Ο Σταυρός του Dali και η Τέταρτη Διάσταση

Ο Σταυρός του Dali και η Τέταρτη Διάσταση: Διαβάζοντας για την σύνδεση της τέταρτης διάστασης με την τέχνη, θυμήθηκα το έργο του Salvador Dali και τις πληροφορίες που κουβαλάει όσον αφορά τον χρόνο, την επιστήμη, τα μαθηματικά, την φυσική και τα απόκρυφα στοιχεία του Κόσμου. Το αγαπημένο μου από τα έργα του δεν είναι η Σταύρωση (Crucificion–Corpus Hypercubus, 1954)(*tip 1.2) όμως εκφράζει σε συνδυασμό με τον Μυστικό Δείπνο (Last Supper,1955) όσα πιστεύω πως προσπάθησε να περάσει ο δημιουργός τους ώστε να διαμορφωθεί μια νέα οπτική αναφορικά με τον χρόνο, την θέωση, και την Ανάσταση του Ιησού. Δεν θα ξεχάσω ποτέ την φράση ενός καθηγητή μου στο Πανεπιστήμιο όταν με είχε δει με το λεύκωμα του Dali στα χέρια να μελετώ τον συγκεκριμένο πίνακα: “Δεν μπορείς να φανταστείς τι κρύβει μέσα αυτό το έργο… κι εγώ κάποτε νόμιζα ότι ήταν απλώς άλλος ένας υπερρεαλιστής».

Ο Θεός δεν είναι μόνο ουσία αλλά και Άκτιστο Φως, δηλαδή ενέργεια. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να δει την ουσία του θεού ούτε το αληθινό Του πρόσωπο διότι θα τον συνθλίψουν: «ου γαρ μη ίδη άνθρωπος το πρόσωπόν μου και ζήσεται» (Εξ. λγ’, 20).Ο Θεός εκδηλώνει την Χάρη Του στον άνθρωπο με τις ενέργειες Του , τις οποίες ο άνθρωπος κοινωνεί διαμέσου της ελεύθερης βούλησης και με αυτό τον τρόπο ενώνεται με το θείο. Αν οι άνθρωποι είχαν την αντίληψη να αναγνωρίζουν τις ενέργειες του Θεού, τότε θα γίνονταν οι ίδιοι θεοί (αυτό ίσως συνέβη με την βρώση του Απαγορευμένου Καρπού, οι πρωτόπλαστοι «είδαν» κι έγινε η αιτία της αποπομπής των Πρωτόπλαστων από τον Παράδεισο). Η θέωση, επίσης, συνδέθηκε μετά τον ερχομό του Ιησού με την Αθανασία διότι κατόρθωσε με τις δύο τέλειες φύσεις Του, να θεοποιηθεί από το Πνεύμα και να θεοποιήσει τη Σάρκα νικώντας τον θάνατο. («Που σου Θάνατε το κέντρο, που σου Άδη το Νίκος;» –Δοξολογία της Αναστάσεως του Μεγάλου Σαββάτου). Με την θυσία Του έδωσε το ένα χέρι στον άνθρωπο και κρατώντας από το άλλο τον Δημιουργό άνοιξε τον δρόμο της επικοινωνίας και έδωσε την ευκαιρία ώστε να γευτεί ο θνητός την Αιώνια Ζωή μέσω της Θείας Ενανθρώπισης. Αυτό είναι ένα από τα μυστήρια της χριστιανικής πίστης.

Ας έρθουμε όμως στον Dali.

Στην Σταύρωση, ο Χριστός απεικονίζεται στον Σταυρό του Μαρτυρίου χωρίς τα παραδοσιακά σύμβολα του Θείου Πάθους παρόλο που έχει διατηρηθεί η συνήθης μορφή των αγιογραφιών, το μυστηριακό φως και οι σκιάσεις˙ απουσιάζουν, δηλαδή, το ακάνθινο στεφάνι από το κεφάλι Του καθώς και τα καρφιά από τα χέρια και τα πόδια Του ενώ έχει στραμμένο το πρόσωπο Του ώστε να μην είναι ορατό. Ο ίδιος ο ζωγράφος απέδιδε τις παραλείψεις –και στα δύο έργα που έχουν θέμα την Σταύρωση- στην διάθεση του να φιλοτεχνήσει τον Χριστό «όμορφο σαν θεό, όπως Αυτός πράγματι ήταν» και συνέχισε να είναι μετά την Ανάσταση εφόσον η κακία και το μένος που εκδηλώθηκαν εναντίον Του δεν τον άγγιξαν καν κι έγιναν η δοκιμασία που υπέστη για να υπερβεί την ανθρώπινη φύση Του, να απεκδυθεί την σάρκα και να υλοποιήσει την μετάβαση Του από το επίγειο και το εγκόσμιο, στο πνευματικό Βασίλειο της Άλλης Ζωής, όπου κι αν βρίσκεται αυτό στο Σύμπαν. Εδώ, πολύ ταπεινά, θα τολμήσω να προσθέσω ότι το πρόσωπο Του δεν επέτρεψε ο ζωγράφος να είναι ορατό επειδή ακριβώς ο Θεός δεν αποκαλύπτεται στον άνθρωπο αλλά και για να δηλώσει την αποστροφή Του για την ανθρώπινη θηριωδία.

Το θέμα όμως του πίνακα στην ουσία είναι ο Σταυρός- Όχημα, ο οποίος έχει την μορφή του Υπερκύβου, και όχι ο Ιησούς. Πριν αποφασίσω να γράψω το συγκεκριμένο άρθρο έκανα μεγάλες συζητήσεις με ένα φίλο μαθηματικό κι έναν φίλο φυσικό για να είμαι σίγουρη ότι θα μπορέσω να αποδώσω σωστά ή όσο το δυνατόν σωστότερα τις έννοιες που θα χρησιμοποιήσω για να υποστηρίξω την οπτική μου.

Οπότε, από μαθηματικής σκοπιάς, διάσταση είναι ένας φυσικός αριθμός ή το άπειρο, ο οποίος αποτελεί χαρακτηριστικό ενός μαθηματικού αντικειμένου ή δομής, ενώ ταυτόχρονα είναι η ειδοποιός διαφορά μεταξύ διαφορετικών αντικειμένων παρόμοιας φύσης-δομής, δηλαδή ξεχωρίζει δύο όμοια αντικείμενα˙ στην περίπτωσή μας όμως, η διάσταση του χρόνου δεν ερμηνεύεται με αυτό τον τρόπο. Η συνηθισμένη λαϊκή αντίληψη της έννοιας της διάστασης δεν ταυτίζεται πλήρως με την μαθηματική, η οποία αντιμετωπίζει κάθε μία από τις τέσσερις διαστάσεις (αλλά και οσοδήποτε μεγάλο πλήθος διαστάσεων ακόμα) ισάξια και χωρίς να είναι αναγκαστικά σε αναλογία με τον πραγματικό κόσμο. Ως οντότητα της φυσικής όμως, ο χρόνος λειτουργεί ως τέταρτη διάσταση, όχι χωρική, δηλαδή δεν χρησιμοποιείται για να περιγράψει την θέση ενός αντικειμένου στον χώρο των τριών διαστάσεων (αυτή μένει σταθερή αν το αντικείμενο δεν κινείται, για παράδειγμα), αλλά για να γίνεται ευδιάκριτο ότι ένα φαινόμενο εξελίσσεται (ένα ακίνητο αντικείμενο στις τρεις διαστάσεις, με την προσθήκη του χρόνου ως διάσταση, ‘’κινείται’’ πλέον σε ημιευθεία). Ο χρόνος μπορεί να εκληφθεί ως μια νέα μεταβλητή και φυσικά εξελίσσεται μόνο ‘’μπροστά’’, υπό την έννοια ότι μόνο αυξάνει. Μεταφράζοντας αυτό το γεγονός έχουμε ότι κινούμαστε πάνω σε μία ευθεία που ‘’δείχνει το μέλλον’’.

Ένας υπερκύβος είναι το πολυδιάστατο ανάλογο του συνηθισμένου τετραγώνου (διάστασης δύο) και του συνηθισμένου κύβου (διάστασης τρία), δηλαδή είναι το ”ίδιο” αντικείμενο σε ανώτερες διαστάσεις, πάνω από τρεις. Ένας τρόπος να φανταστεί κανείς τη μορφή ενός υπερκύβου στις τέσσερις διαστάσεις, είναι να δει πρώτα, υπό μια νέα οπτική, τη μορφή ενός κύβου στις τρεις διαστάσεις, ως εξής: παίρνοντας έναν τρισδιάστατο διάφανο κύβο και φωτίζοντάς τον μέσω μίας πηγής φωτός η οποία βρίσκεται στο εξωτερικό του και υπό γωνία, δημιουργείται μία σκιά στο επίπεδο (το οποίο έχει φυσικά διάσταση δύο). Το σχήμα που προκύπτει, δεν είναι άλλο, από την γνωστή αναπαράσταση ενός κύβου σε χαρτί, όπως θυμούνται οι περισσότεροι από το σχολείο (μια προβολή ενός αντικειμένου διάστασης τρία σε χώρο διάστασης δύο), η οποία βέβαια δεν είναι απόλυτα πιστή, καθώς γεωμετρικά χαρακτηριστικά-πληροφορίες χάνονται στο πέρασμα σε κατώτερη διάσταση. Μπορούμε να σκεφτούμε και αντίστροφα, δηλαδή ξεκινώντας από το σχήμα που φτιάχνει η σκιά αυτή και αναγνωρίζοντάς το, είμαστε σε θέση να καταλάβουμε το στερεό από το οποίο προήλθε, δηλαδή το στερεό εκείνο που υπό το φως δημιουργεί τη γνωστή αυτή σκιά. Άρα, συμπερασματικά ότι στα χέρια μας κρατάμε έναν κύβο. Κατόπιν, φανταζόμαστε ότι ζούμε στις τέσσερις διαστάσεις και εντελώς ανάλογα, κρατώντας αυτή τη φορά στα χέρια μας έναν υπερκύβο (διάστασης τέσσερα), θα δούμε στον χώρο (στη θέση του επιπέδου αυτή τη φορά, με διάσταση τρία) τη σκιά ενός υπερκύβου:

Η αναπαράσταση αυτή δεν είναι πιστή, όπως και προηγουμένως, αλλά είναι η μόνη δυνατότητα που έχουμε για να τον αντιληφθούμε. Επίσης, αν φανταστούμε ότι από ένα τετράγωνο φτιάχνουμε έναν κύβο, με το να το κινήσουμε στον χώρο, μπορούμε να σκεφτούμε ότι από κύβο φτιάχνουμε έναν υπερκύβο, κινώντας τον στον χώρο των τεσσάρων διαστάσεων:

Σχετικά με την κίνηση σχημάτων που μόλις αναφέρθηκε, απαιτείται μια ακόμα παρατήρηση που συνδέεται και με την απεικόνιση στον πίνακα του Dali. Στο παρακάτω σχήμα, φαίνονται έξι τετράγωνα τα οποία όταν διπλωθούν δημιουργούν έναν κύβο:

Αν αντί για τετράγωνα ξεκινήσουμε με κύβους (όπως στον πίνακα του Dali), λογικό είναι να καταλήξει κανείς στο συμπέρασμα ότι (αν μπορούσε να πραγματοποιηθεί με κάποιον τρόπο) η προηγούμενη διαδικασία θα έχει ως αποτέλεσμα έναν υπερκύβο. Λέμε λογικό, γιατί γενικεύουμε με φυσιολογικό τρόπο την κατάσταση στις μικρότερες διαστάσεις, όπως κάνουμε όση ώρα αναφερόμαστε στους υπερκύβους. Η λογική-μαθηματική ορθότητα της γενίκευσης αυτής, ποσώς ενδιαφέρει έναν ζωγράφο άλλωστε. Μια αφηρημένη σύνδεση μεταξύ εννοιών σε ένα έργο τέχνης δεν παύει να είναι αναληθής (ούτε και αναγκαστικά αληθής – στην πραγματικότητα, σκοπός ενός πίνακα δεν είναι, εν γένει, η αναζήτηση ή απεικόνιση της αλήθειας αλλά η παρουσίαση του ίδιου πράγματος υπό μια διαφορετική οπτική).

Ο Dali, λοιπόν, τοποθετώντας τον Εσταυρωμένο -να αιωρείται σχεδόν, χωρίς να είναι καρφωμένος- πάνω στις προεκτάσεις του Υπερκύβου θέλησε να προτείνει την ιδέα πως ο Ιησούς μέσα από τα Πάθη και την οδύνη που βίωσε πάνω στο Σταυρό «πλήρωσε» στο Ανώτερο Ον, το τίμημα του Προπατορικού Αμαρτήματος ανοίγοντας την Πύλη του Άδη ώστε να κατέβει και να αναστήσει, ως νέος Αδάμ, τον πρώτο Αδάμ, δίνοντας στον άνθρωπο την ευκαιρία να βγει από την παγίδα της έκπτωσης, ανεβαίνοντας ξανά στο επίπεδο της συνειδητότητας από το οποίο είχε εκπέσει μέσω της οδού που κατόρθωσε να διανοίξει ο Χριστός, στο χώρο και στο χρόνο. Ο χωροχρόνος είναι μία ενιαία έννοια που δεν μπορεί να διαχωριστεί. Τώρα, βρίσκομαι σε μια θέση που έχει μήκος, πλάτος και ύψος και σε λίγο θα είμαι σε μια άλλη θέση, κάποια άλλη χρονική στιγμή. Ο Ιησούς κατάφερε να δημιουργήσει μια «τρύπα» στο χώρο και στο χρόνο και μέσω της ανθρώπινης πίστης στο θαύμα της Ανάστασης να γίνει αιώνιος και να κουβαλήσει μαζί του σε αυτή την κατάσταση και όποιον κοινωνεί την σάρκα και το αίμα Του. Μας κουβαλάει μαζί Του στο ταξίδι της Αιωνιότητας, όπως κουβάλησε και τον Σταυρό-Όχημα Του μέχρι το Γολγοθά και μας έδωσε την δυνατότητα μέσω της δύναμης της πίστης που δίδαξε να αντιληφθούμε πόσο ευμετάβλητος μπορεί να γίνει ο εικονικός κόσμος που μας φιλοξενεί.

Στον Μυστικό Δείπνο του Dali, οι μαθητές πλαισιώνουν σε στάση προσευχής τον Ιησού, διότι μέσω αυτής έρχεται η επικοινωνία και η επαφή με τον άυλο θείο κόσμο που μας περιβάλλει αλλά δεν έχουμε την δυνατότητα να δούμε λόγω της έκπτωσης και του εγωισμού της ανθρώπινης φύσης. Στην γλώσσα της γιόγκα πρακτικής, ο εγωισμός είναι το πέπλο που εμποδίζει τον άνθρωπο να δει τον κόσμο με τα πραγματικά του χρώματα˙ αυτό το πέπλο μπορεί να σηκωθεί μέσω του διαλογισμού και το αναφέρω για να κάνω τον παραλληλισμό με την διαδικασία της προσευχής, καταδεικνύοντας το γεγονός πως τελικά όλες οι θρησκείες προσπαθούν με την βοήθεια του νου που αποτελεί πομπό και δέκτη επικοινωνίας με τον Κόσμο, να βγάλουν τον άνθρωπο από την χωρο-χρονική παγίδα στην οποία βρίσκεται εγκλωβισμένος . Με την βοήθεια του νου και την πίστη στο Ανώτερο Ον ταξιδεύουμε στο χρόνο και προσαρμόζουμε το χώρο.

Πίσω από τον Ιησού βρίσκεται το σώμα Του – χωρίς να απεικονίζεται το κεφάλι, δηλώνοντας έτσι και πάλι ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να Τον αντικρύσουν – όρθιο στο σχήμα του Σταυρού, ενώ ο κορμός Του είναι διάφανος και περιβάλλει ένα χρυσό δωδεκάεδρο (στις ακτίνες του οποίου κυριαρχεί ο χρυσός αριθμός φ ή αλλιώς Θεϊκή Αναλογία, αντιπροσωπεύοντας την χρυσή τομή, η οποία βρίσκεται παντού στη φύση και στην τέχνη, όπως στον Παρθενώνα και τις Πυραμίδες, ενώ κι ο Dali την χρησιμοποίησε επηρεασμένος από τα έργα του Matila Ghyka) προσφέροντας θέα σε ένα υπέροχο γαλήνιο παραλιακό τοπίο (Παράδεισος)˙ ο Χριστός ξεκλείδωσε με την οδύνη του μαρτυρίου την Πύλη για τον Κήπο της Εδέμ και την αιωνιότητα, τρόπον τινά, νικώντας τον χρόνο και μεταβάλλοντας το χώρο.

Πρόσφατως, παρακολούθησα μια ταινία (Live by Night,2016) και ο ακόλουθος διάλογος εμπεριέχει αφαιρετικά όλα τα παραπάνω που προσπάθησα να συνδέσω:

«Where is Ηeaven in the sky?»

«This is Ηeaven right here. We’re in it now”

«And why it feels like Hell, then?»

«Because…we fucked up”

Αν πάψουμε να ερμηνεύουμε τις λέξεις με την έννοια και την σημασία που τους έχει επιβάλλει η ορθοδοξία θα ανακαλύψουμε ότι κρύβουν και ταυτοχρόνως αποκαλύπτουν την αλήθεια για πολλά μεταφυσικά ζητήματα που συζητάμε. Ο Κήπος της Εδέμ, επί παραδείγματι, θα μπορούσε να συμβολίζει μια άλλη διάσταση- ανώτερο επίπεδο συνειδητότητας από την οποία προήλθαμε (εκπέσαμε) και η είσοδος ή η επιστροφή σε αυτήν μπορεί να είναι ο θάνατος του θνητού μας σαρκίου ή η αφύπνιση της ενόρασης που διαθέτουμε.

Ο άλλος πίνακας του Dali, o μοναδικός που απεικονίζει την σταύρωση πανοραμικά είναι “Ο Χριστός του Αγίου Ιωάννη του Σταυρού» (1951)(*tip3,4), ο οποίος λέγεται πως είναι εμπνευσμένος από ένα σχέδιο (φυλάσσεται στην μονή της Ενσάρκωσης στην Άβιλα) του Ισπανού μυστικιστή Αγίου Ιωάννη κι από το όνειρο που είδε ο ίδιος για ένα κύκλο -που φαντάστηκε πως είναι ο πυρήνας του ατόμου- μέσα σε ένα ακαθόριστο τρίγωνο. Ο πίνακας έγινε στόχος βανδαλισμού από κάποιον φανατικό τη δεκαετία του πενήντα θεωρώντας τον ανατρεπτικό και αιρετικό, επιβεβαιώνοντας για άλλη μια φορά πώς η ανθρώπινη βλακεία είναι αήττητη και πως είμαστε τυφλοί απέναντι στην διαφορετική οπτική των πραγμάτων που μας προσπαθεί να μας προσφέρει η τέχνη, ψάχνοντας μάταια φως στο σκοτάδι.

*Tip 1: Ο Dali υποστήριζε πως το Corpus HyperCubus (Σταύρωση) βασίστηκε στη θεωρία του Discurso sobre la forma cubica του αρχιτέκτονα Juan de Ηerrera (16oς αιώνας)

*Tip 2:Κάτω και αριστερά στην Σταύρωση απεικονίζεται ως προσκυνήτρια με πλούσια ενδύματα η σύζυγος του Dali, η περίφημη Gala, στην θέση που παραδοσιακά βρίσκεται συνήθως η Παναγία.

*Τip 3: Ο Dali για να φιλοτεχνήσει την εικόνα του Ιησού χρησιμοποίησε ως μοντέλο τον αμερικάνο ηθοποιό Russ Saunders, διάσημο σωσία του Hollywood.

*Τip4: Οι ανθρώπινες μορφές στην παραλία προέρχονται από το έργο του Louis Le Nain Χωρικοί μπροστά στο σπίτι τους και από ένα προσχέδιο του Diego Velazquez με το όνομα Παράδοση της Μπρέντα.