κέντρο της νέας προοδευτικής σκέψης του Mill. Ένα από τα σημεία της
θεωρίας του Jeremy Bentham για το οποίο δέχτηκε αυστηρή κριτική από
τον Mill ήταν αυτό που αφορούσε στην ανθρώπινη φύση και τις
δυνατότητές της.
Για τον Bentham η ανθρώπινη φύση μπορεί να πράττει και να
σκέφτεται μηχανικά, σαν ένα εργαλείο, υπολογίζοντας το συμφέρον του
και έχοντας ως μοναδικό στόχο την απόκτηση όσο το δυνατόν
περισσότερης ηδονής. Για τον Mill όμως η ανθρώπινη φύση είναι κάτι
πολύ πιο περίπλοκο και σύνθετο: «Η ανθρώπινη φύση δεν είναι μηχανή
για να κατασκευάζεται σύμφωνα με ένα πρότυπο και να εκτελεί την
εργασία που ορίζεται στις προδιαγραφές της, αλλά ένα δέντρο που πρέπει
να μεγαλώνει και να αναπτύσσεται προς όλες τις κατευθύνσεις».
Γι’ αυτόν το λόγο η ζωή του καθενός έχει συνεχώς περιθώρια
βελτίωσης, αφού τα άτομα θα έχουν πάντα τη δυνατότητα να επιλέγουν
τις πράξεις τους ελεύθερα. Η αυτενέργεια λοιπόν είναι αυτή που βοηθά
τα άτομα να συνειδητοποιήσουν τις ατομικές τους δυνατότητες και να
οδηγηθούν στην αυτοολοκλήρωση.
Η δυνατότητα της ελεύθερης έκφρασης σε συνδυασμό με τη
δυνατότητα για αυτενέργεια καλλιεργεί την υπευθυνότητα των ατόμων
και συμβάλλει στην ωρίμανση της σκέψης και της κρίσης τους. Το ότι το
άτομο είναι ελεύθερο να πράξει και συνεπώς να εκφραστεί δε σημαίνει
ότι δεν μπορεί να κάνει λάθος επιλογές ή να υιοθετήσει λανθασμένες
αντιλήψεις. Εφόσον όμως δεν υπάρχει πλήρης βεβαιότητα για την
ορθότητα μιας πράξης, όταν διαπιστώνονται λάθη στις επιλογές των
ατόμων, αυτά δεν πρέπει να τιμωρούνται και να έρχονται αντιμέτωπα με
το νόμο και κυρίως με την κοινωνική κατακραυγή.
Είναι σημαντικό για τον Mill τα άτομα να μην καταπιέζουν την
ελεύθερη σκέψη και έκφρασή τους υπό το βάρος και την καταπίεση της
βούλησης των άλλων, που ίσως και να ανήκουν στο πλειοψηφικό
κομμάτι της κοινωνίας στην οποία εντάσσονται. Η καλύτερη
αντιμετώπιση των ατόμων που υπέπεσαν σε λάθος επιλογές είναι να
παροτρύνονται και να δέχονται συμβουλές προκειμένου να διορθωθούν.
Ο Mill με αυτό του το επιχείρημα δίνει περιθώρια αποδοκιμασίας, η
οποία όχι μόνο δε θα καλλιεργεί την καταπίεση και το φόβο στα άτομα
του κοινωνικού συνόλου, αλλά θα δίνει σε αυτά συνεχείς ευκαιρίες και
δυνατότητες εξέλιξης και προόδου, οι οποίες θα στοχεύουν στον
αντικειμενικό σκοπό της αυτοολοκλήρωσης.
Είναι ξεκάθαρη λοιπόν η πρόθεση του Mill για σύσφιξη των σχέσεων
του κοινωνικού συνόλου. Η κοινωνική ενότητα, η οποία σαφώς προάγει
τόσο την ατομική όσο και την κοινωνική ευημερία, επιτυγχάνεται
απορρίπτοντας την ακραία αποδοκιμασία και τις βιαιότητες. Η άμεση
παρέμβαση είναι επιτρεπτή μόνο σε πράξεις που κρίνονται άμεσα
επιζήμιες. Ο βαθμός λοιπόν ελέγχου και επιρροής στις πράξεις των
ατόμων καθορίζουν τη συμπεριφορά όλων. Ο μόνος λόγος επέμβασης
στις πράξεις των άλλων είναι η αυτο- προστασία με την παράλληλη όμως
διαφύλαξη της πολύτιμης ελευθερίας.
Το επιχείρημα της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης φέρνει
την πρόοδο μέσα από τη φαντασία και την αυθόρμητη πρωτοβουλία, ενώ
ο φόβος στο νέο, το διαφορετικό, το εκκεντρικό ωθεί τον πολιτισμό στην
οπισθοδρόμηση. Όλοι πρέπει να διατυπώνουν ελεύθερα τις γνώμες τους,
όσο ριζοσπαστικές και αν είναι. Η ανάγκη αυτή όμως γίνεται επιτακτική
ιδίως, όταν οι γνώμες διατυπώνονται από ιδιοφυείς ανθρώπους. Ο
στοχασμός του Mill θεμελιώθηκε στο προβάδισμα του πνεύματος των
πεφωτισμένων και κατάφερε να συνδέσει την πολιτική του θεωρία με την
οικονομική και τη θεωρία της ατομικής ελευθερίας. Η πολυγνωμία
φέρνει την αλήθεια πιο κοντά στον άνθρωπο, ενώ η φίμωσή της βυθίζει
τα άτομα στο σκοτάδι.
Η φύση των ανθρώπων είναι τέτοια που κάνει τις δυνάμεις τους να
διαφέρουν μεταξύ τους. Έτσι, όσοι κατέχουν από τη φύση τους
περισσότερα εφόδια, είναι πιο εύκολο να υπερπηδήσουν τα εμπόδια της
ζωής, τα οποία επίσης διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο. Οι
άνθρωποι κατέχουν δυνάμεις διαφορετικού τύπου και γι’ αυτό και οι
ικανότητές τους, οι επιδόσεις τους και οι κλίσεις τους ποικίλουν σε κάθε
τομέα. Αυτή είναι η πραγματικότητα της ζωής, να υπάρχουν τόσο οι
δυνατοί και ταλαντούχοι όσο και οι αδύναμοι και ατάλαντοι.
Οι πιο δυνατοί, οι ιδιοφυείς άνθρωποι αναλαμβάνουν το καθήκον της
καθοδήγησης των αδυνάτων, προκειμένου να επέλθει η βελτίωση μέσω
της αφύπνισης: «Αυτοί οι ελάχιστοι είναι το άλας της γης. Χωρίς αυτούς
η ανθρώπινη ζωή θα έμοιαζε λάκκος με στάσιμα νερά. Πρόκειται για
ανθρώπους οι οποίοι εγκαινιάζουν τα καλά πράγματα που δεν υπήρχαν
πριν και ταυτόχρονα διατηρούν ζωντανά τα ήδη υπάρχοντα». 22
Η ατομικότητα και η ελεύθερη ανάπτυξη για τον Mill είναι έννοιες
ταυτόσημες και επιτυγχάνονται μέσω της αυτοβελτίωσης της ενεργητικής
φύσης κυρίως αυτών των πνευματικότερων ανθρώπων. Έχουν χρέος
τους να κοινοποιήσουν τις πολύτιμες σκέψεις τους στην ανθρωπότητα,
χωρίς φόβο και περιορισμούς, αλλά ελεύθερα: «Η ιδιοφυΐα μπορεί να
αναπνέει ελεύθερα μόνο σε ατμόσφαιρα ελευθερίας».
Πολλοί κατηγόρησαν άδικα τον Mill για ελιτισμό εξαιτίας του
προβαδίσματος που δίνει σε αυτούς τους λίγους καλλιεργημένους
ανθρώπους των κοινωνιών. Ο Mill όμως δεν ισχυριζόταν ότι μόνο οι
ιδιοφυείς άνθρωποι είχαν δικαίωμα έκφρασης. Αντιθέτως, κάθε
άνθρωπος έχει το δικαίωμα να εκφράζεται χωρίς να μπορεί να παρέμβει
κανείς: «Ακόμα και αν όλοι οι άνθρωποι, εκτός από έναν, είχαν την ίδια
γνώμη, δε θα είχαν το δικαίωμα να φιμώσουν αυτόν τον έναν, όπως
ακριβώς και αυτός δε θα είχε το δικαίωμα, αν διέθετε την αντίθετη
άποψη, να φιμώσει όλους τους άλλους».
Η μόνη περίπτωση στην οποία μπορεί το κράτος να παρέμβει είναι,
όταν διαδίδονται ιδέες προκλητικές που σκοπό δεν έχουν να προάγουν
την αλήθεια και τη γενική ευημερία, αλλά στοχεύουν στο να
προκαλέσουν βιαιότητες, εχθροπραξίες, μισαλλοδοξία και φανατισμό. Σε
καμία άλλη περίπτωση η παρακώλυση της αυτόνομης σκέψης δεν
υποστηρίζεται από τον Mill.
Κανείς δεν πρέπει να μένει αδρανής και να δέχεται παθητικά ό,τι είχε
έως τώρα ισχύ, οτιδήποτε θεωρείται αδιαμφισβήτητο. Ο χαρακτήρας για
να διαμορφωθεί απαιτεί δράση, αυτενέργεια, ελευθερία έκφρασης,
ξεκάθαρη βούληση. Κάθε έλλογο ον υποχρεούται να επιλέξει το δικό του
προσωπικό δρόμο για να ευημερήσει και γι’ αυτό χρειάζεται σθένος και
όχι νωθρότητα. Μόνο έτσι ικανοποιείται η εσωτερική μας ανάγκη να
γνωρίσουμε το βαθύτερό μας εαυτό.
Για τον Mill αυτός που υπάρχει και εξελίσσεται δημιουργεί συνεχώς
ένα νέο εαυτό με τη σταθερά αυξανόμενη διαδικασία της ωρίμανσης. Η
ενεργητική φύση φτάνει στα ανώτερα επίπεδα με τη συνεχή εξάσκηση
και αυτοβελτίωση. «Οι ζωηρές ορμές δεν είναι παρά η ενεργητικότητα
του ατόμου. Η ενεργητικότητα μπορεί να χρησιμοποιηθεί με κακό τρόπο.
Αλλά είναι πάντα η ενεργητική και όχι η απαθής και αδρανής φύση που
κάνει το καλό».
Η ασθενής φύση λοιπόν είναι καταδικασμένη στην αδράνεια και στην
αυτοκαταστροφή. Η αντιγνωμία φέρνει επαγρύπνιση, γι’ αυτό μια γνώμη
έχει νόημα, όταν την αντιμαχόμαστε και όχι όταν τη θεωρούμε
αναμφισβήτητη.
Η αυτοβελτίωση επέρχεται με την αυτοϋπέρβαση μέσω του αιώνιου
πειραματισμού. Αυτή η ελευθερία λοιπόν δηλώνει την κυριαρχία και
αναδεικνύει την υπεροχή της ανθρώπινης φύσης, την οποία έχουμε
καθήκον να προάγουμε. Οι λίγοι που καταφέρνουν να
αυτοολοκληρώνονται πρέπει να εκφράζουν τις απόψεις τους, ακόμα και
αν αυτές θεωρούνται αιρετικές, προκειμένου να βελτιωθεί η κοινωνία και
να προοδεύσει η ανθρωπότητα χωρίς να αναπαύεται στην ευκολία της
μετριότητας.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου