινιγματικά και λιγότερο μελετημένα έργα του Σενέκα είναι το De otio (Περί ανάπαυλας), όπου ο συγγραφέας αναλύει τις απόψεις του για τον ελεύθερο χρόνο. Ο Στωικός φιλόσοφος έχει ήδη αφιερώσει δύο έργα και αρκετές από τις Ηθικές επιστολές στον Λουκίλιο προτρέποντας τον αναγνώστη του να αξιοποιήσει στο έπακρο τον χρόνο του, τη ζωή του. Με ποιον τρόπο όμως; Στα ρωμαϊκά χρόνια, ο Στωικισμός δεν επιτρέπει στο άτομο να απομονωθεί στον εαυτό του, καθώς οφείλει ακόμη και όταν φτάσει σε μεγάλη ηλικία να υπηρετεί το κοινό συμφέρον.

Το έργο ξεκινά απότομα, λόγω του ότι απουσιάζει η αρχή -όπως και το τέλος- χωρίς ωστόσο αυτό να αποτελεί πρόβλημα. Ο Σενέκας εν είδει απολογίας για τη ζωή του διατυμπανίζει στους Στωικούς φίλους του ότι «και όμως είναι ωφέλιμο να αποσυρθείς στον εαυτό σου» (proderit tamen per se ipsum secedere). Ήδη από τις πρώτες γραμμές του σωσμένου κειμένου ο συγγραφέας προσπαθεί απεγνωσμένα να αποδείξει ότι ο ελεύθερος χρόνος μπορεί να είναι και προσωπικός, να στοχεύει στην καλλιέργεια του εαυτού: «Μόνο στον ελεύθερο χρόνο μπορεί κάποιος να κατακτήσει αυτό που τον ευχαριστεί» (Tunc potest obtineri quod semel placuit. De otio 1.1).

«Αυτό που τον ευχαριστεί»; Διατυπώνοντας τη φράση ο Σενέκας οραματίζεται την αντίδραση των Στωικών. Έχει πολύ δύσκολο έργο και το ξέρει. Η ευχαρίστηση ή ηδονή δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση επιχείρημα. Το αντίθετο. Η ηδονή είναι κακός οδηγός και υποστηρίζεται από την αντίπαλη σχολή του Επίκουρου. Τότε, ένας ανώνυμος συνομιλητής κάνει την εμφάνισή του στο έργο:

«Τι κάνεις, Σενέκα; Εγκαταλείπεις τη σχολή σου; Σίγουρα, οι Στωικοί σου λένε: ‘Ως το τέλος της ζωής πρέπει να είμαστε δραστήριοι, να μην σταματάμε να προσπαθούμε για το κοινό καλό, να βοηθάμε τα άτομα, ακόμη και να τείνουμε το γέρικο χέρι μας στον εχθρό για βοήθεια. Εμείς είμαστε που δεν αφηνόμαστε στην ανάπαυλα παρά μόνο όταν έρθει ο θάνατος, και αν το επιτρέψουν οι συνθήκες ούτε ο θάνατος θα είναι ανάπαυλα για μας. Γιατί συζητάς τα διδάγματα του Επίκουρου στο στρατόπεδο του Ζήνωνα;»
Σενέκας, De otio 1.4

Ο διάλογος αντικατοπτρίζει την εποχή του Σενέκα, όπου το otium (που αρχικά σήμαινε απομάκρυνση από την πολιτική ζωή και την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου) έχει δώσει τη θέση του στην τρυφηλή, γεμάτη απολαύσεις ζωή. Ο Σενέκας, βλέποντας την επικράτηση του επικούρειου βίου να αυξάνει τη δημοφιλία του ανάμεσα στις τάξεις των Ρωμαίων, επιχειρεί να επανερμηνεύσει την έννοια του otium, της ανάπαυλας, απελευθερώνοντάς την παράλληλα από την εμπλοκή στην πολιτική ζωή. Η διαφορά μεταξύ της επικούρειας και στωικής συμμετοχής στα κοινά απαλείφεται από τον ίδιο. «Οι δύο σχολές των Επικουρείων και των Στωικών διαφέρουν και σε αυτό το θέμα, ωστόσο και οι δύο μας ωθούν στην ανάπαυλα με διαφορετικούς τρόπους» (3.2).

Ο Σενέκας δεν θα υποστηρίξει την επικούρεια θέση, αλλά θα συνηγορήσει υπέρ του ελεύθερου ατομικού χρόνου αντλώντας επιχειρήματα από «το δικό του στρατόπεδο» αυτή τη φορά. Εκείνο των Στωικών. To υπέρτατο αγαθό (summum bonum), το «ὁμολογουμένως τῇ φύσει ζῆν», επιστρατεύεται: «Η Φύση μάς γεννά και για τα δύο, και για τον στοχασμό γύρω από τα πράγματα και για τη δράση (contemplationi rerum et actioni)» (5.1). Η φύση μάς καλεί να την ανακαλύψουμε. Το ίδιο και ο εαυτός μας. Και από εκεί πρέπει να ξεκινήσουμε.

Ο φιλόσοφος δεν εγκαταλείπει τη Σχολή του. Ο Στωικισμός στην εποχή του δεν έχει πάρει την τελική του μορφή και ο Σενέκας θα προσθέσει νέες ιδέες στη δεξαμενή του. Πολιτική ζωή δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς συγκρότηση του ατόμου, χωρίς περισυλλογή του εαυτού. Ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος που θα ακολουθήσει θα αποδείξει έμπρακτα την εφαρμογή του Στωικισμού στον πολιτικό βίο: Η καθημερινή περισυλλογή έχει αφετηρία το άτομο.