Η σωκρατική ηθική

Στους (πλατωνικούς) διαλόγους βλέπουμε τον Σωκράτη να αναζητεί μια θεωρία που να εφαρμόζεται στην ανθρώπινη αρετή. Σε μερικές περιπτώσεις δε αναζητεί μια θεωρία ενός από τα συστατικά στοιχεία της αρετής δηλαδή μια ιδιαίτερη αρετή (όπως η θεοσέβεια στον Ευθύφρονα, το θάρρος στον Λάχη και η σωφροσύνη στον Χαρμίδη), ενώ σε άλλους διαλόγους (Μένων, Πρωταγόρας) αναζητεί μια γενική θεωρία της αρετής. Σε όλους αυτούς τους διαλόγους η έρευνα είναι, τουλάχιστον φαινομενικά, ανεπιτυχής, αφού κάθε διάλογος τελειώνει με την παραδοχή Σωκράτη και των συνομιλητών του ότι δεν έχουν φθάσει στην περιγραφή της αρετής ή των στοιχείων της που αναζητούσαν. Υπάρχουν, ωστόσο, μερικές ευδιάκριτες διαφορές στους διαλόγους.

Στους τρεις που πραγματεύονται τις ιδιαίτερες αρετές, η συζήτηση είναι πιο ανιχνευτική, ο Σωκράτης δεν ταυτίζεται πρόθυμα με καμία συγκεκριμένη γνώμη, και είναι τουλάχιστον εύλογο να δεχθούμε το τελικό αδιέξοδο που δημιουργείται.

Στον Μένωνα και τον Πρωταγόρα από την άλλη πλευρά, ο Σωκράτης επιχειρηματολογεί σταθερά υπέρ της θέσης ότι η αρετή είναι γνώση.

Υπάρχει, λοιπόν, ακόμη και μέσα στους διαλόγους που πραγματεύονται τους ορισμούς, μια εξέλιξη της εικόνας του Σωκράτη, από έναν καθαρά κριτικό ερευνητή σε έναν υποστηρικτή θεωρίας.

Η βάση της θεωρίας είναι ο συνδυασμός της αντίληψης της αρετής ως της ιδιότητας που εγγυάται συνολική επιτυχία στη ζωή με την πραγματική θέση ότι εκείνο που στην πραγματικότητα εγγυάται αυτή την επιτυχία είναι η γνώση του τι είναι καλύτερο για το υποκείμενο. Αυτό με τη σειρά του βασίζεται σε μια περιεκτική θεωρία των ανθρώπινων κινήτρων δηλαδή στο ότι η αντίληψη του υποκειμένου για το τι είναι συνολικά το καλύτερο γι’ αυτόν ή αυτήν (π.χ. τι προάγει με τον καλύτερο τρόπο την ευδαιμονία, τη συνολική επιτυχία στη ζωή) είναι επαρκής για να προκαλέσει τη δράση με σκοπό την πραγματοποίηση του στόχου.

Αυτό το κίνητρο συμπεριλαμβάνει την επιθυμία καθώς και την πίστη· ο Σωκράτης υποστηρίζει (Μένων 77c – 78b) ότι όλοι επιθυμούν τα ενάρετα πράγματα. Γι’ αυτόν το λόγο, εκείνο που απαιτείται για την ορθή συμπεριφορά είναι η ορθή εστίαση, η οποία πρέπει να είναι μια ορθή αντίληψη για τη συνολική ευδαιμονία του υποκειμένου.

Κάθε υποκείμενο αποβλέπει πάντα σε αυτό που θεωρεί ότι είναι το καλύτερο για εκείνον ή για εκείνη και η αποτυχία να επιτύχει αυτόν το σκοπό πρέπει να εξηγηθεί από την αποτυχία να τον κατανοήσει σωστά, δηλαδή από μια γνωσιολογική έλλειψη και όχι από οποιαδήποτε έλλειψη κινήτρου. Ο Σωκράτης το εξηγεί αυτό με σαφήνεια στον Πρωταγόρα με την προϋπόθεση, την οποία αποδίδει στους ανθρώπους γενικά, ότι το συνολικό συμφέρον του υποκειμένου πρέπει να ορισθεί με ηδονιστικούς όρους, όπως ακριβώς συμβαίνει με τη ζωή η οποία προσφέρει την ισορροπία ανάμεσα στην ηδονή και τη θλίψη.

Δεδομένης αυτής της προϋπόθεσης, είναι αφελές να εξηγήσουμε ότι η αδικία οφείλεται στο ότι υπερνικάται κανείς από την ηδονή ή από οποιοδήποτε είδος επιθυμίας· κάποιος θα έχει κάνει απλώς λάθος στην εκτίμηση του για το τι θα έφερνε τη μεγαλύτερη ηδονή ή από οποιοδήποτε είδος επιθυμίας. Όπως λέει ο Σωκράτης (358d), «δεν είναι στην ανθρώπινη φύση να είναι πρόθυμη να επιλέγει αυτό που θεωρεί κάποιος ότι είναι κακό μάλλον παρά καλό». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, η άποψη πως η αντίληψη του υποκειμένου για το καλό είναι η μοναδική εστία κινήτρου (που υποστηρίζεται επίσης στον Μένωνα) ανήκει στον Σωκράτη.

Αυτή η περιγραφή της αρετής ως γνώσης προέρχεται άμεσα από τον περίφημο ισχυρισμό του Σωκράτη, ότι ο άνθρωπος εάν γνωρίζει ποιο είναι το αγαθό δεν το πράττει ή αντίστροφα, εάν γνωρίζει ότι είναι κακό, δεν έχει τη δύναμη να αντισταθεί και να μην το πράξει (ακρασία)· σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Ηθικά Νικομάχεια 1145b 26-7) ο Σωκράτης υποστήριξε ότι «κανένας δεν ενεργεί αντίθετα με αυτό που πιστεύει ότι είναι το καλύτερο, αλλά το κάνει αυτό λόγω σφάλματος», θέση η οποία εκφράζεται πιο συνοπτικά με το απόφθεγμα «κανείς δεν κάνει λάθος από πρόθεση» [«οὑδεὶς ἑκὼν ἁμαρτάνει» (Πρωταγόρας, 345e)].

Ως εδώ η θεωρία ταυτίζει την αρετή με την ιδιότητα που εγγυάται ευδαιμονία στη ζωή, και την ιδιότητα αυτή, μέσω της θεωρίας του κινήτρου, με την γνώση αυτού που είναι καλύτερο για το υποκείμενο. Ωστόσο, η παραπάνω θεωρία στερείται ηθικού περιεχομένου· τίποτε σε αυτή δεν δηλώνει, ούτε καν υπονοεί, ότι αυτό που είναι το καλύτερο για το υποκείμενο είναι να ζει μια ενάρετη ζωή. Αλλά αν υπάρχει κάτι που είναι χαρακτηριστικό στον Σωκράτη, αυτό είναι η επιμονή του για την υπεροχή της ηθικότητας. Όπως είδαμε, στην Απολογία λέει ότι γνωρίζει πως, ότι και αν συμβεί, δεν πρέπει να παρανομήσει παραβαίνοντας τη θεϊκή εντολή να φιλοσοφεί, και στον Κρίτωνα η θεμελιώδης θέση ότι δεν πρέπει ποτέ κανείς να παρανομεί (ή να διαπράττει αδικία») αποτελεί την καθοριστική αρχή της απόφασης του να μην επιχειρήσει να δραπετεύσει από τη φυλακή (49a-b). Η σύνδεση με τη θεωρία του κινήτρου εδραιώνεται με τη θέση ότι η καλύτερη ζωή για το υποκείμενο είναι εκείνη σύμφωνα με τις επιταγές της ηθικής. Δεδομένης αυτής της θέσης, η ρήση ότι κανείς δεν αδικεί από πρόθεση προσλαμβάνει την ηθική διάσταση ότι κανένας δεν αδικεί με τη θέλησή του, αλλά όσοι παρανομούν το κάνουν ακουσίως (Γοργίας, 509e). Έτσι καταγράφεται η πλήρης ηθική ερμηνεία αυτού που έχει γίνει γνωστό ως «Σωκρατικό παράδοξο».

Η θέση ότι η ηθική ζωή είναι η καλύτερη ζωή για το υποκείμενο διαδραματίζει συνεπώς τον κεντρικό ρόλο της σύνδεσης των διαισθήσεων του Σωκράτη για την υπεροχή της ηθικότητας με τη θεωρία του ιδιοτελούς κινήτρου, που είναι η θεμελίωση της συνταύτισης της αρετής, με τη γνώση. Εδώ βρίσκεται ο ακρογωνιαίος λίθος. Με δεδομένη αυτή τη σπουδαιότητα, προκαλεί, ωστόσο, κατάπληξη το πόσο μικρή επιχειρηματολογική υποστήριξη δέχεται. Στον Κρίτωνα 47e, η δικαιοσύνη και η αδικία περιγράφονται ως αντίστοιχη της υγείας και της νόσου της ψυχής· γι’ αυτόν το λόγο, όπως ακριβώς δεν αξίζει να ζει κανείς μ’ ένα νοσηρό και μολυσμένο σώμα, έτσι δεν αξίζει να ζει με μια νοσηρή και διεφθαρμένη ψυχή. Αυτό, όμως, δεν συνιστά επιχείρημα.

Ο Πλάτων προσφέρει μερικά επιχειρήματα στον Γοργία, αλλά είναι αδύνατα. Ο Σωκράτης επιχειρηματολογεί κατά του Πώλου ότι οι επιτυχημένοι τύραννοι, οι οποίοι, όπως συμφωνούν και οι δύο, επιδεικνύουν το έπακρο της αδικίας, δεν εξασφαλίζουν τη καλύτερη ζωή για τους εαυτούς τους, όπως ισχυρίζεται ο Πώλος. Αντιθέτως, ποτέ δεν αποκτούν αυτό που αληθινά θέλουν, γιατί αυτό που θέλουν είναι να φροντίζουν για τους εαυτούς τους, ενώ η αδικία τους βλάπτει τους ίδιους. Η απόδειξη ότι βλάπτει αυτούς (473e-475c) αρχίζει από την παραδοχή του Πώλου ότι το να ενεργούν άδικα, αν και είναι καλό (αγαθόν) για το υποκείμενο, είναι αισχρό για το σύνολο. Ο Σωκράτης, στη συνέχεια, εξασφαλίζει τη σύμφωνη γνώμη του Πώλου για την αρχή πως οτιδήποτε είναι αισχρό είναι έτσι, είτε επειδή είναι δυσάρεστο είτε επειδή είναι επιζήμιο.

Αργότερα στο διάλογο (503e-504d), ο Σωκράτης επιχειρηματολογεί κατά του Καλλικλή ότι, αφού το καλό των πάντων (π.χ. μιας βάρκας ή ενός σπιτιού) εξαρτάται από τη σωστή αναλογία και τάξη των συστατικών του μερών, το καλό του σώματος και της ψυχής θα πρέπει να εξαρτάται από τη σωστή αναλογία κα τάξη των συστατικών τους μερών: αντιστοίχως υγεία για το σώμα και δικαιοσύνη και αυτοπειθαρχία για την ψυχή. Ο παραλληλισμός της σωματικής υγείας και της αρετής, που απλώς διακηρύχθηκε στον Κρίτωνα, εδώ υποστηρίζεται από τη γενική αρχή ότι η αρετή εξαρτάται από την οργάνωση των στοιχείων που την αποτελούν.

Το φιλοσοφικό δόγμα ότι η αρετή είναι γνώση αποτελεί το κλειδί για την κατανόηση της επονομαζόμενης Ενότητας των Αρετών, που υποστηρίζεται από το Σωκράτη στον Πρωταγόρα. Σε αυτόν το διάλογο, ο Πρωταγόρας δέχεται ως δεδομένη τη παραδοσιακή εικόνα των αρετών ως συνόλου ιδιοτήτων διακριτών η μια από την άλλη, όπως, για παράδειγμα, είναι διακριτές οι διαφορετικές σωματικές αισθήσεις. Ένα ανθρώπινο ον που λειτουργεί σωστά πρέπει να τις έχει όλες σε σωστή λειτουργία, είναι όμως δυνατό να έχει μερικές και να στερείται κάποιες άλλες· ειδικότερα, είναι δυνατό να διαθέτει φοβερό θάρρος και να υπολείπεται σημαντικά, όσον αφορά τις άλλες αρετές (329d-e). Αντιθέτως ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι τα ονόματα των διακριτών αρετών, θάρρος, αυτοπειθαρχία κ.α., είναι όλα «ονόματα του ενός και ιδίου πράγματος» (329c-d) και στη συνέχεια του διαλόγου διασαφηνίζει πως πρέπει να γίνει αυτό κατανοητό, δηλώνοντας (316b) ότι «προσπαθεί να δείξει ότι όλα τα είδη, δικαιοσύνη, αυτοπειθαρχία και θάρρος είναι γνώση». Το πλαίσιο μέσα στο οποίο καθεμία από τις αρετές είναι γνώση αποτελεί το γεγονός ότι, σύμφωνα με τη θεωρία του κινήτρου που περιγράφηκε παραπάνω, η γνώση αυτού που είναι καλύτερο για το υποκείμενο είναι αναγκαία και επαρκής, ώστε να εγγυάται τη σωστή συμπεριφορά σε οποιονδήποτε τομέα της ζωής εφαρμόζεται η γνώση. Δεν θα έπρεπε να θεωρήσουμε τις διακριτές αρετές ως διαφορετικά είδη μιας γενικής γνώσης· σύμφωνα με αυτό, η ευσέβεια είναι η γνώση των θρησκευτικών και το θάρρος είναι η γνώση που έχει να κάνει με ότι είναι επικίνδυνο, και τα δύο, όμως, είναι τόσο διαφορετικά όσο, για παράδειγμα, η γνώση της αριθμητικής και η γνώση της γεωμετρίας, που είναι διαφορετικά είδη μαθηματικής γνώσης, ενώ ισχύει και η πιθανότητα ότι κάποιος μπορεί να έχει το ένα χωρίς το άλλο. Η Σωκρατική θεώρηση ισοδυναμεί με το ότι υπάρχει μια και μόνη ενοποιημένη γνώση -γνώση του τι είναι καλύτερο για το υποκείμενο-, που εφαρμόζεται σε διάφορους τομείς της ζωής και της οποίας τα διαφορετικά ονόματα ισχύουν σχετικά με αυτούς τους διαφορετικούς τομείς.

Η θεωρία της αρετής ως γνώσης, όπως είδαμε, είναι ρευστή, με την έννοια ότι μια από τις βασικές της προτάσεις, ότι δηλαδή η αρετή είναι πάντα προς όφελος του υποκειμένου, δεν υποστηρίζεται επαρκώς πουθενά στους Σωκρατικούς διαλόγους. Τη διακρίνει επίσης ένα βαθύτερο μειονέκτημα, καθώς στερείται συνοχής. Η έλλειψη συνοχής ανακύπτει όταν ρωτάμε «Τίνος πράγματος γνώση είναι η αρετή;» Η απάντηση στον Μένωνα και τον Πρωταγόρα είναι ότι η αρετή συνιστά γνώση του καλού του υποκειμένου, επειδή, δεδομένου του διαρκούς κινήτρου για την επίτευξη του καλού, το να γνωρίζει κάποιος ποιο είναι αυτό το καλό, θα είναι αναγκαίο, αν πρέπει να το επιδιώξει αποφασιστικά και να εξασφαλίσει με τη γνώση την επιτυχή έκβαση στην επιδίωξη του αυτή. Αυτό, όμως, απαιτεί το καλό του υποκειμένου να είναι κάτι διαφορετικό από τη γνώση, που εγγυάται ότι κάποιος θα επιτύχει αυτό το καλό: «η αρετή είναι γνώση του καλού του υποκειμένου» είναι ανάλογο με το «η ιατρική είναι γνώση της υγείας».

Η έλλειψη συνοχής της θεωρίας, λοιπόν, συνίσταται στο γεγονός ότι ο Σωκράτης υποστηρίζει τόσο ότι η αρετή είναι γνώση του καλού του υποκειμένου όσο και ότι η αρετή είναι το καλό καθεαυτό, θέσεις που είναι ασυμβίβαστες η μια με την άλλη. Έτσι, αν ο Σωκράτης επιθυμεί να εμμείνει στον ισχυρισμό ότι η αρετή είναι γνώση, πρέπει είτε να καθορίσει αυτή τη γνώση ως γνώση κάποιου πράγματος διαφορετικού από αυτό που είναι το καλό του υποκειμένου, είτε να εγκαταλείψει τη θέση ότι η αρετή είναι το καλό του υποκειμένου.

Ο Πλάτων παρουσιάζει τον Σωκράτη να ασχολείται με αυτό το πρόβλημα στον Ευθύδημο. Ο συγκεκριμένος διάλογος αποτυπώνει μια αναμέτρηση ανάμεσα σε δύο φιλοσοφικές αντιλήψεις, που εκπροσωπούνται αντίστοιχα από τον Σωκράτη και τους δύο σοφιστές, τους αδελφούς Ευθύδημο και Διονυσόδωρο. Οι τελευταίοι παρουσιάζουν την αντίληψη τους προσθέτοντας μια εντυπωσιακή επίδειξη των τεχνικών των απατηλών επιχειρημάτων, που τους επιτρέπει να «μάχονται με επιχειρήματα και να αντικρούουν οτιδήποτε λέει οποιοσδήποτε, είτε είναι αληθές είτε ψευδές» (272a-b). Από την πλευρά του, ο Σωκράτης επιδιώκει να επιχειρηματολογήσει υπέρ του κεντρικού ρόλου της σοφίας στην επίτευξη της ευδαιμονίας. Το πρώτο μέρος αυτού του επιχειρήματος (278e - 281e) είναι κατ’ ουσίαν το ίδιο με αυτό που χρησιμοποιείται στον Μένωνα (87d – 89a), για να αποδείξει ότι η αρετή είναι γνώση∙ η γνώση ή η σοφία (οι όποιοι εναλλάσσονται) συνιστά το μόνο ανεπιφύλακτα καλό, αφού όλα τ’ άλλα αγαθά, είτε αγαθά της τύχης, είτε επιθυμητικά γνωρίσματα του χαρακτήρα, είναι ωφέλιμα για το υποκείμενο, μόνο αν χρησιμοποιούνται ορθά, και χρησιμοποιούνται ορθά μόνο αν κατευθύνονται από τη σοφία. Έως αυτού του σημείου, ο Σωκράτης αναπαράγει τη θέση του Μένωνα, αλλά στο δεύτερο μέρος του επιχειρήματος του (288d – 292e) προχωρά πιο πέρα. Εδώ τονίζει πως το προηγούμενο επιχείρημα έχει δείξει ότι η επιδεξιότητα που εξασφαλίζει την ευδαιμονία του υποκειμένου είναι εκείνη που συντονίζει την παραγωγή και χρήση όλων των υποδεέστερων αγαθών, συμπεριλαμβανομένων των προϊόντων όλων των άλλων επιδεξιοτήτων. Υπάρχει, συνεπώς, μια επιδεξιότητα που κατευθύνει ή κυβερνά και ονομάζεται πολιτική ή βασιλική τέχνη. Όμως, ποιος είναι ο σκοπός της βασιλικής τέχνης; Όχι πάντως να παρέχει στους ανθρώπους αγαθά, όπως ο πλούτος ή η ελευθερία, αφού το προηγούμενο επιχείρημα έδειξε ότι τα αγαθά, είναι τέτοια, μόνο με την προϋπόθεση ότι κατευθύνονται από τη σοφία. Ο σκοπός, λοιπόν, της βασιλικής τέχνης μπορεί να είναι μόνο η δημιουργία σοφών ανθρώπων. Αλλά σοφών σε τι; ως εκ τούτου, ο σκοπός της βασιλικής τέχνης δεν μπορεί να είναι άλλος από το να καταστήσει τους ανθρώπους επιδέξιους στην ίδια τη βασιλική τέχνη. Όμως όπως παραδέχεται ο Σωκράτης (292d-e), αυτό είναι απολύτως μη κατατοπιστικό, αφού στερούμαστε οποιαδήποτε ιδέας για το τι είναι η βασιλική τέχνη.

Ο Σωκράτης αφήνει το γρίφο άλυτο και αυτό μπορεί κάλλιστα να οφείλεται στο γεγονός ότι ο Πλάτων δεν ανακάλυψε τη δική του διέξοδο από το γρίφο. Αυτό που δείχνει ο συγκεκριμένος διάλογος είναι ότι ο Πλάτων είχε αντιληφθεί την έλλειψη συνοχής του συστήματος της Σωκρατικής ηθικής, τα δύο κεντρικά αξιώματα της οποίας είναι ότι η αρετή είναι γνώση (του ανθρώπινου καλού) και ότι η αρετή είναι ανθρώπινο αγαθό. Αν το ανθρώπινο αγαθό πρέπει να ταυτιστεί και με τη γνώση και με την αρετή, τότε αυτή η γνώση πρέπει να έχει ένα σκοπό διαφορετικό από τον εαυτό της. Η τελική λύση του Πλάτωνα ήταν να αναπτύξει (στην Πολιτεία) μια αντίληψη του ανθρώπινου αγαθού ότι αυτό έχει να κάνει με την ίδια την προσωπικότητα, στην οποία οι μη ορθολογιστικές παρορμήσεις κατευθύνονται από τη νόηση, που διαποτίζεται από τη γνώση όχι του ανθρώπινου καλού αλλά της ίδιας της αρετής, η οποία με τη σειρά της, συνιστά καθολική αρχή της λογικότητας. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη α) ανθρώπινο αγαθό είναι η αρετή, β) η αρετή δεν είναι ταυτόσημη με τη γνώση, αλλά κατευθύνεται από αυτήν, και γ) η υπό αμφισβήτηση γνώση αποτελεί γνώση του καθολικού αγαθού. Είναι ασφαλώς εύλογο να θεωρήσουμε ότι ο Ευθύδημος επισημαίνει τη μετάβαση από τη σωκρατική θέση, η οποία παρουσιάστηκε με περισσότερη σαφήνεια στον Μένωνα, σε αυτή την ανεπτυγμένη Πλατωνική θέση.

Ο Πρωταγόρας μπορεί να θεωρηθεί ως διερεύνηση μιας άλλης λύσης σε αυτό το γρίφο, αφού στο συγκεκριμένο διάλογο ο Σωκράτης εκθέτει μια περιγραφή της αρετής, της οποίας οι βασικές θέσεις είναι: α) η αρετή είναι γνώση του ανθρώπινου αγαθού (όπως στον Μένωνα)∙ β) το ανθρώπινο αγαθό είναι μια συνολικά ευχάριστη ζωή. Η σημασία της περιγραφής είναι ανεξάρτητη από το αν ο Σωκράτης εμφανίζεται να υιοθετεί αυτή τη λύση ή απλώς τον προτείνει ως θεωρία, την οποία οι απλοί άνθρωποι και ο Πρωταγόρας θα έπρεπε να την αποδεχτούν. Πάντως η λύση αυτή παρουσιάζει μια διέξοδο από το αδιέξοδο της αρχικής μορφής της σωκρατικής θεωρίας, ωστόσο όχι μια διέξοδο που ο ίδιος ο Πλάτων επρόκειτο να υιοθετήσει. Έχοντας ήδη πειραματιστεί με την αρχική θεωρία, που διατηρεί την ταύτιση της αρετής με το ανθρώπινο αγαθό, συμβιβάστηκε με την εναλλακτική λύση που μόλις περιγράφηκε, η οποία υποστηρίζει την τελευταία ταύτιση, ενώ εγκαταλείπει την πρώτη.

Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΣΟΦΟΚΛΗΣ, ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ

ΣΟΦ Φιλ 730–826

Δεύτερο επεισόδιο: Ο Φιλοκτήτης πέφτει σε βαθύ ύπνο ύστερα από μια κρίση της αρρώστιας του

Στο πρώτο επεισόδιο ο Φιλοκτήτης πείστηκε από την ψεύτικη ιστορία του Νεοπτόλεμου για δήθεν αναχώρησή του από την Τροία και τον ικέτευσε να τον πάρει μαζί του. Ανάμεσα στην είσοδο των δύο ηρώων στη σπηλιά για την προετοιμασία της αναχώρησής τους και την έξοδό τους παρενεβλήθη το πρώτο στάσιμο , όπου ο χορός θρήνησε για τις συμφορές που για δέκα χρόνια υπέμενε στωικά ο Φιλοκτήτης, πριν αναφερθεί στο αίσιο τέλος της περιπέτειάς του και την επιστροφή του στην πατρίδα.

(730) ΝΕ. Ἕρπ’, εἰ θέλεις. Τί δή ποθ’ ὧδ’ ἐξ οὐδενὸς
λόγου σιωπᾷς κἀπόπληκτος ὧδ’ ἔχῃ;
ΦΙ. Ἆ, ἆ, ἆ, ἆ.
ΝΕ. Τί ἔστιν; ΦΙ. Οὐδὲν δεινόν. Ἀλλ’ ἴθ’, ὦ τέκνον.
ΝΕ. Μῶν ἄλγος ἴσχεις τῆς παρεστώσης νόσου;
(735) ΦΙ. Οὐ δῆτ’ ἔγωγ’, ἀλλ’ ἄρτι κουφίζειν δοκῶ.
Ἰὼ θεοί.
ΝΕ. Τί τοὺς θεοὺς οὕτως ἀναστένων καλεῖς;
ΦΙ. Σωτῆρας αὐτοὺς ἠπίους θ’ ἡμῖν μολεῖν.
Ἆ, ἆ, ἆ, ἆ.
(740) ΝΕ. Τί ποτε πέπονθας; Οὐκ ἐρεῖς, ἀλλ’ ὧδ’ ἔσῃ
σιγηλός; Ἐν κακῷ δέ τῳ φαίνῃ κυρῶν.
ΦΙ. Ἀπόλωλα, τέκνον, κοὐ δυνήσομαι κακὸν
κρύψαι παρ’ ὑμῖν, ἀτταταῖ· διέρχεται,
διέρχεται. Δύστηνος, ὦ τάλας ἐγώ.
(745) Ἀπόλωλα, τέκνον· βρύκομαι, τέκνον· παπαῖ,
ἀπαππαππαῖ, παπᾶ παπᾶ παπᾶ παπαῖ.
Πρὸς θεῶν, πρόχειρον εἴ τί σοι, τέκνον, πάρα
ξίφος χεροῖν, πάταξον εἰς ἄκρον πόδα·
ἀπάμησον ὡς τάχιστα· μὴ φείσῃ βίου·
(750) Ἴθ’, ὦ παῖ.
ΝΕ. Τί δ’ ἔστιν οὕτω νεοχμὸν ἐξαίφνης, ὅτου
τοσήνδ’ ἰυγὴν καὶ στόνον σαυτοῦ ποῇ;
ΦΙ. Οἶσθ’, ὦ τέκνον. ΝΕ. Τί δ’ ἔστιν; ΦΙ. Οἶσθ’, ὦ παῖ. ΝΕ. Τί σοι;
Οὐκ οἶδα. ΦΙ. Πῶς οὐκ οἶσθα; παππαπαππαπαῖ.
(755) ΝΕ. Δεινόν γε τοὐπίσαγμα τοῦ νοσήματος.
ΦΙ. Δεινὸν γὰρ οὐδὲ ῥητόν· ἀλλ’ οἴκτιρέ με.
ΝΕ. Τί δῆτα δράσω; ΦΙ. Μή με ταρβήσας προδῷς·
ἥκει γὰρ αὕτη διὰ χρόνου, πλάνοις ἴσως
ὡς ἐξεπλήσθη. ΝΕ. Ἰὼ ἰὼ δύστηνε σύ,
(760) δύστηνε δῆτα διὰ πόνων πάντων φανείς.
Βούλει λάβωμαι δῆτα καὶ θίγω τί σου;
ΦΙ. Μὴ δῆτα τοῦτό γ’· ἀλλά μοι τὰ τόξ’ ἑλὼν
τάδ’, ὥσπερ ᾐτοῦ μ’ ἀρτίως, ἕως ἀνῇ
(765) τὸ πῆμα τοῦτο τῆς νόσου τὸ νῦν παρόν,
σῷζ’ αὐτὰ καὶ φύλασσε· λαμβάνει γὰρ οὖν
ὕπνος μ’, ὅταν περ τὸ κακὸν ἐξίῃ τόδε·
κοὐκ ἔστι λῆξαι πρότερον· ἀλλ’ ἐᾶν χρεὼν
ἕκηλον εὕδειν. Ἢν δὲ τῷδε τῷ χρόνῳ
(770) μόλωσ’ ἐκεῖνοι, πρὸς θεῶν, ἐφίεμαι
ἑκόντα μήτ’ ἄκοντα, μήτε τῳ τέχνῃ
κείνοις μεθεῖναι ταῦτα, μὴ σαυτόν θ’ ἅμα
κἄμ’, ὄντα σαυτοῦ πρόστροπον, κτείνας γένῃ.
ΝΕ. Θάρσει προνοίας οὕνεκ’· οὐ δοθήσεται
(775) πλὴν σοί τε κἀμοί· ξὺν τύχῃ δὲ πρόσφερε.
ΦΙ. Ἰδοὺ δέχου, παῖ· τὸν φθόνον δὲ πρόσκυσον,
μή σοι γενέσθαι πολύπον’ αὐτά, μηδ’ ὅπως
ἐμοί τε καὶ τῷ πρόσθ’ ἐμοῦ κεκτημένῳ.
ΝΕ. Ὦ θεοί, γένοιτο ταῦτα νῷν· γένοιτο δὲ
(780) πλοῦς οὔριός τε κεὐσταλὴς ὅποι ποτὲ
θεὸς δικαιοῖ χὠ στόλος πορσύνεται.
ΦΙ. Δέδοικα δ’, ὦ παῖ, μή ἀτελὴς εὐχὴ τύχῃ·
στάζει γὰρ αὖ μοι φοίνιον τόδ’ ἐκ βυθοῦ
κηκῖον αἷμα, καί τι προσδοκῶ νέον.
(785) Παπαῖ, φεῦ·
παπαῖ μάλ’, ὦ πούς, οἷά μ’ ἐργάσῃ κακά.
Προσέρπει,
προσέρχεται τόδ’ ἐγγύς. Οἴμοι μοι τάλας.
Ἔχετε τὸ πρᾶγμα· μὴ φύγητε μηδαμῇ.
(790) Ἀτταταῖ.
Ὦ ξένε Κεφαλλήν, εἴθε σοῦ διαμπερὲς
στέρνων ἔχοιτ’ ἄλγησις ἥδε. Φεῦ, παπαῖ,
παπαῖ μάλ’ αὖθις. Ὦ διπλοῖ στρατηλάται,
Ἀγάμεμνον, ὦ Μενέλαε, πῶς ἂν ἀντ’ ἐμοῦ
(795) τὸν ἴσον χρόνον τρέφοιτε τήνδε τὴν νόσον;
Ὤμοι μοι.
Ὦ θάνατε θάνατε, πῶς ἀεὶ καλούμενος
οὕτω κατ’ ἦμαρ οὐ δύνᾳ μολεῖν ποτε;
Ὦ τέκνον, ὦ γενναῖον, ἀλλὰ συλλαβών,
(800) τῷ Λημνίῳ τῷδ’ ἀνακαλούμενον πυρὶ
ἔμπρησον, ὦ γενναῖε· κἀγώ τοί ποτε
τὸν τοῦ Διὸς παῖδ’ ἀντὶ τῶνδε τῶν ὅπλων,
ἃ νῦν σὺ σῴζεις, τοῦτ’ ἐπηξίωσα δρᾶν.
Τί φῄς, παῖ;
(805) Τί φῄς; Τί σιγᾷς; Ποῦ ποτ’ ὤν, τέκνον, κυρεῖς;
ΝΕ. Ἀλγῶ πάλαι δὴ τἀπὶ σοὶ στένων κακά.
ΦΙ. Ἀλλ’, ὦ τέκνον, καὶ θάρσος ἴσχ’· ὡς ἥδε μοι
ὀξεῖα φοιτᾷ καὶ ταχεῖ’ ἀπέρχεται.
Ἀλλ’ ἀντιάζω, μή με καταλίπῃς μόνον.
(810) ΝΕ. Θάρσει, μενοῦμεν. ΦΙ. Ἦ μενεῖς; ΝΕ. Σαφῶς φρόνει.
ΦΙ. Οὐ μήν σ’ ἔνορκόν γ’ ἀξιῶ θέσθαι, τέκνον.
ΝΕ. Ὡς οὐ θέμις γ’ ἐμοῦστι σοῦ μολεῖν ἄτερ.
ΦΙ. Ἔμβαλλε χειρὸς πίστιν. ΝΕ. Ἐμβάλλω μενεῖν.
ΦΙ. Ἐκεῖσε νῦν μ’, ἐκεῖσε. ΝΕ. Ποῖ λέγεις; ΦΙ. Ἄνω.
(815) ΝΕ. Τί παραφρονεῖς αὖ; Τί τὸν ἄνω λεύσσεις κύκλον;
ΦΙ. Μέθες, μέθες με. ΝΕ. Ποῖ μεθῶ; ΦΙ. Μέθες ποτέ.
ΝΕ. Οὔ φημ’ ἐάσειν. ΦΙ. Ἀπό μ’ ὀλεῖς, ἢν προσθίγῃς.
ΝΕ. Καὶ δὴ μεθίημ’, εἴ τι δὴ πλέον φρονεῖς.
ΦΙ. Ὦ γαῖα, δέξαι θανάσιμόν μ’ ὅπως ἔχω·
(820) τὸ γὰρ κακὸν τόδ’ οὐκέτ’ ὀρθοῦσθαί μ’ ἐᾷ.
ΝΕ. Τὸν ἄνδρ’ ἔοικεν ὕπνος οὐ μακροῦ χρόνου
ἕξειν· κάρα γὰρ ὑπτιάζεται τόδε·
ἱδρώς γέ τοί νιν πᾶν καταστάζει δέμας,
μέλαινά τ’ ἄκρου τις παρέρρωγεν ποδὸς
(825) αἱμορραγὴς φλέψ. Ἀλλ’ ἐάσωμεν, φίλοι,
ἕκηλον αὐτόν, ὡς ἂν εἰς ὕπνον πέσῃ.

***
ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Άς προχωρούμε αν θέλης· μα πώς έτσι
χωρίς κανένα λόγο στέκεσαι
αμίλητος και σαν αλλοπαρμένος;

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Άα, άα!

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Τι τρέχει;

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Τίποτα δεν είναι·
έλα, πάμε, παιδί μου.

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Μήπως σου ήρθε
κανένας πόνος από την πληγή σου;

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Όχι όχι· μάλιστα σα να τη νοιώθω
πολύ τώρα καλύτερα. ― Θεέ μου!

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Τι κράζεις το Θεό κι αναστενάζεις;

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Να φανή σπλαχνικός και να μας σώση.
Άα, άα !

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Μα τι έχεις πάθη; δε θα πής; θα μένης
έτσι λοιπόν αμίλητος; μα εσύ
πολύ υποφέρεις, φαίνεται.

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Παιδί μου,
χάνομαι, πάω και δε θα μπορέσω
να κρύψω το κακό από σας. Πω, πω, πω!
Με περνά, με σουβλίζει· ωιμένα, ο μαύρος,
χάθηκα, μ' έφαγε, με ρούφηξε,
παιδί μου, ω πω πω, πω, πω πω, πω πω πω!
Για όνομα του θεού, παιδί μου, αν έχης
κανένα σπαθί πρόχειρο μαζί σου,
χτύπα, κόψε μου αμέσως απ' την άκρη
το πόδι· μη λυπάσαι τη ζωή μου.
Έλα, παιδί!

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Μα τι κακό 'ναι τούτο
το ξαφνικό, που τόσο να βογγάς
σε κάνει και να κλαις τον εαυτό σου;

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Ξέρεις, παιδί.

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Τι 'ναι που ξέρω;

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Ξέρεις.

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Τι έχεις; δεν ξέρω.

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Μα πώς να μην ξέρης;
Ω πω πω, πω πω!

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Φοβερό είν' αλήθεια
κι ασήκωτο φορτίο το πάθημά σου.

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Φοβερ' όσο δε λέγεται· μα ελέησέ με. . .

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Τι θες να κάμω;

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Κοίτα μη σε πιάση
φόβος και με προδώσης· γιατ' η αρρώστεια
ξανάρχεται πολύν καιρό κατόπι
κι αφού χορτάση αλλού ίσως να γυρίζη.

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Ω τι δυστυχισμένος που είσαι, αλήθεια
δυστυχισμένος, πόχεις περασμένα
όλα τα βάσανα του κόσμου· θέλεις
να σε πιάσω; να σε στηρίξω κάπως;

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Όχι, άφησέ με· μόνο αυτά τα τόξα,
καθώς μου τα ζητούσες πριν, να, παρ' τα
ως να περάσ' η κρίση της αρρώστειας,
που τώρα με βαστά, και φύλαξέ τα
και σώσε μού τα· γιατί, σα μ' αφήνει
πια το κακό, με κυριεύει ο ύπνος
και δε μπορεί να πάψη πριν, μα πρέπει
ήσυχο να μ' αφήσουν να κοιμούμαι.
Κι αν στ' αναμεταξύ φτάσουν εκείνοι,
στους θεούς σε ξορκίζω, να μην τύχη
και τους τα παραδώσης, μήτε μόνος
με θέλημά σου, μήτε με τη βία,
μήτε μ' άλλο κανένα τρόπο, αν θέλης
να μη γενής αιτία και του δικού σου
χάμου και μένα, που σου είμαι ικέτης.

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Έγνοια σου και το νου μου θα 'χω· σ' άλλου
χέρια δεν πάνε, εκτός απ' τα δικά μου
και τα δικά σου· δόσε τα κι ας είναι
η ώρα η καλή.

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Να, πάρε τα, παιδί μου,
και το Φθόνο προσκύνα, μη σου γίνουν
και σένα πολυστέναχτα, όπως ήταν
σε μένα και τον πρώτο κάτοχό τους.

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Ω θεοί, ας μας έβγη σε καλό των δυο μας
κι ο αγέρας πρίμος ας μας προβοδίζη
όπου ο Θεός το κρίνει δίκιο κι όπου
ετοιμαζόμαστε να πάμε.

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Αχ, γυιε μου,
φοβούμαι μην του κάκου πάη η ευχή σου,
γιατί μου ξαναρχίζει μαύρο γαίμα
βαθιά 'πο την πληγή μου ν' αναδίνη
και νέα πάλι θα 'χωμε· ω πω, πω πω!
Θεοκατάρατε Θειακέ, και να 'ταν
πέρα και πέρα μες στα σωθικά σου
να σου ρίζωνε αυτός ο σφάχτης. Αχ, αχ
και πάλιν αχ· ω διπλοί στρατηλάτες,
Μενέλαε και Αγαμέμνονα, πως να 'ταν
αντίς εμέ να θρέφατε ίσα χρόνια
την αρρώστεια μου εσείς. Ω αλλίμονό μου,
ω θάνατε, αχ ω θάνατε, πώς έτσι
που σε καλούνε πάντα νύχτα – μέρα,
πώς δεν μπορείς τέλος να 'ρθής; Μα, γυιε μου,
εσύ έλα καν, γενναία ψυχή, και πιάσε
σ' αυτή που λένε τη φωτιά της Λήμνου
να με κάψης· και 'γω το ίδιο να κάμω
δέχτηκα μια φορά στο γυιο του Δία,
αντίς γι' αυτά που μου φυλάς τα τόξα.
Μα δε μιλάς, παιδί, γιατί σωπαίνεις;
πού είσαι; πού βρίσκεσαι, παιδί;

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Έτσι στέκω
βουβός και κλαίω από μέσα μου για σένα.

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Μα έχε και θάρρος, γυιε μου· όπως με πιάνει
με μιας η αρρώστεια, έτσι με μιας και φεύγει.
Μα σε ξορκίζω, μη μ' αφήσης μόνο.

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Μη φοβάσαι, θα μείνωμε.

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Θα μείνης
αλήθεια;

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Να είσαι βέβαιος.

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Μα με όρκους
δε θα 'θελα, παιδί μου, να σε δέσω.

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Κανείς θεός δε θα το συχωρούσε
να σηκωθώ να φύω χωρίς εσένα.

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Δόσε λοιπόν το χέρι σου.

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Το δίνω
πως θε να μείνω.

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Εκεί, να, από κει τώρα. .

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Τι εκεί;

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Να, επάνω. . .

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Τι παθαίνεις πάλι;
γιατί στον ουρανό γυρνάς τα μάτια;

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Άφις, άφις με.

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Πού θες να σ' αφήσω;

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Άφις με τέλος.

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Όχι, δε σ' αφήνω.

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Θα με σκοτώσης, αν μ' αγγίξης.

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Να που
σ' αφήνω, αν είσαι πιο στα σύγκαλά σου.

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Ω γη, δέξου με συ, όπως είμαι τώρα
του θανάτου, γιατί πια δε μ' αφήνουν
οι πόνοι αυτοί στα πόδια μου να στέκω.

ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ
Φαίνεται δε θ' αργήση ακόμα ο ύπνος
να τον πάρη· να, γερν' η κεφαλή του
κι ο ίδρως απ' όλο το κορμί του στάζει·
μια φλέβα μαύρη τού άνοιξε στην άκρη
του ποδιού του· και τρέχει αίμα ποτάμι.
Μ' ας τον αφήσωμε ήσυχο, παιδιά,
για να τον πάρη στα βαθιά του ο ύπνος.

Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία

3.4. Η φιλοσοφία ως τον θάνατο του Σωκράτη

Τον 5ο π.Χ. αιώνα συνυπάρχουν, συγκλίνουν και σε πολλά συνεργάζονται δύο φιλοσοφικά ρεύματα: από τη μια η αρχαϊκή παράδοση των φυσικών φιλοσόφων, με τα κοσμολογικά ενδιαφέροντα, και από την άλλη το σοφιστικό κίνημα, που επικεντρώνεται στον άνθρωπο, τις νοητικές του δυνατότητες και τα ηθικά, πολιτικά και άλλα του προβλήματα. Θα εξετάσουμε πρώτα τους παραδοσιακούς φυσιολόγους, ύστερα και τους σοφιστές, για να καταλήξουμε στην ιδιότυπη προσωπικότητα και διδασκαλία του Σωκράτη.

ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ (6ος/5ος π.Χ. αι.)

Πολυμαθίη νόον ἔχειν οὐ διδάσκει.

Απόσπ. 40 DK.

Ο Ηράκλειτος, από την Έφεσο της Μικρασίας, χαρακτήρισε πολύμαθους αλλά άμυαλους τον Ησίοδο, τον Πυθαγόρα, τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο· και ακόμα υποστήριξε πως τον Όμηρο και τον Αρχίλοχο έπρεπε να τους αποβάλλουν από τους αγώνες και να τους χτυπούν (απόσπ. 42 DK.). Ο ίδιος συνέχισε την παράδοση των μιλήσιων φυσιολόγων, ορίζοντας ως κοσμογονικό στοιχείο τη φωτιά· ήταν όμως και ο πρώτος που αναγνώρισε μια γενική κανονιστική αρχή, και την ονόμασε λόγο. Αυτός ο λόγος είναι που μέσα στην αδιάκοπη αλλαγή[1] ρυθμίζει τους συσχετισμούς των αντιθέτων δυνάμεων (φως και σκοτάδι, κρύο και ζέστη, υγρασία και ξηρασία κλπ.) δημιουργώντας μια παλίντονη (ή παλίντροπη), όπως τη χαρακτήρισε, «αρμονία, όπως της λύρας και του τόξου» (απόσπ. 51 DK.).

Ο Ηράκλειτος διατύπωσε τη φιλοσοφία του σε πεζό λόγο και σε ιωνική διάλεκτο. Το έργο του, με τον συμβατικό τίτλο Περὶ φύσεως, έχει χαθεί· σώθηκαν όμως αρκετά αποσπάσματα, χαρακτηριστικά όχι μόνο της σκέψης αλλά και του ύφους του. Ο λόγος του είναι κοφτός, υπαινικτικός, γεμάτος εικόνες και μεταφορές, ποιητικός σχεδόν, και οπωσδήποτε δυσνόητος. Το καταλαβαίνουμε οι μεταγενέστεροι να τον χαρακτηρίζουν σκοτεινό και να διηγούνται πως το βιβλίο του είναι «επίτηδες γραμμένο με ασάφεια, για να το παίρνουν στα χέρια τους μόνο οι ικανοί» (Διογένης Λαέρτιος 9.5).

ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ (περ. 515-450 π.Χ.)

Ο Παρμενίδης, πρωτοπόρος της οντολογίας, γεννήθηκε και έζησε στην Ελέα της Κάτω Ιταλίας. Η σκέψη του έχει δεχτεί επιδράσεις τόσο από τους πυθαγόρειους και τον Ξενοφάνη όσο και από τους ίωνες φυσιολόγους και τον Ηράκλειτο.

Μορφολογικά ο Παρμενίδης προτίμησε να ενταχτεί στην παράδοση του διδακτικού έπους και έγραψε σε δακτυλικό εξάμετρο, χωρίς γνήσια ποιητική πνοή και στιχουργική άνεση. Από το έργο του σώζονται μεγάλα κομμάτια, γύρω στους 150 στίχους, όπου διηγείται πώς τάχα έφτασε νέος με το άρμα του στις πύλες που χωρίζουν τη Νύχτα από την Ημέρα. Πρόθυμη εκεί μια θεά, πιθανότατα η Δίκη, του αποκάλυψε πως το ὄν, δηλαδή «ό,τι πραγματικά υπάρχει είναι ενιαίο, αγέννητο, άφθαρτο, ακίνητο, τέλειο, χωρίς αρχή και τέλος σαν μια σφαίρα» (απόσπ. 8 DK.) - κάτι που μόνο με τη νόηση μπορεί κανείς να το συλλάβει. Στη συνέχεια η θεά τού έκανε μια περιγραφή του φυσικού κόσμου, όπως οι θνητοί τον αντιλαμβάνονται εμπειρικά, με τις αισθήσεις.

Αν και οχυρωμένος πίσω από τη θεϊκή αυθεντία, που τάχα του φανέρωσε τις αλήθειες, ο Παρμενίδης είναι ο πρώτος που δεν αρκέστηκε να εκθέσει τις θεωρίες του, αλλά μερικές επιχείρησε και να τις αποδείξει.

Το έργο του ερμήνεψαν και συνέχισαν στη βραχύβια ελεατική σχολή πρώτα ο μαθητής του Ζήνων από την Ελέα (περ. 490-415 π.Χ.), που έλεγαν ότι ανακάλυψε τη διαλεκτική, λίγο αργότερα και ο Μέλισσος από τη Σάμο.

ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ (περ. 494-434 π.Χ.)

Το διδακτικό έπος προτίμησε ως εκφραστικό μέσο και ο Εμπεδοκλής από τον Ακράγαντα της Σικελίας, όπου έδρασε ως γιατρός, φιλόσοφος, μυσταγωγός και πολιτικός, υπερασπιστής της δημοκρατίας. Η κοσμολογία του βασίζεται σε τέσσερα σταθερά ριζώματα (το νερό, τη φωτιά, το χώμα και τον αέρα) που δύο θεοτικές δυνάμεις, η Φιλότης (φιλία) και το Νεῖκος (εχθρότητα) τα υποχρεώνουν πότε να ανακατεύονται (μῖξις) και πότε να ξεχωρίζουν (διάλλαξις).

Διαφορετικό, επηρεασμένο από τον πυθαγόρειο και ορφικό μυστικισμό, είναι το έργο του Καθαρμοί, όπου ο ίδιος λέει για τον εαυτό του ότι ως θεϊκός μυσταγωγός τριγύριζε τιμημένος με την ακολουθία του τις πόλεις γιατρεύοντας και δίνοντας χρησμούς (απόσπ. 112 DK.), διδάσκοντας για την αθανασία της ψυχής, για τη μετεμψύχωση και για το σώμα ως «ξένο, κρεάτινο χιτώνα» (απόσπ. 126 DK.). Αντίστοιχα και οι οπαδοί του θρυλούσαν αργότερα πως, όταν ήρθε η ώρα να πεθάνει, είτε τον εφώναξε φωνή από τον ουρανό και εξαφανίστηκε μέσα στο φως, είτε μόνος του πήδηξε και χάθηκε στον κρατήρα της Αίτνας.

Από τα πολλά και ποικίλα έργα που παραδίδεται ότι έγραψε μας σώζονται 350 στίχοι από το Περὶ φύσεως και 100 από τους Καθαρμούς, όπου εύκολα διαπιστώνουμε ότι, αντίθετα με τον Παρμενίδη, ο Εμπεδοκλής χειριζόταν με μεγάλη άνεση το μέτρο και την ποιητική γλώσσα του έπους. Ήταν, άλλωστε, γνωστός και ως ρήτορας δεινός τόσο ώστε να διαδοθεί ότι αυτός δίδαξε ρητορική στον Γοργία.

Ο Ηράκλειτος, ο Παρμενίδης και ο Εμπεδοκλής έμειναν όλοι και δίδαξαν στις πατρίδες τους, στη Μικρασία και στη Μεγάλη Ελλάδα, κοιτίδες της φιλοσοφίας από τα αρχαϊκά χρόνια. Όμως στο μεταξύ η Αθήνα αναπτύχτηκε και έγινε τόσο ονομαστή, ώστε πια οι φιλόσοφοι, και όχι μόνο οι φιλόσοφοι, να έρχονται να την επισκεφτούν για μεγάλα χρονικά διαστήματα, αν όχι και για να εγκατασταθούν για πάντα.

ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ (περ. 500-428 π.Χ.)

Ὄψις ἀδήλων τὰ φαινόμενα.[2]

Απόσπ. 21a DK.

Γεννήθηκε και ανατράφηκε στις Κλαζομενές της Μικρασίας, αλλά αργότερα έζησε και δίδαξε για τριάντα χρόνια στην Αθήνα, όπου πρώτος μετάφερε το φιλελεύθερο πνεύμα και τα διδάγματα της ιωνικής φιλοσοφίας. Φίλοι και μαθητές του ήταν ο Περικλής, ο Ευριπίδης και ο Αρχέλαος, ο δάσκαλος του Σωκράτη. Από την Αθήνα έφυγε διωγμένος, όταν οι πολιτικοί αντίπαλοι του Περικλή, με πρόφαση ορισμένες του θεωρίες (π.χ. ότι ο ήλιος είναι μια πυρωμένη πέτρα μεγάλη σαν την Πελοπόννησο), τον κατηγόρησαν για αθεΐα. Ο φιλόσοφος κατάφυγε τότε στη Λάμψακο, στη μικρασιατική ακτή του Ελλήσποντου, όπου και δίδαξε τιμημένος ως τον θάνατό του.

Η φιλοσοφία του, διατυπωμένη σε ιωνική διάλεκτο και πεζό λόγο, αντλεί και συνθέτει στοιχεία από τις θεωρίες του Αναξίμανδρου, του Ζήνωνα, του Παρμενίδη και άλλων προγενέστερων στοχαστών. Καινούριο και σημαντικό είναι ότι ο Αναξαγόρας τοποθετεί την κινητήρια και ρυθμιστική δύναμη των πάντων έξω από την ύλη, στον νου, που είναι «άπειρος και αυτοδύναμος· δεν ανακατεύεται με καμιά ουσία, αλλά είναι μόνος με τον εαυτό του· γιατί ο νους είναι η πιο λεπτή από όλες τις ουσίες, και η πιο καθαρή, και έχει γνώση για όλα τα πράγματα και τη μεγαλύτερη δύναμη. Και όσα έχουν ψυχή, και όσα δεν έχουν, όλα τα κυβερνά ο νους» (απόσπ. 12 DK.). Δε χρειάζονταν άλλο οι Αθηναίοι για να του κολλήσουν το παρανόμι Αναξαγόρας ο Νους.

Νεότερος και λιγότερο γνωστός από τον Αναξαγόρα, είναι ο Διογένης από την Απολλωνία (της Φρυγίας;), που και αυτός για ένα διάστημα εγκαταστάθηκε και δίδαξε στην Αθήνα. Η φιλοσοφική του διδασκαλία είναι εκλεκτική, με αφετηρία την κοσμολογική θεωρία του Αναξιμένη. Σημαντικότερες είναι οι ιατρικές του διατριβές σε θέματα φυσιολογίας, ανατομίας, γενετικής, ψυχολογίας κλπ.

ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ (περ. 460-370 π.Χ.)

Ἐτεῆ δὲ οὐδὲν ἴδμεν ἐν βυθῷ γὰρ ἡ ἀλήθεια.[3]

Απόσπ. 117 DK.

Ο Δημόκριτος γεννήθηκε και μεγάλωσε στα Άβδηρα, ιωνική αποικία στη Θράκη. Αργότερα ταξίδεψε πολύ, στην Αίγυπτο και αλλού, φυσικά και στην Αθήνα, όπου ο ίδιος έγραψε ότι «κανείς δε με γνώρισε» (απόσπ. 116 DK.). Ωστόσο η φήμη του ήταν αργότερα μεγάλη, καθώς πλήθος φιλόσοφοι σχολίασαν θετικά, υιοθέτησαν και ανάπτυξαν τη θεωρία του για τα άτομα, δηλαδή για τα ελάχιστα κομματάκια της ύλης που πια δε γίνεται να κοπούν σε άλλα μικρότερα. Αυτά τα ποικιλόμορφα άτομα, δίδασκε, στους διάφορους συνδυασμούς τους μέσα στο κενό, απαρτίζουν όλα τα σώματα - ακόμα και την ψυχή. Ο Δημόκριτος θεωρείται ως σήμερα πατέρας της ατομικής θεωρίας,[4] αλλά το πιθανότερο είναι οι πρώτες τουλάχιστον σκέψεις σε αυτή την κατεύθυνση να έγιναν από τον δάσκαλό του, τον Λεύκιππο από τη Μίλητο, που τελικά επισκιάστηκε από τον μαθητή του.

Φυσικός και μαθηματικός αρχικά, ο Δημόκριτος δεν παράλειψε να ασχοληθεί με πλήθος ακόμα επιστήμες και θέματα. Στον μακρύ κατάλογο των έργων του συναντούμε συγγράμματα γεωγραφικά, γεωργικά, ιατρικά, τεχνικά, και ακόμα έργα για τη ζωγραφική, για τη μουσική, για τη γραμματική, για τους συλλογιστικούς κανόνες, για την ηθική και για την ποίηση. Από αυτό τον θησαυρό δε σώζονται παρά αποσπάσματα, ανάμεσά τους μια σειρά γνώμες, διατυπωμένες επιγραμματικά σε ιωνική διάλεκτο, που μαρτυρούν ότι ακολουθώντας το ρεύμα της εποχής του ο Δημόκριτος ασχολήθηκε εντατικά και με τα ηθικά, πολιτικά και άλλα προβλήματα των ανθρώπων. Σημαντικό έργο του στον τομέα αυτόν το Περὶ εὐθυμίης, όπου έγραφε ότι «όποιος είναι να ζήσει ευδιάθετος, πρέπει να μην ασχολείται με πολλά, ούτε ιδιωτικά ούτε δημόσια, και με όσα ασχολείται να προσέχει μην ξεπερνούν τη δύναμή του και τη φύση του» (απόσπ. Β 3 DK.). Ο ίδιος είδαμε να ασχολείται με πάρα πολλά, αλλά αυτό δεν τον εμπόδισε να είναι πάντα τόσο ευδιάθετος, ώστε να του δώσουν το παρανόμι γελασῖνος (γελαστός).

Ολοφάνερα είναι τα αρχαϊκά χαρακτηριστικά των προσωκρατικών φυσικών φιλοσόφων του 5ου π.Χ. αιώνα: οι κοσμολογικές αναζητήσεις της αρχής των όντων, οι θεολογικές προεκτάσεις, ο μυστικισμός του Εμπεδοκλή, η ποιητική μορφή κ.ά. Παράλληλα όμως ο λόγος του Ηρακλείτου, η προσπάθεια του Παρμενίδη να αποδείξει συλλογιστικά τα λεγόμενά του, ο νους του Αναξαγόρα, η θεωρία του για τον ήλιο - όλα δείχνουν ότι ολοένα και περισσότερο η φιλοσοφία απομακρυνόταν από τον μυθικό τρόπο σκέψης και προσέγγιζε τον ορθολογισμό, ενώ παράλληλα τα ενδιαφέροντά της μετατοπίζονταν από τον φυσικό κόσμο στον άνθρωπο. Χαρακτηριστική περίπτωση ο Δημόκριτος, που με την πολύπλευρη σκέψη του γεφύρωσε την κοσμολογία με τις επιστήμες του ανθρώπου, την παραδοσιακή φυσική φιλοσοφία με τους καινούργιους δρόμους της σοφιστικής.

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ (περίπου 485-415 π.Χ.)

Ο Πρωταγόρας, πρωτοπόρος του σοφιστικού κινήματος, πρώτος που αποδέχτηκε τον τίτλο του σοφιστή, και πρώτος που ζητούσε και έπαιρνε αμοιβή για τη διδασκαλία του, γεννήθηκε στα Άβδηρα, όπως και ο Δημόκριτος.

Πέρασε τη ζωή του πηγαίνοντας από πόλη σε πόλη και διδάσκοντας τους νέους, αλλά όχι μόνο τους νέους. Απόχτησε μεγάλη φήμη και επισκέφτηκε πολλές φορές την Αθήνα, όπου ο Περικλής τού ανάθεσε να συντάξει τη νομοθεσία για τη νέα αποικία των Θουρίων (444/443 π.Χ.). Πληροφορίες ότι αργότερα οι Αθηναίοι τον κατηγόρησαν για ασέβεια, ότι τα συγγράμματά του συγκεντρώθηκαν και κάηκαν δημόσια, και ότι ο ίδιος πρόλαβε να φύγει αλλά ναυάγησε και πνίγηκε ταξιδεύοντας για τη Σικελία, δεν αποκλείεται να κρύβουν κάποιες αλήθειες. Ωστόσο, είναι το ίδιο πιθανό οι ιστορίες αυτές να επινοήθηκαν στον απόηχο της αντίδρασης που προκάλεσαν στους συντηρητικούς κύκλους οι ριζοσπαστικές θεωρίες του.

Το πιο γνωστό του απόφθεγμα, «ο άνθρωπος είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων» (απόσπ. 1 DK.), αντικαθιστά κάθε δεδομένη αλήθεια ή αυθεντία με τον άνθρωπο, που μόνος κρίνει και αποφασίζει για όλα. Όσο για τους θεούς, ο Πρωταγόρας ήταν προσεκτικός: «Για τους θεούς», έγραψε, «δεν μπορώ να γνωρίζω τίποτα: ούτε αν υπάρχουν, ούτε αν δεν υπάρχουν, ούτε ποια μορφή έχουν γιατί πολλά με εμποδίζουν να γνωρίζω: και η κρυφή τους υπόσταση και η συντομία της ανθρώπινης ζωής» (απόσπ. 4 DK.). Και όμως, στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο ο Πρωταγόρας παρουσιάζεται να διηγείται ένα μύθο όπου οι άνθρωποι έχουν πάρει δώρο από τον Δίααἰδῶ καὶ δίκην, «σεβασμό και δικαιοσύνη, για να υπάρξουν ταχτοποιημένες πολιτείες και δεσμοί που να οδηγούν στη φιλία» (Πρωταγόρας 322c).

Από τα πολλά, χαμένα σήμερα, έργα που παραδίδεται ότι έγραψε, ξεχωρίζουμε το Ἀντιλογίαι, όπου δεχόταν ότι για κάθε ζήτημα μπορούν να υπάρξουν και να υποστηριχτούν δύο αντικρουόμενες απόψεις. Έτσι η σοφιστική φιλοσοφία συνδέθηκε εξαρχής με τη ρητορική τέχνη.

Λίγο νεότερος από τον Πρωταγόρα πρέπει να ήταν ο Ιππίας από την Ήλιδα, που και αυτός έγινε διάσημος (και πλούσιος) ταξιδεύοντας και διδάσκοντας φιλοσοφία, μαθηματικά, αστρονομία, μουσική, ρητορική, μνημοτεχνική κ.ά. Δεινός ομιλητής, παρουσιάστηκε λαμπροντυμένος στην Ολυμπία,[5] καυχήθηκε ότι όλα όσα φορούσε από την κορυφή ως τα νύχια, ρούχα και κοσμήματα, τα είχε κατασκευάσει ο ίδιος, και δήλωσε έτοιμος να δώσει απάντηση σε οποιαδήποτε ερώτηση. Το ίδιο πληθωρική ήταν και η συγγραφική του παραγωγή, που περιλάμβανε «και έπη και τραγωδίες και διθυράμβους και πεζά έργα πολλά και ποικίλα» (Πλάτων, Ιππίας ελάσσων 368c-d) - όλα χαμένα. Ιδιαίτερα διαφωτιστικό για τη διδασκαλία του πρέπει να ήταν το έργο του Τρωικός, όπου παρουσιαζόταν ο Νέστορας να συμβουλεύει τον γιο του Αχιλλέα, τον Νεοπτόλεμο, πώς να πετύχει στη ζωή του και να δοξαστεί.

ΓΟΡΓΙΑΣ (περ. 483-376 π.Χ.)

Ο Γοργίας από τους Λεοντίνους της Σικελίας, μαθητής του Εμπεδοκλή, διάσημος ρήτορας και σοφιστής, επισκέφτηκε το 427 π.Χ. την Αθήνα ως ἀρχιπρεσβευτής ζητώντας για την πατρίδα του βοήθεια εναντίον των Συρακουσών. Η αποστολή του πέτυχε, και ακόμα μεγαλύτερη ήταν η προσωπική του επιτυχία, καθώς οι Αθηναίοι θαύμασαν τόσο τη συλλογιστική του δεινότητα όσο και τη γοητεία του λόγου του.

Όπως όλοι οι σοφιστές, ο Γοργίας δεν πίστευε πως υπάρχει μία μόνο αλήθεια, αλλά πως ο κατάλληλα διαμορφωμένος λόγος μπορεί όχι μόνο πείσει αλλά «και να λυπήσει, και να τέρψει, και να φοβήσει και να δώσει θάρρος στους ακροατές του» (Ἑλένης ἐγκώμιον 14).[6] Στο μεγαλύτερο μέρος της η ρητορική του δεξιοτεχνία, η ιδιαίτερη σαγήνη του λόγου του που καθήλωνε τους ακροατές, βασιζόταν σε ισοζυγιασμένες φράσεις, αντιθέσεις, παρηχήσεις, ομοιοκαταληξίες και άλλα ακουστικά σχήματα που συνηθίζονται στην ποίηση περισσότερο παρά στον πεζό λόγο - και έχουν δίκιο όσοι προσέχουν ότι με αυτά τα θέλγητρα ο Γοργίας «ξεπέρασε πολλές φορές τα σύνορα ανάμεσα στην πεζογραφία και την ποίηση» (Α. Λέσκι).

Για πολλά χρόνια ο Γοργίας έμεινε στην Ελλάδα, εκφωνώντας επιδεικτικούς λόγους στην Ολυμπία, στους Δελφούς και αλλού, διδάσκοντας στην Αθήνα, στο Άργος, στη Θεσσαλία, στη Λάρισα και στις Φερές, όπου και πέθανε.

Σώθηκαν πληροφορίες και αποσπάσματα από τον Ὀλυμπικόν και τον Πυθικόν του λόγο,[7] από το Ἐγκώμιον εἰς Ἠλείους, από έναν Ἐπιτάφιον, και από το φιλοσοφικό έργο Περὶ τοῦ μὴ ὄντος, όπου αναιρούσε τις απόψεις ενός σύγχρονού του ελεατικού φιλόσοφου, του Μέλισσου, που είχε γράψει Περὶ τοῦ ὄντος. Ολόκληρες μας σώζονται μόνο δύο φανταστικές αγορεύσεις: η Ὑπὲρ Παλαμήδους ἀπολογία και το Ἑλένης ἐγκώμιον, όπου ο Γοργίας υπερασπίζεται την αθωότητα της ωραίας Ελένης. Αξιοθαύμαστα για την τεχνική τους, τα δύο έργα υποθέτουμε ότι αποτελούσαν υποδείγματα ενσωματωμένα στη Ρητορική τέχνη που ξέρουμε ότι έγραψε.

Οι ρητορικοί και συλλογιστικοί τρόποι του Γοργία είχαν επίδραση όχι μόνο στους μαθητές του, τον Ισοκράτη, τον Κριτία κ.ά., αλλά και σε σοφιστές σαν τον Πρόδικο, σε τραγικούς ποιητές σαν τον Ευριπίδη, και σε σωκρατικούς φιλοσόφους σαν τον Αντισθένη και τον Πλάτωνα - και τα γοργίεια σχήματα συνηθίζονται ως σήμερα στους επιδεικτικούς λόγους, και όχι μόνο.

Ο Πρόδικος από τη Τζια (περ. 470-398 π.Χ.) επισκεπτόταν συχνά την Αθήνα ως διπλωματικός εκπρόσωπος της πατρίδας του και παράλληλα δίδασκε. Τα συγγράμματά του έχουν χαθεί· έχουμε όμως πληροφορίες για τα γλωσσολογικά του ενδιαφέροντα, τη μελέτη των συνωνύμων και τη φροντίδα του για τη σωστή χρήση των λέξεων. Καλύτερα γνωστή μάς είναι η λεγόμενη αλληγορία του Προδίκου, που αρχικά περιλαμβανόταν στο έργο του Ὧραι (θεότητες των εποχών). Το έργο έχει χαθεί, αλλά για καλή μας τύχη ο Ξενοφών ξαναδιηγήθηκε, ακολουθώντας τον Πρόδικο, την ιστορία του Ηρακλή, που νέος χρειάστηκε τάχα να αποφασίσει αν θα ακολουθούσε στη ζωή του τον εύκολο δρόμο της Κακίας ή τον δύσκολο δρόμο της Αρετής - και φυσικά διάλεξε τον δεύτερο (Απομνημονεύματα 2.1).

ΚΡΙΤΙΑΣ (περ. 460-403 π.Χ.)

Ο Κριτίας, αθηναίος αριστοκράτης, μαθητής του Γοργία (για ένα διάστημα και του Σωκράτη) ανήκει στη δεύτερη γενιά των σοφιστών. Εξαιρετικά φιλόδοξος, και φανατικός ολιγαρχικός, πήρε ενεργό μέρος στις αντιδημοκρατικές κινήσεις, πολιτεύτηκε, εξορίστηκε και το 404 π.Χ., ως ένας από τους τριάντα τυράννους, κυβέρνησε - με τον χειρότερο δυνατό τρόπο.[8] Τον επόμενο χρόνο σκοτώθηκε πολεμώντας τους Αθηναίους που με αρχηγό τον Θρασύβουλο αγωνίζονταν να αποκαταστήσουν τη δημοκρατία.

Το έργο του, χαμένο σήμερα, ήταν εντυπωσιακό, καθώς ο Κριτίας καλλιέργησε όλα σχεδόν τα είδη του λόγου (ποίηση, δράμα, πεζογραφία) και πραγματεύτηκε πλήθος θέματα, πολιτικά και άλλα. Στα αποσπάσματα που μας σώζονται ξεχωρίζουν μερικοί στίχοι από το σατυρικό δράμα Σίσυφος (απόσπ. 25 DK.), όπου ο σοφιστής, κρυμμένος πίσω από το θεατρικό προσωπείο, εκθέτει ξεκάθαρα την αθεϊστική θεωρία του:

Θαρρώ ένας άντρας μυαλωμένος και σοφός
σκέφτηκε τους θεούς να επινοήσει
να έχουν κάτι να φοβούνται οι πονηροί,
ακόμα κι αν κρυφά σκέφτονταν, λέγαν, κάναν κάτι.

Σοφιστής της δεύτερης γενιάς ήταν και ο Θρασύμαχος, από τη Χαλκηδόνα της Βιθυνίας (περ. 460-400 π.Χ.). Λίγες πληροφορίες έχουμε για τη διδακτική του δραστηριότητα στην Αθήνα και αλλού, και ελάχιστα αποσπάσματα από τα πολιτικά, φιλοσοφικά και ρητορικά έργα που παραδίδεται ότι έγραψε. Είναι, ωστόσο, σημαντικό ότι ο Πλάτωνας στην Πολιτεία (338c) τον παρουσιάζει να υποστηρίζει με σθένος την άποψη ότι «το δίκαιο δεν είναι άλλο από το συμφέρον του πιο δυνατού», άποψη που ο Σωκράτης καθόλου δε δυσκολεύτηκε να ανατρέψει.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ (469-399 π.Χ.)

Ἃ μὴ οἶδα οὐδὲ οἴομαι εἰδέναι.[9]

Πλάτων, Απολογία Σωκράτους 21d

Ο Σωκράτης, όπως πολλοί μεγάλοι δάσκαλοι, δεν άφησε τίποτα γραπτό. Ο τρόπος και το περιεχόμενο της διδασκαλίας του μας είναι γνωστά μόνο όπως καταγράφηκαν από οπαδούς του, κυρίως από τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα, όταν ο ίδιος είχε πια πεθάνει.[10]

Ξεκίνησε να γίνει καλλιτέχνης λιθοξόος, σαν τον πατέρα του, αλλά γρήγορα εγκατάλειψε κάθε επαγγελματική απασχόληση. Αν και φτωχός, προτίμησε να τριγυρίζει στην αγορά και στα γυμναστήρια, όπου γρήγορα έγινε γνωστός για τη συζητητική του δεινότητα και για τα παράδοξα θέματα που διάλεγε να πραγματευτεί: την ευσέβεια, τη γενναιότητα, τη δικαιοσύνη και άλλα παρόμοια. Η συζήτηση μαζί του δεν ήταν εύκολη, καθώς είχε έναν ιδιαίτερο τρόπο να ξεσκεπάζει τις πλάνες και τους παραλογισμούς των συνομιλητών του· ήταν όμως τόσο θελκτική και ενδιαφέρουσα, ώστε μερικοί νέοι να τον ακολουθούν, όχι ως μαθητές (γιατί ο Σωκράτης ποτέ δεν ίδρυσε σχολή, ούτε ζήτησε δίδακτρα) αλλά ως ακροατές, οπαδοί και εταίροι.

Όποτε στρατεύτηκε ο Σωκράτης πολέμησε με αξιοσημείωτο θάρρος, και η προσήλωσή του στη δημοκρατική νομιμότητα επαληθεύτηκε τρεις τουλάχιστο φορές: πρώτη φορά, όταν δικάζονταν οι στρατηγοί της ναυμαχίας στις Αργινούσες και μόνος αυτός επέμεινε να τηρηθεί η σωστή διαδικασία· δεύτερη, όταν οι τριάντα τύραννοι τον έστειλαν να συλλάβει έναν πολιτικό τους αντίπαλο και αρνήθηκε να υπακούσει· τρίτη φορά, όταν καταδικασμένος σε θάνατο προτίμησε να εκτελεστεί παρά να δραπετεύσει.

Η δίκη και η καταδίκη του εξηγούνται, ιστορικά, αν σκεφτούμε ότι μετά το 404 π.Χ. οι Αθηναίοι, στην προσπάθειά τους να δικαιολογήσουν την ήττα τους, ήταν πρόθυμοι να αποδώσουν την ευθύνη σε κάποιον ή σε κάποιους, δίκαια ή άδικα. Η καταγγελία έγινε από φανατικούς της συντήρησης που πίστευαν ότι αιτία της αθηναϊκής κακοδαιμονίας ήταν η εγκατάλειψη σταθερών και δοκιμασμένων αξιών, όπως η ευσέβεια απέναντι στους θεούς και ο σεβασμός των νέων προς τους μεγαλύτερούς τους. «Ο Σωκράτης», υποστήριξαν, «δεν πιστεύει στους θεούς που πιστεύει η πόλη, αλλά εισάγει άλλα, καινούργια δαιμόνια, και ακόμα αδικεί, γιατί διαφθείρει τους νέους» (Ξενοφών, Απομνημονεύματα 1.1). Στην καταδικαστική τους απόφαση οι δικαστές επηρεάστηκαν από το γεγονός ότι ο Αλκιβιάδης και ο Κριτίας, πολιτικοί που πραγματικά είχαν βλάψει την Αθήνα, ήταν για ένα διάστημα οπαδοί του Σωκράτη, αλλά και από την προκλητικά υπερήφανη, ασυμβίβαστη στάση του φιλοσόφου στο δικαστήριο.

Ο Σωκράτης είχε πολλά κοινά και πολλές διαφορές με τους σοφιστές. Κοινά ήταν τα ενδιαφέροντα για τον άνθρωπο· όμως στόχος της σοφιστικής διδασκαλίας ήταν η κοινωνική και πολιτική επιτυχία, που οι σοφιστές υποστήριζαν ότι μπορούσαν να την εξασφαλίσουν, ενώ στόχος της σωκρατικής διδασκαλίας ήταν η αρετή, που ο Σωκράτης υποστήριζε ότι δε μπορούσε να την εξασφαλίσει. Κοινή ήταν η συζητητική μέθοδος, ο διάλογος· όμως ο διάλογος του Σωκράτη δεν ήταν ούτε επιδεικτικός, για να εντυπωσιάσει τους ακροατές, ούτε εριστικός, για να κατατροπώσει κάποιον αντίπαλο. Ο σωκρατικός διάλογος ήταν ελεγκτικός: σκοπό του είχε να απαλλάξει τον συνομιλητή από τις σφαλερές πεποιθήσεις του και να του δημιουργήσει απορία. Από κει και πέρα ο Σωκράτης υποστήριζε ότι κατείχε από τη μητέρα του, που ήτανε μαία, τη μαιευτική τέχνη, και μπορούσε με τις κατάλληλες ερωτήσεις να οδηγήσει τον καθένα προς την αλήθεια.

Ο ίδιος ο Σωκράτης ποτέ δεν ισχυρίστηκε πως ήταν κάτοχος της αλήθειας. Η φιλοσοφία του, στο μέτρο που μπορούμε να τη μαντέψουμε, περιοριζόταν σε μερικά παράδοξα, όπως το ἓν οἶδα, ὅτι οὐδὲν οἶδα και το οὐδεὶς ἑκὼν κακός, «κανείς δεν είναι θεληματικά κακός». Γενικά, ο Σωκράτης έδινε μεγάλο βάρος στην απορία και στην ορθολογική αναζήτηση της αληθινής αρετής, χωρίς ποτέ να ισχυριστεί ούτε ότι τη βρήκε ούτε ότι μπορεί να τη διδάξει.
---------------------------------
1. Την αδιάκοπη αλλαγή των πάντων εννοούσε ο Ηράκλειτος όταν έγραψε πως «δε γίνεται να μπει κανείς δυο φορές στο ίδιο ποτάμι» (απόσπ. 91 DK.)· όμως η γνωστή ρήση (τὰ) πάντα ῥεῖ, «όλα κυλούν» (=«όλα μεταβάλλονται»), που του αποδίδεται από παλιά, δε φαίνεται να είναι δική του.

2. «Τα φαινόμενα είναι η όψη όσων δε φαίνονται.»

3. «Στην πραγματικότητα δεν ξέρουμε τίποτα· γιατί είναι στο βάθος η αλήθεια.»

4. Δημόκριτος ονομάζεται το ελληνικό Κέντρο Ατομικών Ερευνών.

5. Την Ολυμπία, όπου τις μέρες των αγώνων συγκεντρωνόταν μεγάλο πλήθος από όλη την Ελλάδα, την επισκέπτονταν όχι μόνο καλλιτέχνες για να πάρουν μέρος στους μουσικούς αγώνες, αλλά και ρήτορες, φιλόσοφοι κλπ. που ήθελαν να επιδείξουν την τέχνη τους και να διαδώσουν τη φήμη και τις ιδέες τους. Έτσι, ο πεζός προφορικός λόγος πήρε ως ακρόαμα τη θέση του δίπλα στη μουσική και το έπος.

6. Την ίδια εποχή στην Αθήνα ένας εξαίρετος θεωρητικός της μουσικής, ο Δάμων, μελετούσε την επίδραση της μουσικής στα αισθήματα και τη συμπεριφορά των ανθρώπων.

7. Στα μεγάλα αυτά πανελλήνια κέντρα ο Γοργίας ένιωσε και διακήρυξε την ανάγκη οι Έλληνες να ενωθούν για να αντιμετωπίσουν τον κοινό εχθρό. Το ίδιο έκανε αργότερα και ο καλύτερος μαθητής του, ο Ισοκράτης.

8. Τῶν ἐν ὀλιγαρχίᾳ πάντων κλεπτίστατός τε καὶ βιαιότατος καὶ φονικώτατος ἐγένετο (Ξενοφών, Απομνημονεύματα 1.2).

9 «Όσα δεν ξέρω ούτε νομίζω ότι τα ξέρω.»

10. Λιγότερο διαφωτιστική είναι η μαρτυρία του Αριστοφάνη, καθώς στις κωμωδίες του ο Σωκράτης παρουσιάζεται να διδάσκει και να συμπεριφέρεται σαν σοφιστής, από κείνους που πάσχιζαν με τη ρητορική και συλλογιστική τους δεινότητα τον ἥττω λόγον κρείττω ποιεῖν, «να παρουσιάσουν τον πιο αδύναμο (άδικο) λόγο ως ισχυρότερο (δίκαιο)».

Ο Ξενοφώντας και η αρχή του τέλους για τους Σπαρτιάτες

Μετά την καταστροφή της Ολύνθου και τη μετατροπή της Θήβας σε προτεκτοράτο οι Λακεδαιμόνιοι θεώρησαν ότι πλέον δεν έχουν τίποτε να φοβηθούν. Βρισκόμαστε μπροστά στα παιχνίδια της ιστορίας που θέλουν την ισχύ να κάνει τα πάντα για την εδραίωσή της και τελικά να ανατρέπεται ακριβώς λόγω των ενεργειών, που υποτίθεται ότι θα την κατοχύρωναν.

Ο Ξενοφώντας ανάγει τις ανατροπές αυτού του είδους στη βούληση των θεών: «Πολλά παραδείγματα θα μπορούσε κανείς ν’ αναφέρει από την ιστορία των Ελλήνων και των βαρβάρων, για να δείξει ότι οι θεοί δεν αφήνουν ατιμώρητη την ασέβεια και τις ανόσιες πράξεις. Οι Λακεδαιμόνιοι, που είχαν ορκιστεί ν’ αφήσουν τις πόλεις ανεξάρτητες και μολοντούτο είχαν καταλάβει την ακρόπολη της Θήβας, τιμωρήθηκαν – αυτοί, που ποτέ πριν δεν είχαν νικηθεί από κανένα – από μόνους τους ίδιους εκείνους ανθρώπους που αδίκησαν». (5,4,1).

Ο Θουκυδίδης δε θα συμμεριζότανε ποτέ αυτή την άποψη. Οι εξελίξεις της ιστορίας είναι καθαρά υπόθεση των ανθρώπων και οι νόμοι που την κινούν δεν έχουν καμία σχέση με τους θεούς. Στην περίπτωση της Θήβας μια συνωμοσία ελάχιστων ανθρώπων στάθηκε αρκετή. Ο Φιλλίδας, γραμματέας των πολεμάρχων της Θήβας και άνθρωπος υψίστης εμπιστοσύνης για το καθεστώς, πήγε στην Αθήνα και συνάντησε έναν παλιό του γνωστό, το Μέλωνα, που ήταν εκεί εξόριστος: «Κάνοντάς του ερωτήσεις σχετικά με την τυραννία του πολεμάρχου Αρχία και του Φιλίππου, ο Μέλων κατάλαβε πως ο άλλος μισούσε το καθεστώς πιο πολύ απ’ ότι κι ο ίδιος· τότε αντάλλαξαν υποσχέσεις και συμφώνησαν πώς έπρεπε να ενεργήσουν». (5,4,2).

Από κει και πέρα οι εξελίξεις ήταν καταιγιστικές. Ο Μέλων με άλλους έξι (ανάμεσά τους και ο Πελοπίδας), οπλισμένοι μονάχα με μαχαίρια, πέρασαν νύχτα τα σύνορα της Θήβας και κατάφεραν να μπουν στην πόλη, όπου τους φιλοξένησε κάποιος Χάρων: «Ο Φιλλίδας είχε αναλάβει να οργανώσει για τους πολεμάρχους μια γιορτή προς τιμήν της Αφροδίτης, μ’ αφορμή τη λήξη της θητείας τους· ανάμεσα στ’ άλλα λοιπόν, καθώς ήταν καιρός που τους υποσχόταν να τους φέρει τις πιο φιγουράτες κι όμορφες γυναίκες της Θήβας, είπε ότι θα τις έφερνε με τούτη την ευκαιρία». (5,4,4).

Τα υπόλοιπα ήταν θέμα υπομονής. Μόλις οι πολέμαρχοι μέθυσαν κι άρχισαν να φωνάζουν ότι θέλουν τις γυναίκες, ο Φιλλίδας, αφού εξασφάλισε την αποχώρηση όλων των υπηρετών, αντί για γυναίκες έφερε τους έξι συνωμότες ντυμένους με γυναικεία ρούχα εξοντώνοντας όλους τους πολεμάρχους: «Αυτή είναι η μία εκδοχή για τον θάνατο των πολεμάρχων· σύμφωνα πάλι με άλλη, οι άνθρωποι του Μέλωνος μπήκαν σαν εύθυμη τάχα συντροφιά, και τους σκότωσαν». (5,4,7).

Το σίγουρο είναι ότι αμέσως μετά ο Φιλλίδας μαζί με τρεις συνωμότες, πήγαν στο σπίτι του Λεοντιάδη και τον σκότωσαν υποχρεώνοντας με απειλές τη γυναίκα του να σωπάσει. Ακολούθως πήγαν στη φυλακή, σκότωσαν το δεσμοφύλακα, απελευθέρωσαν τους κρατουμένους και τους έδωσαν όπλα. Κι όχι μόνο αυτό, αλλά ειδοποίησαν και τους δύο Αθηναίους στρατηγούς, που ήταν κοντά στα σύνορα, οι οποίοι ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα.

Ο Λακεδαιμόνιος αρμοστής που είχε τη φρουρά στην ακρόπολη ήρθε σε πολύ δύσκολη θέση. Έστειλε αμέσως πρέσβη, για να ζητήσει βοήθεια από την Πλάταια, αλλά, όταν έφτασαν οι Πλαταιείς, βγήκε το θηβαϊκό ιππικό και τους απομάκρυνε. Οι υπερασπιστές της ακρόπολης ήταν αδύνατο να αντισταθούν στην ορμή και την τεράστια αριθμητική υπεροχή των αντιπάλων. Τελικά συνθηκολόγησαν και παρέδωσαν την ακρόπολη με αντάλλαγμα να τους αφήσουν να φύγουν. Οι Θηβαίοι έσφαξαν όλους αυτούς που θεωρούσαν εχθρούς τους, καθώς και τα παιδιά τους: «Σαν τα ‘μαθαν αυτά οι Λακεδαιμόνιοι θανάτωσαν τον αρμοστή που είχε εγκαταλείψει την ακρόπολη αντί να περιμένει ενίσχυση, και κήρυξαν επιστράτευση εναντίον των Θηβαίων». (5,4,13).

Η ειρήνη του Ανταλκίδα παύει κι επισήμως. Βρισκόμαστε στο 379 π. Χ. όταν η Σπάρτη έστειλε τον Κλεόμβροτο εναντίον της Θήβας «μ’ όλο που ήταν μέσα στον βαρύ χειμώνα». (5,4,14). Εκείνος στο δρόμο για τις Πλαταιές κατάφερε να εξοντώσει σχεδόν και τους εκατόν πενήντα Θηβαίους – όλοι από την ομάδα των κρατουμένων που είχαν αποφυλακιστεί –, οι οποίοι ήρθαν να τον αντιμετωπίσουν. Τελικά στρατοπέδευσε για δεκαέξι μέρες στις Κυνός Κεφαλές κι αφού άφησε ως αρμοστή στις Θεσπιές το Σφοδρία επέστρεψε στην πατρίδα. Τα πράγματα είχαν τέτοια τροπή που ο στρατός «αναρωτιόταν με πολλή απορία αν είχαν πόλεμο ή ειρήνη με τους Θηβαίους – γιατί τους οδήγησε βέβαια ο Κλεόμβροτος στο θηβαϊκό έδαφος, αλλά ξανάφυγε προκαλώντας όσο μπορούσε λιγότερες ζημιές». (5,4,16).

Όμως, αν οι Λακεδαιμόνιοι βρίσκονταν σε αμηχανία μην ξέροντας κατά πόσο κάνουν πόλεμο με τη Θήβα ή όχι, οι Θηβαίοι δεν είχαν την ελάχιστη αμφιβολία. Βρίσκονταν ξεκάθαρα σε εμπόλεμη διαμάχη και είχαν σχεδόν πανικοβληθεί, γιατί καταλάβαιναν ότι θα πολεμήσουν τους Σπαρτιάτες εντελώς μόνοι, χωρίς την παραμικρή συμμαχική βοήθεια.

Και οι βλέψεις τους ήταν κυρίως προς την Αθήνα: «Οι Αθηναίοι ωστόσο, βλέποντας ότι οι Λακεδαιμόνιοι ήταν δυνατοί κι ότι ο πόλεμος δεν γινόταν πια στο έδαφος της Κορίνθου, αλλά οι Λακεδαιμόνιοι περνούσαν πλάι στην Αττική για να εισβάλουν στη Θήβα, τόσο πολύ φοβήθηκαν, ώστε δίκασαν τους δύο στρατηγούς που είχαν μυηθεί στην επανάσταση του Μέλωνος εναντίον των οπαδών του Λεοντιάδη· τον έναν τον θανάτωσαν και τον άλλον, που δεν έμεινε να δικαστεί, τον εξόρισαν». (5,4,19).

Το μόνο που έμενε για τους Θηβαίους ήταν να εκμαιεύσουν την εμπλοκή της Αθήνας. Με το στόχο αυτό πείθουν (ο Ξενοφώντας αναφέρει πως «υπήρχε μάλιστα η υποψία ότι τον πλήρωσαν») (5,4,20) το Σπαρτιάτη αρμοστή που άφησε ο Κλεόμβροτος στις Θεσπιές, το Σφοδρία, «να εισβάλει στην Αττική και να προκαλέσει πόλεμο ανάμεσα στους Αθηναίους και στους Λακεδαιμονίους» (5,4,20).

Όταν ο Σφοδρίας λεηλάτησε την αττική γη, προκλήθηκε τέτοια έκπληξη που οι δύο πρέσβεις των Λακεδαιμονίων που βρίσκονταν στην Αθήνα, ο Αριστόλοχος και ο Ώκυλλος, δεν ήξεραν τι να πουν. Αφού φυλακίστηκαν δήλωσαν στους Αθηναίους ότι επρόκειτο σίγουρα για λάθος, ότι οι αρχές της Σπάρτης ήταν αδύνατο να γνωρίζουν τις ενέργειες του Σφοδρία κι ότι, χωρίς αμφιβολία, θα τον καλούσαν πίσω και θα τον καταδίκαζαν σε θάνατο. Μόνο μετά από αυτές τις διαβεβαιώσεις αφέθηκαν ελεύθεροι.

Κατόπιν αυτών οι Αθηναίοι ήταν σε επιφυλακή και περίμεναν να μάθουν τα νέα από τη Σπάρτη: «Οι έφοροι ανακάλεσαν το Σφοδρία με κατηγορία που συνεπαγόταν θάνατο». (5,4,24). Όμως, ενώ όλοι παραδέχονταν την ενοχή του κι όλα έδειχναν ότι δεν υπήρχε περίπτωση να γλυτώσει – ο ίδιος ο Σφοδρίας δεν επέστρεψε θεωρώντας βέβαιο ότι θα τον εκτελέσουν – ο Αγησίλαος λόγω του ότι ο γιός του ο Αρχίδαμος ήταν στενός φίλος με το γιο του Σφοδρία, τον Κλεώνυμο, και δείχνοντας αδυναμία στις παρακλήσεις του γιου του αποφάσισε – προκαλώντας κατάπληξη – να πάρει το μέρος του Σφοδρία: «είναι δύσκολο να θανατώσουμε έναν τέτοιον άνθρωπο που και σαν παιδί και σαν έφηβος και σαν νέος έδειξε τόσο λαμπρή διαγωγή, γιατί η Σπάρτη έχει ανάγκη από τέτοιους στρατιώτες». (5,4,32).

Γνωρίζοντας ότι ο Αγησίλαος ήταν ο κύριος πολέμιος του Σφοδρία – οι οπαδοί του Κλεόμβροτου θα ήθελαν να τον αθωώσουν γιατί ανήκαν στην ίδια παράταξη, αλλά φοβούνταν την αντίδραση του Αγησιλάου, όπως και του κόσμου – και με δεδομένο το μεγάλο κύρος του στην πόλη γίνονται αντιληπτοί οι λόγοι που ο Σφοδρίας μπόρεσε να ξεφύγει. Ο Ξενοφώντας σημειώνει: «αν και απείθησε» (ο Σφοδρίας εννοείται) «και δεν παρουσιάστηκε στη δίκη, αθωώθηκε. Πολλοί έκριναν ότι αυτή η δικαστική απόφαση ήταν η πιο άδικη που είχε βγει ποτέ στη Λακεδαίμονα». (5,4,24).

Η απόφαση αυτή όχι μόνο «ήταν η πιο άδικη», αλλά ήταν και εξαιρετικά επικίνδυνη. Παρακολουθούμε το δεύτερο μεγάλο λάθος των Λακεδαιμονίων – μετά την υπόθεση της Θήβας –, που θα οδηγήσει σε νέα σύρραξη του αρχαιοελληνικού κόσμου με οδυνηρές συνέπειες για τη Σπάρτη. Ακόμη κι αν κάποιος αμφισβητήσει ότι η στάση του Αγησιλάου οφείλεται στη φιλία του γιου του – θεωρώντας πως η εκδοχή αυτή φαντάζει απλοϊκή –, έχει ελάχιστη σημασία. Όποιος κι αν ήταν ο λόγος που επηρέασε τον Αγησίλαο είναι αδύνατο να συγκαλυφθεί η σπαρτιατική αλαζονεία, καθώς η Σπάρτη θεωρεί ότι μπορεί να εισβάλει στις περιοχές των άλλων και να τις λεηλατεί, ενώ υπάρχει ειρήνη, χωρίς να δώσει κανένα λόγο.

Η τιμωρία του Σφοδρία δε θα ήταν μόνο δίκαιη, αλλά θα λειτουργούσε κι εκτονωτικά στις σχέσεις με τους Αθηναίους. Γιατί εδώ δε μιλάμε για ένα αδίκημα, αλλά για ένα διπλωματικό επεισόδιο, το οποίο οι Σπαρτιάτες γνώριζαν πολύ καλά από τους δύο πρέσβεις (Αριστόλοχο και Ώκυλλο), που γύρισαν μόλις από την Αθήνα.

Η έλλειψη διάθεσης να δοθεί έστω η ελάχιστη εξήγηση είναι το απροκάλυπτο της ισχύος, που νιώθει ότι δεν μπορεί να κινδυνεύσει από τίποτα. Κι αυτού του είδους η δράση δεν μπορεί παρά να γεννήσει την αντίδραση: «η φιλοβοιωτική ομάδα στην Αθήνα τόνιζε στον λαό ότι οι Λακεδαιμόνιοι όχι μόνο δεν είχαν τιμωρήσει τον Σφοδρία, αλλά και τον είχαν επαινέσει για την ενέργειά του εναντίον της Αθήνας. Τότε οι Αθηναίοι έχτισαν πύλες στον Πειραιά και βάλθηκαν να ναυπηγούν πλοία, ενώ ταυτόχρονα έστελναν με μεγάλη προθυμία ενισχύσεις στους Βοιωτούς». (5,4,34).

Οι Θηβαίοι είχαν πετύχει το σκοπό τους. Αν η προβοκάτσια του Σφοδρία ήταν γι’ αυτούς αναγκαία συνθήκη, η σπαρτιατική υπεροψία ήταν πραγματικό δώρο. Τα στρατόπεδα ήταν και πάλι έτοιμα. Οι Σπαρτιάτες παρακαλούν τον Αγησίλαο να αναλάβει για μια ακόμη φορά την ηγεσία του στρατού.

Ο Αγησίλαος ήξερε καλά ότι δε θα ήταν εύκολο να περάσει από τον Κιθαιρώνα, για να εισβάλει στη Θήβα: «μαθαίνοντας ότι οι Κλητόριοι πολεμούσαν τους Ορχομενίους κι είχαν προσλάβει μισθοφόρους] συνεννοήθηκε μαζί τους ώστε να ‘χει στη διάθεσή του τους μισθοφόρους αν τους χρειαστεί… προτού ακόμα φτάσει ο ίδιος στην Τεγέα, μήνυσε στον αρχηγό των μισθοφόρων των Κλητορίων να καταλάβουν τον Κιθαιρώνα, δίνοντάς τους και μισθό για ένα μήνα. Στους Ορχομενίους πάλι είπε να σταματήσουν τον πόλεμο όσο θα διαρκούσε η δική του εκστρατεία: αν τυχόν, κατά τη διάρκειά της, μια πόλη κινούσε να χτυπήσει άλλην, θα βάδιζε εναντίον της σύμφωνα με την απόφαση των συμμάχων». (5,4,36-37).

Αφού πέρασε τον Κιθαιρώνα και μπήκε στο έδαφος της Θήβας, είδε ότι είχαν περιφράξει και περιχαρακώσει όλη την περιοχή. Πίσω από τα χαρακώματα βρίσκονταν Θηβαίοι στρατιώτες, που ακολουθούσαν τις κινήσεις του, για να εμποδίσουν την επέλασή του. Πρώτα λεηλατήθηκε η γη έξω από τα χαρακώματα. Αμέσως μετά με μια αιφνιδιαστική κίνηση του στρατεύματος πέρασε το χαράκωμα ξημερώματα «την ώρα που ήταν ακόμα αφύλακτο» (5,4,41) και κατέστρεψε καίγοντας τη γη μέχρι την πόλη. Μετά απ’ αυτά επέστρεψε στις Θεσπιές, όρισε αρμοστή το Φοιβίδα, απέλυσε τα συμμαχικά στρατεύματα και γύρισε με τα δικά του στη Σπάρτη.

Ο Φοιβίδας έκανε επιδρομές στη γη της Θήβας καταστρέφοντας ό,τι είχε αφήσει ο Αγησίλαος. Τελικά δέχτηκε οργανωμένη επίθεση από τους Θηβαίους, την οποία, ενώ αρχικά φάνηκε να ελέγχει και κυνηγούσε το αντίπαλο ιππικό, στην αντεπίθεση που έγινε δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί. Ο ίδιος σκοτώθηκε και ο στρατός είχε μεγάλες απώλειες. Η εξέλιξη αυτή έδωσε θάρρος στους Θηβαίους που άρχισαν εκστρατείες εναντίον των Θεσπιών και των γύρω περιοχών.

Με τον ερχομό της άνοιξης η Σπάρτη έστειλε και πάλι τον Αγησίλαο, που για δεύτερη φορά έπρεπε να λύσει το πρόβλημα του Κιθαιρώνα: «έστειλε και πρόσταξε τον πολέμαρχο που βρισκόταν στις Θεσπιές να πάει πρώτος να καταλάβει την κορφή πάνω από το δρόμο του Κιθαιρώνα και να τη φρουρήσει ώσπου να ‘ρθει ο ίδιος». (5,4,47).

Προσποιούμενος ότι θα πάει στις Θεσπιές ξεγέλασε τους Θηβαίους – που έστειλαν όλο το στρατό να τον περιμένει εκεί – και κίνησε για τις Ερυθρές. Βρίσκοντας το περίφραγμα αφύλακτο πέρασε στο έδαφος της Θήβας από το Σκώλο, το σημείο που είχε περάσει και την προηγούμενη φορά. Κυριολεκτικά διέλυσε την ύπαιθρο και οι Θηβαίοι φοβήθηκαν ακόμη και για την πόλη τους. Όταν οι Θηβαίοι ήρθαν να τον αντιμετωπίσουν, απέφυγε να δώσει μάχη και με ελιγμό κατάφερε να τους αποφύγει. Επέστρεψε και πάλι στις Θεσπιές, πρόλαβε τις ακρότητες που ετοίμαζε η φιλολακωνική μερίδα – σχεδίαζαν να σκοτώσουν τους πολιτικούς τους αντιπάλους – και μέσω του Κιθαιρώνα γύρισε στη Σπάρτη.

Όμως, στο δρόμο της επιστροφής, όταν ήταν κοντά στα Μέγαρα ακολουθώντας το δρόμο για το Αρχείο «έσπασε κάποια φλέβα του και το αίμα μαζεύτηκε από το κορμί του στο γερό του πόδι. Επειδή η κνήμη του πρήστηκε υπερβολικά κι οι πόνοι ήταν αφόρητοι, κάποιος Συρακούσιος γιατρός του άνοιξε τη φλέβα κοντά στον αστράγαλο· όταν όμως άρχισε η αιμορραγία, συνεχίστηκε νύχτα και μέρα και τίποτε δεν μπορούσε να τη σταματήσει, ώσπου ο Αγησίλαος λιποθύμησε· τότε μόνο έπαψε η αιμορραγία. Έτσι λοιπόν τον μετέφεραν στη Λακεδαίμονα, όπου έμεινε άρρωστος το υπόλοιπο καλοκαίρι και τον χειμώνα». (5,4,58).

Στο μεταξύ, οι Θηβαίοι, που είχαν να δουν σοδειά κοντά δυο χρόνια, είχαν μεγάλη έλλειψη σιταριού. Ενώ, όμως, έστειλαν πλοία στις Παγασές κι αγόρασαν, ο Αλκέτας, που ήταν φρούραρχος του Ωρεού πήγε με τρία πολεμικά πλοία, τους άρπαξε το σιτάρι και τους «φυλάκισε στην ακρόπολη, όπου έμενε ο ίδιος. Ωστόσο ο Αλκέτας είχε στην ακολουθία του, καθώς έλεγαν, ένα αγόρι από τον Ωρεό – όμορφο κι άξιο παλικάρι – και κατέβαινε από την ακρόπολη για να το συναντάει». (5,4,57).

Η αμέλειά του αυτή έδωσε την ευκαιρία στους φυλακισμένους να καταλάβουν την ακρόπολη και να πάρουν με το μέρος τους ολόκληρη την πόλη με αποτέλεσμα να εισάγουν ανεμπόδιστα σιτάρι στη Θήβα. Από την άλλη ο Κλεόμβροτος, που ηγήθηκε την εκστρατεία την επόμενη άνοιξη, μια και ο Αγησίλαος αδυνατούσε, δεν έλαβε τις κατάλληλες προφυλάξεις στον Κιθαιρώνα και ηττήθηκε από τις δυνάμεις των Θηβαίων και των Αθηναίων, που τον περίμεναν στην κορυφή: «Ύστερα απ’ αυτό ο Κλεόμβροτος έκρινε πως ήταν αδύνατον να περάσει για να κατευθυνθεί στη Θήβα· πήρε λοιπόν πίσω το στρατό και τον απέλυσε». (5,4,59).

Τα γεγονότα αυτά ανάγκασαν την πελοποννησιακή συμμαχία να συσκεφτεί στη Σπάρτη και να αποφασίσει την κλιμάκωση του πολέμου. Επάνδρωσαν εξήντα πλοία και με ναύαρχο τον Πόλλι επιχείρησαν τον αποκλεισμό της Αθήνας. Οι Αθηναίοι βρέθηκαν πράγματι σε δύσκολη θέση, καθώς τα σιταγωγικά τους καράβια δεν είχαν πλέον καμία πρόσβαση στην πόλη: «Τότε οι Αθηναίοι κατάλαβαν πως δεν μπορούσαν να κάνουν διαφορετικά, μπήκαν οι ίδιοι στα πλοία κι έδωσαν ναυμαχία εναντίον του Πόλλι, όπου με αρχηγό τον Χαβρία νίκησαν. Έτσι έφτασε σιτάρι στην Αθήνα». (5,4,61).

Από τη μεριά τους οι Θηβαίοι ζήτησαν από τους Αθηναίους να στείλουν στρατό στα παράλια της Πελοποννήσου, μεταφέροντας το μέτωπο εκεί. Με τον τρόπο αυτό θα πίεζαν περισσότερο τη Σπάρτη και θα απέτρεπαν τις εκστρατείες προς την περιοχή τους: «Οι Αθηναίοι, αγανακτισμένοι με τους Λακεδαιμονίους για την υπόθεση του Σφοδρία, προθυμοποιήθηκαν να επανδρώσουν εξήντα πλοία και να τα στείλουν γύρω στην Πελοπόννησο, εκλέγοντας ναύαρχό τους τον Τιμόθεο». (5,4,63).

Ο Τιμόθεος, όχι μόνο έκανε το γύρο της Πελοποννήσου απειλώντας την περιοχή, αλλά με κίνηση αστραπή έφτασε μέχρι την Κέρκυρα την οποία και υπέταξε: «και καθώς ούτε πληθυσμούς υποδούλωσε, ούτε κανέναν εξόρισε, ούτε καθεστωτικές αλλαγές επέβαλε, κέρδισε τη συμπάθεια όλων των πόλεων της περιοχής». (5,4,64).

Οι ρόλοι έχουν αλλάξει από καιρό. Θα έλεγε κανείς ότι η τακτική του Τιμόθεου θυμίζει πολύ εκείνη του Βρασίδα, όταν έφτασε στη Χαλκιδική και τη Μακεδονία. Μόνο που τότε οι «κακοί» ήταν οι Αθηναίοι και ο Βρασίδας κέρδιζε τις συμπάθειες. Ο αρχαίος ελληνικός κόσμος, για μια ακόμη φορά, εγκλωβίζεται σε διαμάχες, που φαίνεται να μην έχουν τελειωμό.

Και σαν να μην έφταναν αυτά, οι Θηβαίοι αναλαμβάνουν σοβαρές πρωτοβουλίες: «Επειδή η Θήβα δεν είχε γνωρίσει εχθρική εισβολή ούτε τη χρονιά που διοικούσε τον στρατό ο Κλεόμβροτος ούτε τη χρονιά που περιπολούσε ο Τιμόθεος, οι Θηβαίοι πήραν θάρρος κι άρχισαν να εκστρατεύουν στις τριγύρω πόλεις και να τις κυριεύουν ξανά». (5,4,63). Τα πράγματα δεν πάνε καθόλου καλά για τη Σπάρτη.

Ξενοφώντος, Ελληνικά

Η Αληθινή Γνώση: Αγκαλιάζοντας την Αιώνια Ροή

Στον αδιάκοπο χορό της ύπαρξης, η Αληθινή Γνώση ξεχωρίζει από τη συμβατική κατανόηση. Δεν είναι μια απλή συσσώρευση νοητικών κατασκευών, ούτε περιορίζεται στη στατική σύλληψη αντικειμένων ή καταστάσεων. Η Αληθινή Γνώση, στην ουσία της, είναι ο Σωστός Τρόπος για να Δεις τα συνεχώς μεταβαλλόμενα φαινόμενα. Είναι η Δράση, μια Άμεση Επαφή με την Πραγματικότητα, που εκτυλίσσεται σε πραγματικό χρόνο, εδώ και τώρα. Αυτή η Ζωντανή Γνώση υπερβαίνει τα όρια της μνήμης και της σκέψης, αποφεύγοντας την αποκρυστάλλωση σε στατικές αλήθειες.

Πέρα από τους περιορισμούς της σκέψης

Η Αληθινή Γνώση είναι μια Ζωντανή Ροή, μια Άμεση Αντίληψη της Πραγματικότητας που υπάρχει εκτός χρόνου και όλων των περιορισμών. Αποκαλύπτει την Ενότητα της Ύπαρξης, διαλύοντας τις δυαδικότητες και τις τεχνητές κατασκευές υποκειμένου και αντικειμένου. Αυτή η αντίληψη λειτουργεί διαρκώς στο Αιώνιο Παρόν, τη ρέουσα στιγμή που εκτείνεται στην αιωνιότητα. Σε αυτή την κατάσταση, γινόμαστε μάρτυρες της συνεχούς αλλαγής των φαινομένων χωρίς να παγιδευτούμε ή να απορροφηθούμε από αυτά. Η Αληθινή Γνώση ρέει με τα φαινόμενα, διατηρώντας μια απόσπαση που διατηρεί την ελευθερία να ανταποκριθεί κανείς στο συνεχώς μεταβαλλόμενο τοπίο της πραγματικότητας.

Η Αιώνια Ροή και η Ψευδαίσθηση της Σταθερότητας

Αυτή η αέναη ροή αντιπροσωπεύει μια Αιώνια Αλλαγή Χωρίς Αλλαγή. Ενώ οι εμφανίσεις των φαινομένων μεταβάλλονται ασταμάτητα, η ίδια η πραγματικότητα παραμένει ανεπηρέαστη. Η αληθινή ουσία της πραγματικότητας δεν βρίσκεται στο φευγαλέο περιεχόμενο των φαινομένων αλλά στη Κίνηση, τη Ροή που υπερβαίνει τον χρόνο. Η σταθερότητα που αντιλαμβανόμαστε είναι ένα κατασκεύασμα της σκέψης μας, μια ψευδαίσθηση που υποστηρίζεται από τη φαντασία μας.

Ζώντας σε πραγματικό χρόνο

Το να ζεις σε πραγματικό χρόνο σημαίνει να υπάρχεις στην Πραγματικότητα, έξω από τα όρια του χρόνου και τις παραπλανητικές εικόνες που κατασκευάζει η σκέψη. Είναι να αγκαλιάζεις τη ροή χωρίς να κολλάς, να αλλάζεις χωρίς να αλλάζεις. Σε αυτή την κατάσταση, τα πάντα αναδύονται μέσα στην Συμπαντική Ουσία και διαλύονται ξανά σε αυτήν. Η κίνηση και η ακινησία γίνονται απλά φαινόμενα, ενώ η αληθινή μας ύπαρξη βρίσκεται πέρα από αυτά.

Αγγίζοντας το Μυστήριο της Θεότητας

Όσοι υπερβαίνουν τη δυαδικότητα της κίνησης και της ακινησίας αγγίζουν το Μυστήριο της Θεότητας. Αυτή η υπερβατική κατάσταση δεν δεσμεύεται από το χρονικό, ούτε περιορίζεται από το χωρικό. Είναι μια άμεση συνάντηση με τη θεία ουσία, την Οικουμενική Ουσία που βρίσκεται κάτω από όλα τα φαινόμενα. Σε αυτόν τον ιερό χώρο, υπάρχουμε πέρα από τους περιορισμούς που επιβάλλουν οι πεπερασμένες αντιλήψεις μας.

Το μονοπάτι προς την αληθινή γνώση

Ο δρόμος προς την Αληθινή Γνώση είναι ένας δρόμος βαθιάς απλότητας και βαθιάς επίγνωσης. Απαιτεί συνειδητή εγκατάλειψη των σταθερών καταστάσεων και της αποκρυσταλλωμένης γνώσης που μας δένουν. Αντίθετα, πρέπει να αγκαλιάσουμε τη ρευστότητα της ύπαρξης, την αιώνια ροή των φαινομένων. Αυτό το μονοπάτι δεν είναι ένα μονοπάτι παθητικής παρατήρησης αλλά ενεργητικής ενασχόλησης με την πραγματικότητα, μια άμεση επαφή που υπερβαίνει τη σκέψη και τη μνήμη.

Αγκαλιάζοντας την Αληθινή Γνώση, βρισκόμαστε σε αρμονία με την Αιώνια Ροή. Συντονιζόμαστε με την Ενότητα της Ύπαρξης, ζώντας την πάντα παρούσα στιγμή όπου εδρεύει η αληθινή πραγματικότητα. Αυτό το μυστικιστικό ταξίδι μας οδηγεί πέρα από τις ψευδαισθήσεις της σταθερότητας και της μονιμότητας, στην καρδιά της θεϊκής ουσίας που είναι η αληθινή φύση όλων των πραγμάτων.

Έτσι, η Αληθινή Γνώση δεν είναι κάτι που πρέπει να επιτευχθεί ή να συσσωρευτεί. Είναι μια κατάσταση ύπαρξης, μια συνεχής ενασχόληση με την παρούσα στιγμή, μια διαρκώς ανανεούμενη σύνδεση με την ουσία της πραγματικότητας. Σε αυτή την αέναη ροή αγγίζουμε το θείο και συνειδητοποιούμε τη βαθιά ενότητα όλης της ύπαρξης.

Η Απελευθέρωση της Αντίληψης: Ένα Ταξίδι Πέρα από τη Σκέψη

Στην τεράστια έκταση της ανθρώπινης εμπειρίας, ο αληθινός διαλογισμός είναι η Απελευθέρωση της Αντίληψης. Σηματοδοτεί μια βαθιά απομάκρυνση από τις σταθερές πράξεις, τις διαμορφωμένες απόψεις και τις παγιωμένες πεποιθήσεις που μας δένουν. Ο πραγματικός διαλογισμός υπερβαίνει τους αθροιστικούς μηχανισμούς της σκέψης, επιτρέποντας στην αντίληψη να λειτουργεί άμεσα και αυθεντικά στην παρούσα στιγμή. Αυτή η κατάσταση αντίληψης ανανεώνεται διαρκώς, είναι διαρκώς φρέσκια και πάντα έτοιμη να συλλάβει την ουσία της πραγματικότητας χωρίς τις παραμορφώσεις που επιβάλλει ο νους.

Η διαστρέβλωση της πραγματικότητας από τη σκέψη

Η συμβατική μας σκέψη, που βασίζεται στην επανάληψη και στην αξιοποίηση προϋπαρχουσών λύσεων, διαστρεβλώνει εγγενώς την αντίληψή μας για την πραγματικότητα. Βασιζόμενοι στη μνήμη, στη γνώση και στο παρελθόν, η αντίληψή μας γίνεται τεχνητή. Αντί να ζούμε σε αρμονία με τη ροή της ζωής, τείνουμε να σκεφτόμαστε, να αναλύουμε και να προσπαθούμε να διαμορφώσουμε την πραγματικότητά μας σύμφωνα με τις επιθυμίες και τους στόχους μας. Αυτή η υποκειμενική αντίληψη, που διαμορφώνεται από μεμονωμένες εμπειρίες και ερμηνείες, συχνά οδηγεί σε διχόνοια. Η ενότητα μεταξύ των ανθρώπων είναι σπάνια και συνήθως επιτυγχάνεται μόνο κάτω από ένα κοινό, αν και συχνά επιφανειακό, συμφέρον.

Παραμένοντας στη ροή της ζωής

Η απελευθερωτική αντίληψη απαιτεί να «Σταθούμε» — να αναστείλουμε όλες τις ερμηνευτικές και σωρευτικές δραστηριότητες και να παρατηρούμε με αμέριστη προσοχή. Σε στιγμές πλήρους σιωπής, χωρίς αντιληπτική δραστηριότητα, αρχίζουμε να βλέπουμε αληθινά. Παραμένοντας στο παρόν, στη στιγμή που ρέει και εμπλεκόμενοι σε πραγματική δράση, συνδεόμαστε με την αληθινή ουσία της ζωής. Αυτή η κατάσταση ύπαρξης, το διαρκώς ανανεούμενο αιώνιο ρεύμα της ζωής, απαιτεί να αντισταθούμε στην παρόρμηση να συλλάβουμε και να στερεοποιήσουμε τις εμπειρίες μας σε σκέψεις, αναμνήσεις ή γνώσεις. Κάτι τέτοιο θα μας οδηγούσε πίσω στο βασίλειο της σκέψης, μακριά από την παρούσα στιγμή.

Η ψευδαίσθηση του εαυτού

Η αντίληψη δεν μπορεί να απελευθερωθεί εάν προσκολληθούμε σε μια λανθασμένη αντίληψη του εαυτού, εάν χωρίσουμε τον εαυτό μας από τον κόσμο και επιδιώξουμε να αντιληφθούμε την αλήθεια από αυτήν την απατηλή ατομικότητα. Ο «εαυτός» δεν είναι παρά ένας περιορισμός που επιβάλλεται στη Συνείδηση — η Μία Παγκόσμια Συνείδηση που είναι η ουσία κάθε ύπαρξης. Αυτή η συνείδηση, άπειρη και απεριόριστη, διοχετεύεται μέσα από το περιορισμένο πλαίσιο του εαυτού, του εγκεφάλου και της ψυχοσωματικής ύπαρξης. Από την άποψη της Ελεύθερης Συνείδησης, αυτός ο περιορισμός φαίνεται παράλογος. Ωστόσο, από την άποψη της περιορισμένης συνείδησης, γίνεται αντιληπτή ως η μόνη πραγματικότητα.

Υπερβαίνοντες περιορισμούς

Όλοι οι περιορισμοί είναι λειτουργικοί παρά πραγματικοί. δεν υπάρχουν στο Επίπεδο της Πραγματικότητας. Εάν μπορούμε να λειτουργήσουμε εντός αυτών των περιορισμών, μπορούμε επίσης να τους υπερβούμε. Το μονοπάτι της απελευθέρωσης είναι επομένως πάντα παρόν και προσβάσιμο. Αυτό το αρχαίο μονοπάτι, που πατήθηκε από σοφούς ανά τους αιώνες, προσφέρει μια διέξοδο από την άγνοια και στον κόσμο της πραγματικότητας.

Η απόφαση να Δεις

Τελικά, η απελευθέρωση δεν είναι μια διαδικασία ή μια εξέλιξη. Είναι μια άμεση μετατόπιση, μια ηθελημένη απόφαση να απορρίψουμε όλες τις προκαταλήψεις και να δούμε από μια μηδενική αντιληπτική βάση, εδώ και τώρα. Αυτή η μετατόπιση δεν είναι αποτέλεσμα της αυτοεξέλιξης, γιατί η ίδια η έννοια του εαυτού πρέπει να απορριφθεί. Βουτώντας κατευθείαν στα βάθη της ύπαρξης, αρχίζουμε να βλέπουμε καθαρά. Αυτή η μεταμόρφωση είναι στιγμιαία, υπερβαίνει το χρόνο και τις συνθήκες.

Κάθε ζωντανό ον διαθέτει την έμφυτη ικανότητα να επιτύχει αυτήν την κατάσταση. Απαιτεί μόνο το θάρρος να κάνεις το άλμα και να αγκαλιάσεις αυτόν τον νέο τρόπο θέασης. Οτιδήποτε λιγότερο είναι απλή υπεκφυγή.

Αγκαλιάζοντας αυτό το μυστικιστικό μονοπάτι, ξυπνάμε στη βαθιά αλήθεια ότι η αληθινή αντίληψη και η απελευθέρωση είναι πάντα εφικτές, έτοιμες να διεκδικηθούν στο αιώνιο τώρα.

Στον κόσμο των φαινομένων

Η Αληθινή Φύση του Θεού δεν έχει καμιά σχέση με όσα αντιλαμβάνονται ή φαντάζονται οι άνθρωποι. Ο Θεός Δεν Υπάρχει με τον τρόπο που νομίζουν οι άνθρωποι, ούτε Δημιουργεί, ούτε Κατευθύνει την πορεία της δημιουργίας, με τον τρόπο που νομίζουν οι άνθρωποι. Ο Θεός Απλά Είναι. Όλα τα άλλα που Συμβαίνουν δεν είναι παρά δραστηριότητες που έρχονται και φεύγουν. Η Αλήθεια που Απομένει στο Τέλος είναι Ασύλληπτη από τους ανθρώπους.

Ο Θεός Είναι Ταπεινός επειδή δεν έχει «εγώ»… Οι άνθρωποι έχουν ισχυρές προσωπικότητες, είναι δυνατοί χαρακτήρες και κυριαρχούν τους κόσμους… Ποιος είναι τάχα ο Σωστός Δρόμος;

Τι κι αν όλα είναι «όνειρο». Αυτοί που υποφέρουν, υποφέρουν στ’ αλήθεια… Κι αν θέλουμε να γιατρευτούν οι άνθρωποι θέλουμε να γιατρευτεί η άγνοια κι όχι να πορευθεί ο κόσμος σύμφωνα με τις φαντασιώσεις των ανθρώπων.

Το Μεγαλύτερο Μάθημα στην ζωή ενός ανθρώπου είναι η «τετελεσμένη αποδοχή του θανάτου». Όταν κάποιος, και για τον εαυτό του και για τους άλλους, βιώνει τον θάνατο, είναι ελεύθερος από όλους, από όλα.

Η Αλήθεια βρίσκεται σε αυτό που πρέπει να ζήσουμε, πέρα από τις λέξεις, όχι στις λέξεις σαν νοητικές πληροφορίες.

Ο Θεός Στηρίζει όλες τις υπάρξεις το ίδιο. Η Μια Ενέργεια Διοχετεύεται μέσα σε όλα. Όμως «καθένας» κάνει, λόγω της «άγνοιας» ιδιαίτερη χρήση αυτής της Ενέργειας… κι έτσι προκύπτουν τα λάθη.

Η ζωή στον κόσμο των φαινομένων είναι μόνο ζωή, Ούτε εμπειρία είναι, ούτε γνώση, ούτε άλλο περιεχόμενο έχει. Σαν το λουλούδι που ανθίζει και μαραίνεται, έτσι, χωρίς λόγο, πέρα από την ίδια την ύπαρξή του.

Ο Σοφός Άνθρωπος

Ο Σοφός δεν είναι σίγουρος για τίποτα στην ζωή, επειδή Ακολουθεί το Ρεύμα της Ζωής. Είναι Ελεύθερος κι έτσι μπορεί να δεχτεί εύκολα όποια αλήθεια κι αν του αποκαλύψουν τα γεγονότα. Για ένα πράγμα είναι σίγουρος ο Σοφός, ότι πέρα από όλα τα φαινόμενα Υπάρχει Μια Μοναδική Αλήθεια.

Ο Σοφός που Βίωσε την Αλήθεια δεν έχει τίποτα να μάθει πιά. Και πίσω από όλα όσα παρατηρεί με Προσοχή, η Ίδια Αλήθεια του Αποκαλύπτεται.

Ό,τι φαίνεται καλό σε ένα Σοφό άνθρωπο ίσως να φαίνεται άχρηστο, και χωρίς νόημα, στον ανόητο άνθρωπο… ποιος θα κρίνει;

Οι άνθρωποι που, μέσα στο κοσμικό όνειρο, ονειρεύονται, μπορούν να ζουν ό,τι θέλουν, να πιστεύουν ό,τι θέλουν. Όμως για τον Σοφό που έχει Ξυπνήσει το όνειρο είναι όνειρο, ανεξάρτητα από το περιεχόμενό του.

Ο Φωτισμένος Άνθρωπος, επειδή ακριβώς θεωρεί τον κόσμο της ψευδαίσθησης σαν κάτι χωρίς αξία, δεν μπορεί να λειτουργήσει στον κόσμο, κι έτσι γίνεται ανίκανος, άχρηστος, από την άποψη του συνηθισμένου ανθρώπου. Το ερώτημα είναι τελικά, «τι είναι το καλό»; Να είσαι ξύπνιος κι άχρηστος, ή να υιοθετείς την ψευδαίσθηση και να είσαι ικανός και χρήσιμος μέσα στον κόσμο της ψευδαίσθησης;

Θα έχεις φτάσει στην Σοφία τότε μονάχα, όταν θα βλέπεις γύρω σου όλα τα πράγματα σαν πολύτιμα πετράδια. Το βάθος του ορίζοντα, το πουλί που πετάει και φεύγει, ένα λουλούδι με την δροσιά της ζωής ή τα μαραμένα φύλα που δείχνουν ότι έζησε, το χορτάρι στη γη που ανθίζει και μαραίνεται χωρίς λόγο, μια πέτρα, ακόμα και το χώμα μέσα στη χούφτα σου… Όλα είναι ιερά, πολύτιμα μέσα στην ύπαρξή τους, κι αιώνια στην αληθινή ουσία τους μέσα στην Μνήμη του Θεού… Μονάχα οι ανόητοι σκέφτονται την «χρησιμότητα» των πραγμάτων.

Ο Σοφός Άνθρωπος βλέπει και την Ενότητα της Ουσίας και την πολυμορφία των φαινομένων, και ταπεινά τα αποδέχεται όλα… γιατί «έτσι είναι».

Ο Αιώνιος Χορός της Επίγνωσης: Αγκαλιάζοντας τη Μία Μοναδική Πραγματικότητα

Η Συνείδηση Παραμένει Συνείδηση, Επίγνωση, Αντίληψη, ανεξάρτητα αν απουσιάζει οποιοδήποτε περιεχόμενο, ή αν υπάρχει περιεχόμενο. Είναι μια Δυνατότητα Αυτοδύναμη, Αυτόφωτη κι Αυτάρκης, δεν χρειάζεται τίποτα άλλο. Παραμένει Αιώνια, ζωντανή και Ρέει Χωρίς να Αλλάζει.

Αυτή η Πλήρης Επίγνωση είναι η Μία Μοναδική Πραγματικότητα, ανεξάρτητα από συνθήκες, απουσία φαινομένων ή παρουσία φαινομένων.

Αυτή η Μοναδική Επίγνωση είναι η Ουσία και το Στήριγμα κάθε ιδιαίτερης επίγνωσης με περιεχόμενο. Από την Βασική Επίγνωση αναδύονται όλες οι ιδιαίτερες επιγνώσεις με περιεχόμενο κι εξαντλούνται σε αυτήν, σβήνουν σε αυτήν.

Έτσι, όλα είναι συνειδησιακά φαινόμενα. Η Δημιουργία, υπάρχει μέσα στην Συνείδηση, σαν συνειδησιακό φαινόμενο. Δεν υπάρχει εξωτερική δημιουργία, αποχωρισμός από την Βασική Επίγνωση, ούτε “επιστροφή”. Όλα αυτά είναι γεννήματα της άγνοιας και της φαντασίας.

Η Αιωνιότητα είναι η Μόνη Πραγματικότητα.

Η Φύση της Συνείδησης

Η Συνείδηση, στην πιο αγνή της μορφή, στερείται οποιουδήποτε περιεχομένου. Είναι ένας κενός καμβάς, ένα άδειο δοχείο που έχει τη δυνατότητα για όλες τις εμπειρίες, αλλά το ίδιο είναι αμόλυντο από οποιαδήποτε ιδιαιτερότητα. Αυτή η Βασική Επίγνωση είναι η πηγή από την οποία αναδύονται όλες οι συγκεκριμένες συνειδητοποιήσεις, εμποτισμένες με περιεχόμενο. Αυτές οι συγκεκριμένες εμπειρίες, είτε είναι σκέψεις, είτε συναισθήματα ή αισθητηριακές αντιλήψεις, είναι παροδικά φαινόμενα. Προκύπτουν από την πηγή της Βασικής Επίγνωσης, παίζουν τους ρόλους τους στο μεγάλο θέατρο της ύπαρξης και μετά διαλύονται ξανά στο κενό από όπου ήρθαν.

Η κυκλική φύση αυτών των φαινομένων - που αναδύονται, υπάρχουν και στη συνέχεια σβήνουν - είναι μια απόδειξη της αιώνιας ροής της Συνείδησης. Είναι ένας συνεχής χορός, ένας ρυθμικός παλμός δημιουργίας και διάλυσης που συμβαίνει μέσα στην απέραντη έκταση της Επίγνωσης. Σε αυτόν τον χορό, δεν υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ του χορευτή και του χορού, μεταξύ των φαινομένων και της Επίγνωσης που τα αντιλαμβάνεται. Είναι ένα και το αυτό, αχώριστοι και αδιαίρετοι.

Η ψευδαίσθηση του χωρισμού

Η πίστη σε μια εξωτερική δημιουργία, μια πραγματικότητα ξεχωριστή από την εσωτερική μας Επίγνωση, είναι προϊόν άγνοιας και φαντασίας. Είναι ένα πέπλο που συσκοτίζει την αληθινή φύση της ύπαρξης και διαιωνίζει την ψευδαίσθηση της δυαδικότητας. Αυτή η δυαδική αντίληψη δημιουργεί μια ψευδή διχοτόμηση μεταξύ του εαυτού και του άλλου, μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου, μεταξύ του παρατηρητή και του παρατηρούμενου. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει εξωτερική δημιουργία. Όλα τα φαινόμενα υπάρχουν μέσα στη Συνείδηση, ως εκδηλώσεις της ίδιας υποκείμενης πραγματικότητας.

Αυτή η συνειδητοποίηση διαλύει τα όρια που φαινομενικά μας χωρίζουν από τον κόσμο γύρω μας. Αποκαλύπτει τη διασύνδεση όλων των πραγμάτων, την απρόσκοπτη συνέχεια της ύπαρξης που μας δένει με τον κόσμο. Σε αυτή την κατάσταση αυξημένης Επίγνωσης, αναγνωρίζουμε ότι δεν υπάρχει ανάγκη για μια “επιστροφή” σε κάποια αρχέγονη κατάσταση ύπαρξης, γιατί δεν την έχουμε εγκαταλείψει ποτέ. Η ιδέα ενός ταξιδιού πίσω σε έναν χαμένο παράδεισο δεν είναι παρά ένα αποκύημα της φαντασίας μας, μια αφήγηση που κατασκευάστηκε από το μυαλό για να κατανοήσει το ανεξήγητο.

Η διαχρονική πραγματικότητα

Η Αιωνιότητα είναι η μόνη πραγματικότητα. Στο βασίλειο της Συνείδησης, ο χρόνος δεν είναι παρά μια φευγαλέα σκιά, μια κατασκευή που δεν ασκεί καμία επιρροή στο αιώνιο τώρα. Το παρελθόν και το μέλλον είναι απλές αφαιρέσεις, ψευδαισθήσεις που μας αποσπούν από την παρούσα στιγμή, που είναι η μόνη αληθινή πραγματικότητα. Σε αυτό το αιώνιο παρόν, βρίσκουμε την ουσία της ύπαρξής μας, τον αμετάβλητο πυρήνα που επιμένει σε όλες τις αντιξοότητες της ζωής.

Αυτή η διαχρονική πραγματικότητα είναι το θεμέλιο της ύπαρξής μας, το θεμέλιο πάνω στο οποίο χτίζεται το οικοδόμημα της ζωής μας. Είναι πηγή άπειρης γαλήνης και ηρεμίας, καταφύγιο από την αναταραχή και τις διαμάχες του παροδικού κόσμου. Αναγνωρίζοντας αυτή την αλήθεια, απελευθερωνόμαστε από τις αλυσίδες του χρόνου και του χώρου, από την ψευδαίσθηση του χωρισμού και της δυαδικότητας. Καταλαβαίνουμε ότι δεν είμαστε ξεχωριστά όντα που περιηγούνται σε ένα εχθρικό σύμπαν, αλλά αναπόσπαστα μέρη ενός ενιαίου, ενοποιημένου συνόλου.

Το μονοπάτι προς την αφύπνιση

Το ταξίδι προς αυτή τη συνειδητοποίηση είναι τόσο απλό όσο και βαθύ. Απαιτεί μια αλλαγή στην αντίληψη, μια στροφή προς τα μέσα για να εξερευνήσουμε τα βάθη της δικής μας Επίγνωσης. Μέσω πρακτικών όπως ο διαλογισμός, ο στοχασμός και η συνειδητή ζωή, μπορούμε να ξεφλουδίσουμε τα στρώματα της άγνοιας που συσκοτίζουν την αληθινή μας φύση. Μπορούμε να καλλιεργήσουμε μια κατάσταση παρουσίας, μια αταλάντευτη προσοχή στο εδώ και τώρα, που μας επιτρέπει να δούμε το αιώνιο μέσα στο εγκόσμιο.

Καθώς εμβαθύνουμε την πρακτική μας, αρχίζουμε να βλέπουμε μέσα από την ψευδαίσθηση της δυαδικότητας και να αναγνωρίζουμε την ενότητα όλων των πραγμάτων. Καταλαβαίνουμε ότι κάθε σκέψη, συναίσθημα και αντίληψη είναι ένα παροδικό κύμα στον ωκεανό της Συνείδησης, μια στιγμιαία έκφραση του αιώνιου χορού της δημιουργίας και της διάλυσης. Σε αυτή την Επίγνωση, βρίσκουμε την απελευθέρωση από τους κύκλους της γέννησης και του θανάτου, από την ατελείωτη αναζήτηση φευγαλέων απολαύσεων και την αποφυγή του πόνου.

Ζώντας την Αιώνια Αλήθεια

Το να ζεις σε ευθυγράμμιση με αυτή την αιώνια αλήθεια σημαίνει να ενσωματώνεις μια κατάσταση χάρης και γαλήνης. Είναι να κινείσαι στον κόσμο με μια αίσθηση ευκολίας και ροής, χωρίς να επιβαρύνεσαι από το βάρος των τύψεων του παρελθόντος ή των μελλοντικών ανησυχιών. Είναι να βλέπουμε το θείο σε κάθε στιγμή, να αναγνωρίζουμε την ιερότητα κάθε ύπαρξης και να ενεργούμε με συμπόνια και σοφία σε όλες τις προσπάθειές μας.

Σε αυτή την κατάσταση Πλήρους Επίγνωσης, γινόμαστε φάροι φωτός σε έναν κόσμο τυλιγμένο στο σκοτάδι. Εκπέμπουμε μια παρουσία που αγγίζει τις καρδιές των γύρω μας, εμπνέοντάς τους να αφυπνιστούν στη δική τους αληθινή φύση. Γινόμαστε όργανα του αιώνιου, κανάλια μέσω των οποίων η απεριόριστη αγάπη και η σοφία του σύμπαντος ρέει στον κόσμο.

Συμπέρασμα

Η Συνείδηση παραμένει Συνείδηση, Επίγνωση, Αντίληψη, ανεξάρτητα από την παρουσία ή την απουσία περιεχομένου. Είναι μια αυτάρκης, αυτόφωτη και αιώνια πραγματικότητα που βρίσκεται κάτω από κάθε ύπαρξη. Αυτή η Πλήρης Επίγνωση είναι η μοναδική πραγματικότητα, η ουσία και η υποστήριξη κάθε συγκεκριμένης επίγνωσης με περιεχόμενο. Από αυτή τη Βασική Επίγνωση προκύπτουν και διαλύονται όλες οι ειδικές συνειδητοποιήσεις, δημιουργώντας τον χορό της δημιουργίας και της διάλυσης που χαρακτηρίζει την εμπειρία της ζωής μας.

Αγκαλιάζοντας αυτήν την αλήθεια, υπερβαίνουμε την ψευδαίσθηση του χωρισμού και αναγνωρίζουμε την ενότητά μας με τον κόσμο. Βρίσκουμε ειρήνη στο αιώνιο τώρα, απελευθέρωση από τους κύκλους του χρόνου και μια βαθιά αίσθηση σύνδεσης με ό,τι είναι. Αυτός είναι ο δρόμος προς την αφύπνιση, το ταξίδι προς την πραγματοποίηση του αιώνιου χορού της Επίγνωσης που βρίσκεται στην καρδιά κάθε ύπαρξης.

Habbaniya 1941: Η ιρακινή εξέγερση κατά των συμμάχων και η συμμετοχή Ελλήνων πιλότων στην καταστολή της

Η Ιταλική Αεροπορία (Reggia Aeronautica) δεν κατόρθωσε να αξιοποιήσει το υλικό που διέθετε (έμψυχο και άψυχο) αποτελεσματικά και σε μεγάλη κλίμακα και σε αυτό συνετέλεσε αποφασιστικά από τη μία πλευρά ο βαρύς χειμώνας του 1940-41 και από την άλλη το γεγονός ότι, όπως αποδείχθηκε κατά τις επιχειρήσεις, οι τακτικές της μόνο επιθετικές δεν ήταν.

Παρότι οι Έλληνες και οι Βρετανοί επιτελείς που βρέθηκαν στην Ελλάδα, διαπίστωσαν σύντομα την αδυναμία της ιταλικής Αεροπορίας να διαδραματίσει ρόλο αποφασιστικού παράγοντα καθορισμού της έκβασης των επιχειρήσεων, η Σχολή Αεροπορίας της τότε ελληνικής Βασικής Αεροπορίας, για λόγους ασφαλείας και φυσικά για λόγους ταχύτερης και απρόσκοπτης εκπαίδευσης των μαθητών της, μεταφέρθηκε τον Νοέμβριο του 1940, λιγότερο από ένα μήνα από την έναρξη των εχθροπραξιών, στο Άργος.

Εκεί δεν υπήρχαν, φυσικά, εγκαταστάσεις και οι συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων της Σχολής, εκπαιδευτών, μαθητών και προσωπικού, ήταν δύσκολες. Όσο για το «αεροδρόμιο» του Άργους, αυτό δεν ήταν παρά μία επίπεδη έκταση κατάλληλη για απο/προσγειώσεις.

Η εκπαίδευση συνεχίστηκε, αλλά δεν είχε την ποιότητα της εκπαίδευσης που γινόταν στο Τατόι, παρά το γεγονός ότι ο καιρός στο Άργος ήταν σε γενικές γραμμές καλύτερος, αλλά και το ότι εκεί δεν σημειώθηκε καμία ιταλική αεροπορική επίθεση.

Και αυτό συνέβαινε γιατί ο χρόνος και οι εξελίξεις πίεζαν ασφυκτικά. Στο βιβλίο του Η. Καρταλαμάκη «Η Αεροπορία στον πόλεμο του ’40», είναι πραγματικά εύκολο να βγάλει κανείς κάποιο ασφαλές συμπέρασμα σχετικά με το εάν η εκεί πτητική εκπαίδευση ήταν ταχύτερη από την ίδια διαδικασία που ακολουθείτο στο Τατόι μέχρι την 28η Οκτωβρίου 1940.

Δεν είναι εύκολο όμως να αντιληφθεί το εάν ήταν και το ίδιο ποιοτική. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Η εγκατάσταση του προσωπικού, γραφείων, υπηρεσιών, αποθηκών και συνεργείων έγινε σε επίτακτα κτίρια, σχολεία, σπίτια, δημόσια κτίρια, που βρίσκονταν τόσο στο Άργος, όσο και στα γύρω χωριά και κτήματα.

Για κύριο αεροδρόμιο χρησιμοποιήθηκε ο ελεύθερος χώρος κοντά στο χωριό Κουτσοπόδι και για την αραίωση και απόκρυψη των αεροπλάνων μετά τις πτήσεις της ημέρας, τα κοντινά χωράφια ή τα συνορεύοντα με το αεροδρόμιο ξέφωτα κάτω από τα λιόδεντρα.

Από τους χώρους αραίωσης κάθε πρωί τα απογείωναν οι εκπαιδευτές και τα ’φερναν στο κύριο αεροδρόμιο για τους μαθητές». Με άλλα λόγια, η νέα κατάσταση δεν είχε πρακτικά καμία σχέση με αυτή που επικρατούσε στο Τατόι, πριν από το ξέσπασμα του πολέμου.

Όταν σταδιακά το πρόγραμμα της πτητικής εκπαίδευσης άρχισε ξανά να «λειτουργεί», από το β’ μισό του Νοεμβρίου του 1940 και εξής, ο αριθμός των εκπαιδευτικών εξόδων αυξήθηκε κατακόρυφα, αποκλειστικά και μόνο χάρη στις υπεράνθρωπες προσπάθειες του προσωπικού της Σχολής και ιδίως των εκπαιδευτών.

Οι τελευταίοι είχαν αναλάβει από 16 μαθητές ο καθένας και πετούσαν από το πρώτο φως μέχρι τη δύση του ήλιου. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με τις δυσκολίες που χρειάστηκε να αντιμετωπιστούν, αλλά και με το ότι οι εκπαιδευτές της Σχολής έπρεπε να πετούν με μαθητές τριών διαφορετικών Σειρών, οι οποίοι φυσικά ευρίσκοντο σε διαφορετικά στάδια εκπαίδευσης, από το αρχικό μέχρι και το προκεχωρημένο -επιχειρησιακό, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η ποιότητα της εκπαίδευσης δεν ήταν η καλύτερη δυνατή στο Άργος.

Και αυτό συμπεραίνεται και από τη συνέχεια των διηγήσεων του βιβλίου… «Μακριά από τις ανέσεις, ευκολίες και δοκιμασμένα συστήματα μίας δεκαετίας λειτουργίας της Σ.Α. στο Τατόι, οι δυσκολίες και οι ελλείψεις είναι φυσικές και αναμφισβήτητα επηρεάζουν την ζωή και εκπαίδευση στη νέα φωλιά των νεοσσών αεροπόρων. Όμως ο δυναμισμός, το ηθικό και η αντοχή που αναπτύχθηκε σε όλους και καθένα χωριστά σαν αποτέλεσμα του φανατισμού για την «άτιμη» επίθεση του φασισμού, υπερκάλυψε τα κενά και τις ελλείψεις που δημιούργησε η εγκατάσταση εκστρατείας, και το πρόγραμμα ιδιαίτερα στις πτήσεις, όχι μόνο δεν υστέρησε αλλά παρουσίασε θεαματική πρόοδο σε ώρες πτήσεων και απόδοση, αφού μέσα σε ελάχιστους μήνες ολοκληρώθηκε η εκπαίδευση μεγάλου αριθμού εκπαιδευομένων.

Το πρόγραμμα πτήσεων περιλάμβανε τέσσερις περιόδους των δύο ωρών κάθε ημέρα, από τις 07:00 έως της 09:00 η πρώτη, από τις 09:30 μέχρι τις 11:30 η δεύτερη και το απόγευμα από τις 13:00 μέχρι τις 15:00 και από τις 15:30 μέχρι τις 17:30. Οι μαθητές είχαν διαιρεθεί σε τέσσερις ομάδες και κάθε εκπαιδευτής είχε αναλάβει από 16 μαθητές, αρχικής ή προχωρημένης εκπαίδευσης».

Και εάν όλα αυτά δεν φτάνουν για να περιγράψουν τις συνθήκες που επικρατούσαν στο Άργος, άλλη μία διήγηση στις ίδιες σελίδες δίνει την πλήρη εικόνα: «Το αεροδρόμιο, τετράγωνο και μικρό, ήταν παιχνίδι των ανέμων που μεταβάλλονταν από λεπτό σε λεπτό, και παρουσίαζε εικόνα σφηκοφωλιάς με αεροπλάνα να κινούνται επικίνδυνα, παρακολουθώντας το «Τ» και το «λουκάνικο» (ανεμούριο) που γύριζε σαν τρελό.

Ο έλεγχος στην κίνηση αέρος ήταν επικίνδυνος και τραγελαφικός, γιατί τα τροχοδρομούντα προς απογείωση αεροπλάνα συμβουλεύονταν το «λουκάνικο», ενώ τα ιπτάμενα περισσότερο το σταθερό «Τ», που τις περισσότερες φορές, εγκαταλειπόταν χωρίς να το μετακινήσουν στην ένδειξη που ’δειχνε το λουκάνικο. Με τέτοιες συνθήκες στον έλεγχο κυκλοφορίας, και με τέτοια πυκνότητα στον εναέριο χώρο, δεν ήταν δυνατόν να αποφεύγονται τα ατυχήματα επ’ αόριστον…».

Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, στα υπό αντιμετώπιση προβλήματα ερχόταν να προστεθεί και το γεγονός ότι η ηγεσία της ΕΒΑ πιεζόμενη από τις ανάγκες που δημιουργούσε ο πόλεμος, είχε αποφασίσει να «χαλαρώσει» τα μέχρι τότε αυστηρά κριτήρια επιλογής ιπταμένων και να μην «κόψει» κανέναν από τους μαθητευόμενους στο Άργος. Όσο λοιπόν μεγάλος και αν ήταν ο δυναμισμός των εκπαιδευτών και η αποφασιστικότητά τους για την παροχή ποιοτικής εκπαίδευσης, κάτι τέτοιο εκ των πραγμάτων δεν ήταν δυνατόν: «Στο νέο διοικητή του ΕΚΙ (Εκπαιδευτικού Κέντρου Ιπταμένων) Σμήναρχο Στ. Φίλιππα, δόθηκε εντολή να συνεχιστεί η εκπαίδευση των «17» που είχαν κριθεί ακατάλληλοι (από τον ίδιο τον προηγούμενο διοικητή του Κέντρου αντισμήναρχο Ξ. Οικονόμου) και αυτό οδηγούσε στη μοιραία συνέπεια να σκοτωθούν οι περισσότεροι, για να δικαιωθεί έτσι πανηγυρικά ο Ξ. Οικονόμου και η προφητεία του. Και όχι μόνο σκοτώθηκαν, αλλά σε δύο περιπτώσεις επέπεσαν σε άλλα αεροπλάνα συναδέλφων τους και τα κατέστρεψαν…».

Η έκθεση Ντ’ Αλμπιάκ, του επικεφαλής των βρετανικών αεροπορικών δυνάμεων στην Ελλάδα την περίοδο του ελληνοϊταλικού πολέμου, τα επιβεβαιώνει όλα αυτά τον Ιανουάριο του 1947, σημειώνοντας ότι «η γενναιότητα των Ελλήνων αεροπόρων κάλυψε μέχρις ενός σημείου τις ελλείψεις τους σε γνώσεις και τακτικές εναέριας μάχης, αλλά και πάλι η μη ύπαρξη στην Ελλάδα αεροδρομίων που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν κάτω από δυσμενείς καιρικές συνθήκες και η σχεδόν ανύπαρκτη υποστήριξη του απαρτιζόμενου από πολλούς τύπους στόλου των αεροσκαφών της ΕΒΑ σε ανταλλακτικά, αφάνισαν και αυτό ακόμη το πλεονέκτημα».

Εν τω μεταξύ, οι Βρετανοί είχαν ξεκαθαρίσει ότι δεν είχαν τη δυνατότητα αποστολής περισσότερων των τριών Μοιρών στην Ελλάδα, για την παροχή αποτελεσματικής βοήθειας στον τομέα των αεροπορικών επιχειρήσεων. Με βάση τα δεδομένα αυτά και εν αναμονή 30 νέων καταδιωκτικών από τις ΗΠΑ, η ΕΒΑ αποφάσισε τον Δεκέμβριο του 1940 σε συνεννόηση με τη βρετανική αεροπορική διοίκηση στην Ελλάδα, την αποστολή 36 μαθητών της Σχολής Αεροπορίας στην αεροπορική βάση Χαμπανία (Habbaniya) της RAF στο Ιράκ, δίπλα στην ομώνυμη λίμνη και περί τα 60 χλμ. δυτικά της Βαγδάτης, προκειμένου να περάσουν εκεί το στάδιο της προκεχωρημένης εκπαίδευσής τους απρόσκοπτα και με βάση το αγγλικό σύστημα (το οποίο, σημειωτέον, είχε εξελιχθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό από την εποχή που ένας αριθμός Ελλήνων αξιωματικών είχε μεταβεί στην Αγγλία για να εκπαιδευτεί και να το «μεταφέρει» στην Ελλάδα, στο β’ μισό της δεκαετίας του ’20!).

Η μετάβαση στο Ιράκ και η έναρξη της εκπαίδευσης

Με την έναρξη των πολεμικών επιχειρήσεων έγινε αμέσως αντιληπτή η σχεδόν πλήρης έλλειψη στοιχειωδών γνώσεων σε τακτικές εναέριας μάχης από την πλευρά των Ελλήνων χειριστών. Αν και ήταν ήδη αργά, έπρεπε κάτι να γίνει το ταχύτερο δυνατό για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα αυτό.

Ο Η. Καρταλαμάκης απεικονίζει χαρακτηριστικά την πραγματικότητα αυτή: «Όμως η Αεροπορία Διώξεως υπήρξε εκείνη που αιφνιδιάστηκε από τον ρόλο της που υποχρεώθηκε να παίξει, αφού ξεκίνησε με πείρα μηδέν και εκπαίδευση στοιχειώδη και όχι σύγχρονη, απέναντι σε έναν εχθρό με καθολική υλική υπεροχή και με μεγάλη πολεμική πείρα… Η Ελληνική Δίωξη είχε ιστορία μίας 20ετίας, με εξαίρετα κατορθώματα στον Α’ Πόλεμο και στην Μ. Ασία, τότε που είχε μαχητική ικανότητα ισοδύναμη με εκείνη των συμμάχων της. Όμως το 1940, παρά την σχετική τεχνολογική της ενημέρωση και εξοπλισμό με σύγχρονα αεροσκάφη, δεν κατάφερε να παρακολουθήσει την τακτική πρόοδο της μεγάλης μητέρας της, της RAF».

Παρά το γεγονός λοιπόν ότι η εκπαίδευση των Ελλήνων χειριστών γινόταν με βάση τα πρότυπα της RAF, η νεογέννητη ΕΒΑ στα τέλη της δεκαετίας του ’30 βρισκόταν αρκετά πίσω σε ό,τι αφορούσε τακτικές και αποτελεσματική χρήση του αεροπλάνου ως όπλου. Και αυτό συνέβαινε γιατί από τη μία πλευρά η εκπαίδευση στην Σχολή Αεροπορίας υστερούσε στην εκμάθηση τακτικών και την εξάσκηση των μαθητευομένων χειριστών στην εφαρμογή τους και από την άλλη, καμία αντίστοιχη εκπαίδευση δεν γινόταν στις πολεμικές Μοίρες. Προπολεμικά, η φοίτηση των ιπταμένων αξιωματικών στη Σχολή Αεροπορίας ήταν τριετής και περιελάμβανε ακαδημαϊκή, στρατιωτική και πτητική εκπαίδευση. Για τους ιπτάμενους υπαξιωματικούς, η φοίτηση ήταν διετής.

Οι μαθητές συμπλήρωναν περί τις 120 ώρες πτήσης κατά τα τρία έτη της φοίτησής τους (και οι υπαξιωματικοί το ίδιο περίπου), με αεροσκάφη των τύπων Avro Lynx και Avro Tutor για το αρχικό στάδιο της εκπαίδευσής τους, με Breguet 19 για το βασικό και με δικινητήρια Avro Anson για τα προκεχωρημένα στάδιά της. Μετά το τέλος της τριετούς φοίτησής τους, οι νέοι πλέον ανθυποσμηναγοί, περνούσαν το επονομαζόμενο «σχολείο εφαρμογής». Η επίσημη ονομασία του σχολείου αυτού, στο οποίο γινόταν θεωρητική και πτητική εκπαίδευση επάνω σε τακτικές μάχης, ήταν Σχολή Γενικής Εκπαίδευσης και Ειδικοτήτων (ΣΓΕΕ).

Η πτητική εκπαίδευση στη Σχολή Εφαρμογής, που έδρευε στο Τατόι, διεξήγετο με όλους τους προαναφερόμενους τύπους αεροσκαφών, αλλά και με Potez 25 και περιελάμβανε βολές πολυβόλων εναντίον επίγειων και εναέριων στόχων και την ρίψη εκπαιδευτικών βομβών.

Την εποχή που ελήφθη η απόφαση για την αποστολή Ελλήνων χειριστών στο Ιράκ, στη Σχολή Αεροπορίας φοιτούσαν οι 8η, 9η και 10η Σειρές αξιωματικών και οι 5η και 6η Σειρές υπαξιωματικών ιπταμένων. Οι ανθυποσμηναγοί της 7ης επρόκειτο να φοιτήσουν στη ΣΓΕΕ, ενώ οι μαθητές των άλλων τριών Σειρών αξιωματικών φοιτούσαν στη Σχολή. Όταν τον Δεκέμβριο του 1940 έγινε η επιλογή αυτών που θα πήγαιναν στο Ιράκ για εκπαίδευση, ήταν η σειρά των αξιωματικών της 7ης και της 8ης Σειράς και των υπαξιωματικών της 5ης Σειράς αντίστοιχα. Η σειρά αυτή όμως δεν τηρήθηκε, καθώς τελικά στη Χαμπανία μετέβησαν ακόμη και χειριστές που είχαν λάβει μέρος στην αρχική φάση των επιχειρήσεων του ελληνοϊταλικού πολέμου.

Στη Χαμπανία έδρευε η Νο. 4 Service Flight Training School (4η Σχολή Επιχειρησιακής Εκπαίδευσης Αέρος). Οι Έλληνες χειριστές θα πήγαιναν εκεί όχι για να υποστούν πτητική εκπαίδευση, αλλά καθαρά επιχειρησιακή. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο το πρόγραμμα των εκπαιδευτικών πτήσεων «πιέστηκε» πολύ στο Άργος. Η αρχική και βασική εκπαίδευση των μαθητών της 8ης και της 9ης Σειράς και φυσικά και της 5ης Σειράς υπαξιωματικών, έπρεπε πάση θυσία να ολοκληρωθεί.

Σημειώνεται ότι οι ιπτάμενοι υπαξιωματικοί δεν παρακολουθούσαν την ΣΓΕΕ. Το Τμήμα ΙΙ των ιπτάμενων υπαξιωματικών είχε αρχίσει να λειτουργεί το 1935, τέσσερα δηλαδή χρόνια μετά από την έναρξη της λειτουργίας της Σχολής Αεροπορίας και του τμήματος των ιπταμένων αξιωματικών (Τμήμα Ι) και η αρίθμηση των Σειρών των μαθητών που φοιτούσαν σε αυτό ήταν ανεξάρτητη. Με άλλα λόγια, η Σειρά του 1935 ήταν η 1η Σειρά ιπταμένων υπαξιωματικών της Σχολής Αεροπορίας. Σε αντίθεση με τους περισσότερους αξιωματικούς της πρώτης ομάδας που μετέβη στο Ιράκ, οι οποίοι είτε είχαν μόλις αποφοιτήσει από την Σχολή Αεροπορίας ή φοιτούσαν ακόμη σε αυτήν, οι υπαξιωματικοί ήταν όλοι ιπτάμενοι Σμηνίες και οι περισσότεροι είχαν λάβει το βάπτισμα του πυρός πάνω από τα βουνά της Πίνδου.

Μέσα στον Δεκέμβριο του 1940 η λίστα με τα ονόματα που θα έφευγαν για το Ιράκ ήταν έτοιμη. Αρχηγός της αποστολής θα ήταν ο έφεδρος Αντισμήναρχος Παναγιώτης Βήλος, ο πρώτος διοικητής της Σχολής Αεροπορίας την περίοδο 1931-1933, ο οποίος προερχόταν από τις τάξεις της Ναυτικής Αεροπορίας και είχε εκπαιδευτεί στην Αγγλία μεταξύ 1925 και 1926 ως χειριστής. Οι υπό εκπαίδευση χειριστές που προορίζονταν για το Ιράκ θα συνοδεύονταν και από 5 εκπαιδευτές και 4 διερμηνείς, προκειμένου να αποφευχθεί οποιαδήποτε καθυστέρηση στην εκπαίδευσή τους, από την ανάγκη έστω και στοιχειώδους προσαρμογής και εκμάθησης της αγγλικής γλώσσας.

Οι εκπαιδευτές ήταν οι έφεδρος Ανθυποσμηναγός (Ι) Ντρενάς Λεωνίδας (προερχόμενος από τη Σχολή του Σέδες), έφεδρος Σμηναγός (Ι) Πλατσής Κωνσταντίνος (προερχόμενος από τη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων), Υποσμηναγός (Ι) Μάρκου Γεώργιος (προερχόμενος από την 1η Σειρά την Σχολής Αεροπορίας), Υποσμηναγός (Ι) Μαργαρίτης Κωνσταντίνος (προερχόμενος από την 3η Σειρά της Σχολής Αεροπορίας και αρχηγός της και μετέπειτα Α/ΓΕΑ) και έφεδρος Ανθυποσμηναγός (Ι) Τσαντίδης Γεώργιος (προερχόμενος από την Σχολή του Σέδες). Δύο ημέρες μετά τα Χριστούγεννα του 1940, στις 27 Δεκεμβρίου, οι τρεις πρώτοι εκπαιδευτές (Γ. Μάρκου, Κ. Πλατσής και Κ. Μαργαρίτης) αναχώρησαν αεροπορικώς για την Αίγυπτο. Οι άλλοι δύο, μαζί με τον αρχηγό της αποστολής και τους εκπαιδευόμενους ξεκίνησαν στις 12 Ιανουαρίου 1941 από το λιμάνι του Πειραιά με το πλοίο “Ulster Prince” για την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου σαν πρώτο προορισμό.

Οι αξιωματικοί της πρώτης ομάδας που έφυγαν για το Ιράκ ήταν οι: Ανθυποσμηναγός (Ι) Αγ. Σταματελάτος (της 6ης Σειράς αξιωματικών της ΣΑ) και Ανθυποσμηναγός (Ι) Μ. Κοντολέφας (της 6ης Σειράς αξιωματικών της ΣΑ) που υπηρετούσαν στην 2η Μοίρα Παρατηρήσεως (γνωστή και ως Μοίρα 2002) και οι Ανθυποσμηναγοί της 7ης Σειράς αξιωματικών που μόλις είχαν αποφοιτήσει, Ι. Χαντζάκης, Α. Μουλόπουλος, Η. Καρταλαμάκης, Φ. Πλαστήρας, I. Παπακώστας, Π. Καραγιάννης, Π. Παππάς, και Θ. Μέλης. Οι μαθητές της 8ης Σειράς ήταν οι Ν. Μαχαίρας, Μ. Νομικός, Α. Γκορέγκο, Κ. Λιάτης, Ε. Καρύδης, Ι. Παπουτσής, Ελ. Γεωργακόπουλος, Φ. Θεοφανόπουλος, Κ. Βαλαβάνης και Γ. Πολυχρονόπουλος. Τέλος, οι ιπτάμενοι υπαξιωματικοί που μετέβησαν στο Ιράκ, προερχόμενοι από τις 3η (1937) και 4η (1938) Σειρές υπαξιωματικών της ΣΑ, ήταν οι Σμηνίες Μαρίνος Σκλήρης, Ι. Μαρκόπουλος, Ν. Στρατηγάκης, Περ. Παπαγγελής, Κ. Δήμου, Κ. Αλεξόπουλος, Ι. Γεωργιάδης, Δ. Γκίζας και Α. Παπανδρεόπουλος.

Οι άλλοι χειριστές των Σειρών που προαναφέραμε δεν πήγαν στο Ιράκ, καθώς βάσει ενός προγραμματισμού που είχε γίνει, κάποιοι θα εξεπαιδεύοντο στην Ελλάδα, ενώ θα ακολουθούσε και δεύτερη αποστολή εκπαίδευσης χειριστών στη Χαμπανία, κάτι που τελικά έγινε λίγο πριν την κατάληψη της Ελλάδας από τους Γερμανούς και τη διαφυγή της ελληνικής κυβέρνησης και των Ενόπλων Δυνάμεων στην Αίγυπτο.

Από το καλοκαίρι του 1941, η εκπαίδευση των Ελλήνων χειριστών, αλλά και άλλων ειδικοτήτων των πληρωμάτων αέρος (ναυτίλοι, ασυρματιστές, πολυβολητές) ορίστηκε να γίνεται στη Νότιο Αφρική αρχικά και τη Νότιο Ροδεσία λίγο αργότερα. Μάλιστα, οι πρώτοι Έλληνες χειριστές που αποφοίτησαν από τη Νότιο Ροδεσία, προήρχοντο από την 8η Σειρά ιπταμένων αξιωματικών της Σχολής Αεροπορίας.

Όσο για την πρώτη ομάδα των ιπταμένων υπαξιωματικών που μετέβη στο Ιράκ, αυτή απετελείτο από ανθρώπους που είχαν λάβει ήδη το «βάπτισμα του πυρός» και επιλέχθηκαν για εκπαίδευση στη Χαμπανία, προκειμένου αφενός να μάθουν νέες τακτικές και αφετέρου να πετάξουν με αεροσκάφη υψηλότερων επιδόσεων από αυτά που ήδη πετούσαν. Αυτό το επιβεβαιώνει ο Σμήναρχος ε.α. Μ. Σκλήρης, ένας από τους υπαξιωματικούς της πρώτης ομάδας χειριστών που έφυγε για το Ιράκ: «Όταν αποφοίτησα από το τμήμα ιπταμένων υπαξιωματικών της Σχολής Αεροπορίας τον Σεπτέμβριο του 1939, ονομάστηκα χειριστής αεροπλάνων και πήρα τον βαθμό του ιπτάμενου Σμηνία.

Η πρώτη μου μετάθεση ήρθε για την Αεροπορική Βάση Λάρισας, που καταλάμβανε μία έκταση της ευρύτερης περιοχής στην οποία σήμερα βρίσκεται η 110 Πτέρυγα Μάχης, και συγκεκριμένα για την 2η Μοίρα Παρατηρήσεως η οποία ήταν εξοπλισμένη με τα απαρχαιωμένα Breguet Br.19. Eντάχθηκα κανονικά στη Μοίρα και ολοκλήρωσα την εκπαίδευσή μου σε ό,τι αφορούσε τη διεξαγωγή αποστολών εναέριας παρατήρησης και εγγύς υποστήριξης και πριν συμπληρώσω ένα χρόνο στη Μοίρα, κλήθηκα να παρακολουθήσω τη Σχολή Διώξεως, η οποία έδρευε στην μεγαλύτερη τότε βάση της ΕΒΑ, την Αεροπορική Βάση του Σέδες, με σκοπό φυσικά αργότερα να ενταχθώ σε μία από τις Μοίρες Διώξεως των PZL.24.

Όντως στις αρχές του Αυγούστου του 1940 παρουσιάστηκα στο ΣΕΔΕΣ και άρχισα την εκπαίδευση, η οποία όμως δεν έμελλε να ολοκληρωθεί ποτέ. Γιατί με τον τορπιλισμό του «Έλλη» στην Τήνο στις 15 του μηνός, οι Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις στο σύνολό τους τέθηκαν σε επιφυλακή και επομένως όλοι όσοι φοιτούσαμε στη Σχολή Διώξεως του Σέδες, λάβαμε εντολή να επιστρέψουμε αμέσως στις μονάδες μας. Έτσι βρέθηκα πάλι στη Λάρισα και από εκεί στην Κοζάνη, αμέσως μετά την έναρξη του πολέμου με την Ιταλία.

Επιχειρώντας από εκεί συμμετείχαμε επί έναν ακριβώς μήνα στις επιχειρήσεις, μέχρι την 27η Νοεμβρίου. Την ημέρα εκείνη οι 1η και 2η Μοίρες Στρατιωτικής Συνεργασίας-Παρατήρησης των Breguet 19 ουσιαστικά έπαψαν να υφίστανται μετά από δύο –και όχι μία όπως λέγεται– επιθέσεις της ιταλικής Αεροπορίας στο αεροδρόμιο της Κοζάνης. Τις πρώτες πρωινές ώρες ιταλικά βομβαρδιστικά αεροσκάφη προσέβαλαν το αεροδρόμιο και τις θέσεις μας. Κατά την προσφιλή τους τακτική πετούσαν σε μεγάλο ύψος και έτσι οι βόμβες τους δεν προξένησαν καμία ζημιά.

Αυτή ήταν η πρώτη, ανώδυνη, επίθεση των Ιταλών, αλλά μετά από μισή μόλις ώρα ακολούθησε και δεύτερη, αυτή τη φορά με καταδιωκτικά CR.42 τα οποία προσέβαλαν το αεροδρόμιο με πολυβολισμό (strafing). Οι ζημιές που προκλήθηκαν κατά τη δεύτερη αυτή επίθεση ήταν πολύ σοβαρές.

Τα περισσότερα αεροσκάφη καταστράφηκαν και είχαμε και τρεις νεκρούς, δύο σμηνίτες και τον Υποσμηναγό (Ι) Π. Μαρουλάκο. Μετά από αυτή την εξέλιξη βρεθήκαμε χωρίς αεροπλάνα. Σχεδόν αμέσως όμως, ύστερα από μία ή δύο ημέρες, όλα τα πληρώματα πήραμε εντολή να παρουσιαστούμε στα Τρίκαλα, στο αεροδρόμιο της Καλαμπάκας, στα Νιαματά, κοντά στο χωριό Τσότι. Ξεκινήσαμε λοιπόν οδικώς και μετά από έναν ενδιάμεσο σταθμό πέντε ή έξι ημερών στα Σέρβια, φτάσαμε στα Τρίκαλα.

Εκεί θα αρχίζαμε να πετάμε με έναν αριθμό τροποποιημένων Do 22Kg με τα οποία θα εφοδιαζόταν η 2η Μοίρα Παρατηρήσεως, αλλά πριν περάσει μία εβδομάδα λάβαμε εντολή να παρουσιαστούμε στο ΓΕΑ, στην Αθήνα. Από την Μοίρα στην οποία υπηρετούσα κλήθηκα εγώ, οι Ανθυποσμηναγοί Αγ. Σταματελάτος και Μ. Κοντολέφας και άλλοι τρεις τους οποίους δεν θυμάμαι. Dornier δεν πρόλαβα να πετάξω καθόλου δηλαδή.

Όταν παρουσιαστήκαμε στο ΓΕΑ ενημερωθήκαμε για το πού επρόκειτο να πάμε και το τί θα κάναμε εκεί και την αμέσως επόμενη ημέρα –αν θυμάμαι καλά– περάσαμε από αυστηρές υγειονομικές εξετάσεις στο αρχηγείο της RAF, το οποίο βρισκόταν στο Κεφαλάρι της Κηφισιάς. Από εκεί πήραμε την τελική άδεια για το ταξίδι στο Ιράκ και ενημερωθήκαμε ότι θα φεύγαμε αμέσως μετά τα Χριστούγεννα. Καθυστερήσαμε όμως. Από ημέρα σε ημέρα περιμέναμε την διαταγή η οποία τελικά ήρθε στις 10 Ιανουαρίου του 1941, αν δεν απατώμαι.

Στις 12 του μήνα αποπλεύσαμε από τον Πειραιά με προορισμό την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Το πλοίο μας ταξίδευε με μία νηοπομπή και είχαμε συνοδεία βρετανικών πολεμικών σκαφών για προστασία. Το διάρκειας τριών περίπου ημερών ταξίδι μας ήταν ήσυχο, εάν εξαιρέσουμε έναν νυχτερινό συναγερμό. Κάποια ιταλικά βομβαρδιστικά αεροσκάφη μας επιτέθηκαν, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Στην Αλεξάνδρεια δεν μείναμε πολύ. Φτάσαμε πρωΐ και το απόγευμα της ίδιας ημέρας ή της επόμενης, δεν θυμάμαι καλά, ταξιδέψαμε σιδηροδρομικώς μέχρι την Ισμαηλία, όπου παραμείναμε σε βρετανικό στρατόπεδο για μία εβδομάδα περίπου».

Ο Η. Καρταλαμάκης αναφέρει στο βιβλίο του «Η Αεροπορία στον Πόλεμο του ’40» ότι το στρατόπεδο βρισκόταν στο Μοάσκαρ, ένα μεγάλο αεροδρόμιο έξω από την Ισμαηλία. Δεν ξεκαθαρίζει όμως ποια ήταν η διάρκεια της παραμονής της ελληνικής αποστολής εκεί και αναφέρει ότι όλα τα μέλη της ταξίδεψαν ως τη Χαμπανία με ένα Bristol Bombay της RAF. Mε βάση τη διήγηση του Σκλήρη, τα πράγματα δεν έγιναν ακριβώς έτσι: «Ορισμένοι από τους 37 που ταξιδεύαμε επιβιβάστηκαν στο αεροπλάνο με προορισμό την Χαμπανία, δεν θυμάμαι βέβαια ποιοί ή πόσοι ήταν.

Οι υπόλοιποι ταξιδέψαμε οδικώς με καμιόνια της RAF. Και αυτό προφανώς συνέβη επειδή οι Βρετανοί δεν μπορούσαν να διαθέσουν δύο ή τρία αεροσκάφη για την μεταφορά μας εκεί ταυτόχρονα. Σχηματίστηκε λοιπόν ένα κονβόι από δύο ή τρία καμιόνια με τα οποία ξεκινήσαμε πρωΐ, περάσαμε το Σουέζ και τη Γάζα της Παλαιστίνης. Στην Παλαιστίνη κάναμε την πρώτη μας διανυκτέρευση και κατόπιν την άλλη ημέρα το πρωΐ μπήκαμε στο Ιράκ. Διανυκτερεύσαμε την δεύτερη νύχτα του ταξιδιού μας σε ένα πανδοχείο (του οποίου μάλιστα ο ιδιοκτήτης ήταν Έλληνας) μέσα στην έρημο και το πρωΐ της επομένης ξεκινήσαμε πάλι, για να φτάσουμε το απόγευμα της ίδιας ημέρας στην Χαμπανία.

Η τελευταία ήταν από την πρώτη στιγμή ένας παράδεισος για εμάς, όχι μόνο επειδή προσέφερε τις ανέσεις διαβίωσης μίας σύγχρονης πόλης, αλλά και επειδή ο καθένας μας χωριστά είχε στην διάθεσή του κυριολεκτικά τα πάντα. Μέναμε ανά δύο σε δωμάτια που δεν απείχαν πολύ από αυτά ενός ξενοδοχείου πρώτης κατηγορίας, για να μην πω πολυτελείας, με έναν υπηρέτη στην διάθεσή μας καθόλη την διάρκεια της ημέρας. Κάθε πρωΐ βρίσκαμε τα παπούτσια μας γυαλισμένα και τα ρούχα μας πλυμένα και σιδερωμένα στην θέση τους.

Ο υπηρέτης αναλάμβανε να μας ξυπνήσει και να ετοιμάσει το πρωινό μας, που ήταν φυσικά τσάι με γάλα. Κατόπιν, πηγαίναμε στην αίθουσα διαλέξεων, εάν είχαμε πρόγραμμα παρακολούθησης μαθημάτων εδάφους, ή στη γραμμή πτήσεων για να απογειωθούμε εάν ήμασταν προγραμματισμένοι να πετάξουμε.

Θέλω να σας πω δηλαδή ότι το μόνο που μας απασχολούσε ήταν η εκπαίδευσή μας και η προετοιμασία μας για το πρόγραμμα κάθε ημέρας. Δεν είχαμε άλλες υποχρεώσεις που θα μας αποσπούσαν από την εκπαίδευσή μας δηλαδή και αυτό ήταν κάτι που βοήθησε πολύ στο να προσαρμοστούμε αμέσως και να πιάσουμε την μέγιστη απόδοσή μας. Ποτέ άλλοτε δεν είχαμε τέτοιες ανέσεις, ενώ δεν θα πρέπει να ξεχνάτε ότι πολλοί από εμάς ενάμιση μόλις μήνα πριν, πετούσαμε αποστολές πάνω από την Πίνδο και ζούσαμε στις λάσπες των προκεχωρημένων πεδίων προσγείωσης»!



Όντως, η Χαμπανία φάνταζε σαν ένας επίγειος παράδεισος στους Έλληνες χειριστές. Το εκεί αεροδρόμιο ήταν σίγουρα το μεγαλύτερο της RAF, αφού η περίμετρός του υπολογιζόταν ότι κάλυπτε απόσταση 7 μιλίων. Η κατασκευή των πρώτων κτιριακών εγκαταστάσεων της βάσης είχε ξεκινήσει το 1934, δεδομένου ότι από το 1930 είχε υπογραφεί μία συνθήκη μεταξύ του νεοσύστατου κράτους του Ιράκ και της βρετανικής κυβέρνησης.

Αυτή προέβλεπε τη μόνιμη παρουσία βρετανικών δυνάμεων στη λίμνη Χαμπανία και το λιμάνι της Βασόρας, την ελεύθερη δίοδο των βρετανικών δυνάμεων μέσω των δύο αυτών βάσεων από τη χώρα, καθώς και υλικού και σε περίπτωση πολέμου την, από την πλευρά του Ιράκ, κάθε δυνατή διευκόλυνση προς τις βρετανικές Ένοπλες Δυνάμεις οι οποίες θα μπορούσαν, πάντα με βάση τη συνθήκη, να χρησιμοποιήσουν το σιδηροδρομικό δίκτυο της χώρας, καθώς και τα λιμάνια και τα αεροδρόμιά της.

Οι Βρετανοί λοιπόν είχαν φροντίσει αμέσως μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου να έχουν ελεύθερη δίοδο από τη Βόρειο Αφρική και τη Μέση Ανατολή προς την Ινδία και την Άπω Ανατολή και αντίστροφα και το είχαν επιτύχει πλήρως καθόλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, κυρίως μέσω της RAF, αεροσκάφη της οποίας σε πολλές περιπτώσεις έδρασαν ως μέσα καταστολής εξεγέρσεων, επαναστάσεων, ακόμη και διαδηλώσεων.

Στην αεροπορική βάση της Χαμπανία έδρευε η διοίκηση της RAF στο Ιράκ. Το 1941 διέμεναν εκεί 1.200 περίπου άνδρες της RAF, πολλοί με τις οικογένειές τους, καθώς και οι υπάλληλοι έξι βρετανικών εταιρειών που δραστηριοποιούνταν στη χώρα, οι περισσότεροι επίσης με τις οικογένειές τους.

Αποτέλεσμα αυτού ήταν το να δημιουργηθεί πέρα από το αεροδρόμιο αυτό καθεαυτό και τις εγκαταστάσεις του και μία μικρή πόλη, ενώ ακόμη και μετά το ξέσπασμα του πολέμου η βρετανική αεροπορική εταιρεία Imperial Airways εξακολουθούσε να εκτελεί δρομολόγια από και προς τη Χαμπανία, κυρίως με επιβατικά υδροπλάνα Shorts Sunderland που απο/προσθαλασσώνονταν στα νερά της παρακείμενης λίμνης. Η αεροπορική βάση λοιπόν ήταν μία μικρή πόλη μέσα στην έρημο, με ό,τι μπορούσε κανείς να φανταστεί από πλευράς ανέσεων και μέσων-εγκαταστάσεων διασκέδασης και αναψυχής.

Καταρχήν η περίμετρος του κύριου αεροδρομίου ήταν περιφραγμένη με μεταλλικά πλαίσια ύψους 3 περίπου μέτρων. Εσωτερικά της περιμέτρου υπήρχαν η μεγαλύτερη και καλύτερη πισίνα που μπορούσε κανείς να βρει σε μονάδα ή εγκατάσταση της RAF, ένα πλήρως εξοπλισμένο γυμναστήριο, σχολείο, νοσοκομείο, ένας θερινός (ανοικτός) κινηματογράφος, εκκλησίες, τράπεζες, καταστήματα, ένα μεγάλο γήπεδο γκολφ, 50 γήπεδα τένις και στάβλοι με άλογα για ιππασία.

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον βρέθηκαν οι 36 Έλληνες χειριστές, ένα περιβάλλον που παρά τη ζέστη της ερήμου, βοηθούσε σημαντικά στην ταχεία και απρόσκοπτη εκπαίδευση των πληρωμάτων αέρος που μετέβαιναν εκεί. Αυτός ήταν και ένας από τους λόγους που η εκπαίδευσή τους άρχισε σχεδόν αμέσως, όπως αναφέρει Μ. Σκλήρης:

«Η εκπαίδευσή μας στη Χαμπανία άρχισε αμέσως λόγω της πολύ καλής οργάνωσης που υπήρχε εκεί αλλά και λόγω του ότι δεν αντιμετωπίσαμε προβλήματα με την γλώσσα. Οι περισσότεροι από εμάς γνώριζαν ελάχιστα την αγγλική. Μάλιστα κατά τις εισαγωγικές εξετάσεις στην Σχολή Αεροπορίας, βασικό κριτήριο για την εισαγωγή ενός υποψηφίου στο Τμήμα Ι των ιπταμένων αξιωματικών ήταν το να γνωρίζει γαλλικά! Ευτυχώς όμως, όλοι οι εκπαιδευτές μας μιλούσαν αγγλικά και μάλιστα αρκετά καλά. Επίσης, είχαμε και την βοήθεια των διερμηνέων.

Η δε εκπαίδευση σαν διαδικασία ήταν αρκετά τυποποιημένη, κάτι που επίσης μας βοήθησε σημαντικά στο να προσαρμοστούμε ταχύτατα. Πτήσεις αρχίσαμε σχεδόν παράλληλα με το σχολείο εδάφους. Πετούσαμε πάντα με τους Έλληνες εκπαιδευτές και όχι με Βρετανούς, ενώ από ένα σημείο της εκπαίδευσης και μετά πετούσαμε και μόνοι μας ανά δύο (χειριστής και παρατηρητής – πολυβολητής σε κάθε αεροσκάφος), κυρίως κατά την εκτέλεση των βολών αέρος – αέρος και αέρος – εδάφους, προκειμένου να μάθουμε να συνεργαζόμαστε και να αφομοιώσουμε όλες τις τακτικές από οποιαδήποτε θέση πετούσαμε.

Το Νο.4 SFTS διέθετε αεροσκάφη Hawker Hart και Hawker Audax, μονοκινητήρια διπλάνα. Παρά το γεγονός ότι σαν αεροσκάφη είχαν καθαρά εκπαιδευτικό ρόλο, καθώς εκείνη την εποχή θεωρούνταν και ήταν παλαιά, εμάς μας είχαν κάνει πολύ καλή εντύπωση από πλευράς επιδόσεων γιατί απλούστατα κανείς μας δεν είχε πετάξει κάτι καλύτερο πριν!

Το δε πρόγραμμα των εκπαιδευτικών πτήσεων ήταν κάτι παραπάνω από ενδιαφέρον και πολύτιμο σαν εμπειρία για τον καθένα μας χωριστά. Καταρχήν να σας πω ότι στη Χαμπανία μάθαμε να πετάμε διαβάζοντας όργανα. Τις περισσότερες από τις πτήσεις αυτού του είδους τις πραγματοποιήσαμε με αεροσκάφη Hawker Hart από ό,τι θυμάμαι. Από εκεί και πέρα κάναμε πολυβολισμούς με πραγματικά πυρά εναντίον επίγειων αλλά και εναέριων –ρυμουλκούμενων από αεροσκάφη– στόχων, κάναμε προσβολές επίγειων στόχων με μικρές εκπαιδευτικές βόμβες, εξάσκηση με τη χρήση φωτοπολυβόλων, σχηματισμούς μάχης και νυχτερινές πτήσεις.

Νυχτερινές πτήσεις στην Ελλάδα δεν είχαμε κάνει ποτέ. Απ’ όσο τουλάχιστον γνωρίζω, κανείς από εμάς δεν είχε πετάξει νύχτα και πολύ περισσότερο κανείς δεν είχε προσγειωθεί με τη χρήση ραδιοβοηθήματος. Ναι, καλά ακούσατε! Κατά την σχεδόν τρίμηνη παραμονή μας στην Χαμπανία πραγματοποιήσαμε δεκάδες προσγειώσεις στο πεδίo από/προσγειώσεων της ερήμου δίπλα από τις εγκαταστάσεις του αεροδρομίου με την χρήση του “beam”. To τελευταίο ήταν ένα πρωτόγονο αλλά αποτελεσματικό ραδιοβοήθημα, ο πρόδρομος του ADF που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα. Μία κεραία στο αεροδρόμιο εξέπεμπε ένα σήμα και επάνω σε όλα τα αεροσκάφη ήταν εγκατεστημένος ένας μικρός πομπός ο οποίος είχε μόνο έναν περιστροφικό διακόπτη ΟΝ/OFF. Προσεγγίζοντας την περιοχή του αεροδρομίου άνοιγες τον πομπό.

Όταν αυτός έπιανε το σήμα της κεραίας, άκουγες ένα ηχητικό σήμα, κάτι που αυτομάτως σήμαινε ότι έπρεπε να στρέψεις το αεροπλάνο έτσι ώστε να το ακούς συνέχεια. Έτσι έφτανες πάνω από τον «διάδρομο» και έβλεπες τα φώτα προσγείωσης, τα επονομαζόμενα “Goose necks”, που δεν ήταν φυσικά ηλεκτρικά.

Τα “Goose necks” ήταν δοχεία γεμάτα με πετρέλαιο ή βενζίνη, τα οποία στο επάνω τμήμα τους είχαν προσαρμοσμένο έναν σωλήνα. Μέσα από τον σωλήνα περνούσε ένα φυτίλι το οποίο και άναβαν οι υπόλογοι στο έδαφος και το οποίο έδινε επαρκή φωτισμό για τον καθορισμό της θέσης του διαδρόμου. Τέλος, το πιο σημαντικό εκπαιδευτικό βοήθημα που χρησιμοποιήσαμε στην Χαμπανία, ήταν το “Link Trainer”. Και σε αυτό βάλαμε κάποιες ώρες ο καθένας, πραγματοποιώντας κυρίως εικονικές πτήσεις δι’ οργάνων.

Η εκπαίδευση στο σύστημα ήταν τόσο ρεαλιστική και μας είχε κάνει τόσο μεγάλη εντύπωση, που μπορώ να σας πω ότι δεν ήταν λίγοι αυτοί που το προτιμούσαν από το πραγματικό αεροπλάνο».

Η εκπαίδευση της ελληνικής ομάδας διεξήχθη χωρίς καθυστερήσεις και προβλήματα. Σε αυτό συνετέλεσε όχι μόνο το γεγονός ότι οι περισσότεροι από τους Έλληνες εκπαιδευόμενους είχαν ήδη αρκετά μεγάλη πτητική εμπειρία, αλλά και το ότι ο αρχηγός της αποστολής, ο Αντισμήναρχος Βήλος, βρέθηκε να γνωρίζει από παλιά τον Πτέραρχο X.Γ. Σμαρτ, διοικητή των βρετανικών αεροπορικών δυνάμεων στο Ιράκ, από την εποχή που είχε φοιτήσει σε σχολείο της RAF στη Βρετανία στην δεκαετία του ’20. Έτσι, η εκπαίδευση των Ελλήνων χειριστών της πρώτης ομάδας ολοκληρώθηκε επίσημα στις 9 Απριλίου 1941, δυόμιση περίπου μήνες από την ημέρα που άρχισε στα τέλη Ιανουαρίου.

Η δεύτερη ομάδα Ελλήνων χειριστών έφτασε εν τω μεταξύ στη Χαμπανία στις 13 Απριλίου και άρχισε την εκπαίδευσή της μετά την 20ή του ίδιου μήνα. Οι χειριστές της δεύτερης ομάδας ήταν οι ιπτάμενοι Αρχισμηνίες Β. Γερμανός, Λ. Χαντζηιωάννου, Γ. Τσότσος, Γ. Πλειώνης, Κ. Λουκόπουλος, Β. Καραγιώργος, Α. Πετράκης και Θ. Τριπόδης και οι ιπτάμενοι Σμηνίες Γ. Τζούβαλης, Κ. Γιαλελής, Μ. Λάιτμερ, Λ. Ζαφειρόπουλος, Χρ. Κολιόπουλος, Γ. Νικολόπουλος, Η. Παπαγεωργίου, Α. Σιμιτζής και Κ. Ευαγγελινάκης. Οι Αρχισμηνίες ανήκαν στην 9η Σειρά ιπταμένων αξιωματικών της ΣΑ (1939) και οι Σμηνίες στην 5η Σειρά ιπταμένων υπαξιωματικών (επίσης του 1939).

Ένας από τους χειριστές της δεύτερης αυτής ομάδας, ο Αντιπτέραρχος ε.α. Γιώργος Πλειώνης, μας διηγήθηκε το πώς βρέθηκε στη Χαμπανία και τις αρχικές του εντυπώσεις από τη ζωή στη μεγάλη βρετανική αεροπορική βάση: «Το πρώτο έτος της φοίτησής μου στο τμήμα ιπταμένων αξιωματικών της Σχολής Αεροπορίας την περίοδο 1939-1940 (ανήκω στην 9η Σειρά) κύλησε κανονικά με το κανονικό πρόγραμμα εκπαίδευσης της σχολής.

Όταν τον Οκτώβριο του 1940 ξέσπασε ο πόλεμος, όλη η Σχολή Αεροπορίας μετεγκαταστάθηκε στα Άργος, όπου άρχισε να λειτουργεί ξανά από το τρίτο δεκαήμερο του Νοεμβρίου. Τα πράγματα στο Άργος δεν ήταν όπως στο Τατόι. Εκεί μέναμε στο κτίριο του γυμνασίου της πόλης και φυσικά στο ίδιο μέρος κάναμε και τα θεωρητικά μαθήματα που προέβλεπε το πρόγραμμα εκπαίδευσης.

Λόγω των συνθηκών όμως, δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στην πτητική μας εκπαίδευση και έτσι κατορθώσαμε περί το τέλος του Μαρτίου του 1941, μετά από σχεδόν τέσσερεις μήνες δηλαδή, να ολοκληρώσουμε το βασικό στάδιο. Τότε μας ονόμασαν ιπτάμενους αρχισμηνίες, αντί για ανθυποσμηναγούς, και επέλεξαν τους 8 πρώτους από τους 35 της Σειράς μου για μετάβαση στην Χαμπανία στο Ιράκ και συνέχιση της εκπαίδευσής μας εκεί με σκοπό την ολοκλήρωση και του προκεχωρημένου-πολεμικού σταδίου.

Βέβαια τελικά δεν πήγαμε οι 8 πρώτοι, καθώς η λίστα άλλαξε μετά από κάποια τηλεφωνήματα, αλλά αυτό είναι μία άλλη ιστορία η οποία επαναλαμβάνεται στην Ελλάδα ανεξαρτήτως εποχής και καταστάσεων… Άλλοι 8 δε χειριστές επελέγησαν για τον ίδιο σκοπό από το τμήμα των ιπταμένων υπαξιωματικών της Σχολής Αεροπορίας. Οι υπόλοιποι συνάδελφοι από την Σειρά μας, καθώς και από την Σειρά των ιπταμένων υπαξιωματικών έλαβαν εντολή να μεταβούν στο Περιγιάλι, λίγο έξω από την Κόρινθο, όπου είχαν συγκεντρωθεί τα ελάχιστα Breguet Br.19 που είχαν απομείνει. Εκεί υποτίθεται ότι θα ολοκλήρωναν το προκεχωρημένο στάδιο της εκπαίδευσης με αυτά τα αεροσκάφη και με ό,τι μέσα υπήρχαν διαθέσιμα. Το δε Περιγιάλι δεν ήταν παρά άλλο ένα καθαρισμένο χωράφι.

Μεσολάβησαν λιγότερες από δέκα ημέρες από την ημέρα που φύγαμε από το Άργος, όπου θυμάμαι μάλιστα χαρακτηριστικά ότι μας έδωσαν και τρεις μισθούς και είμαστε χαρούμενοι γιατί για πρώτη φορά στη ζωή μας είχαμε βρεθεί με τόσα λεφτά στην τσέπη μας, μέχρι την ημέρα που πήγαμε στον Πειραιά για να επιβιβαστούμε σε ένα μεγάλο βρετανικό κρουαζιερόπλοιο (δεν θυμάμαι το όνομά του) με το οποίο είχαν έρθει στην Ελλάδα Βρετανοί, Νεοζηλανδοί και Αυστραλοί στρατιώτες μαζί με πολεμικό υλικό από την Αίγυπτο. Ήταν 3 Απριλίου του 1941, τρεις μόλις ημέρες πριν από την γερμανική επίθεση στην Ελλάδα και αποπλεύσαμε λίγο πριν από το μεσημέρι. Συνοδός μας ήταν ένας από τους επιτηρητές μας στην Σχολή Αεροπορίας όταν αυτή ήταν ακόμη στο Τατόι, ο έφεδρος Σμηναγός Κόσκωρος.

Ήταν ένας πανέξυπνος άνθρωπος και εξαίρετος επιστήμονας. Είχε σπουδάσει αεροναυπηγός στην Αγγλία και όταν ξέσπασε ο πόλεμος, η Αεροπορία τον έκανε σμηναγό. Το ταξίδι μας προς την Αλεξάνδρεια κράτησε τρεις περίπου ημέρες και έγινε χωρίς την συνοδεία πολεμικών σκαφών, δηλαδή δεν ταξιδέψαμε «μέσα» σε κάποια νηοπομπή. Από την πρώτη δε ημέρα του ταξιδιού μας οι Βρετανοί μας είχαν κάνει έναν συναγερμό υπό την μορφή άσκησης ετοιμότητας και μας είχαν ενημερώσει για το τί ακριβώς θα κάνουμε και το σε ποιά βάρκα θα μπούμε σε περίπτωση που το πλοίο δεχόταν επίθεση.

Κατά την δεύτερη ημέρα του ταξιδιού λίγο μετά το μεσημέρι και ενώ πλέαμε νοτιοανατολικά της Κρήτης, σήμανε πραγματικός συναγερμός και έτσι τρέξαμε και επιβιβαστήκαμε στην βάρκα που μας είχαν υποδείξει. Τρία τρικινητήρια ιταλικά βομβαρδιστικά Savoia Marchetti, μπορούσαμε να τα διακρίνουμε καθαρά, τα οποία προφανώς επιχειρούσαν από την Ρόδο, μας βομβάρδισαν χωρίς όμως αποτέλεσμα. Οι βόμβες τους έπεσαν αρκετά μακριά από το πλοίο, τόσο μακριά ώστε να μην κατορθώσουν καν να μας φοβίσουν. Πέραν αυτού δεν είχαμε κανένα άλλο συμβάν. Οι Ιταλοί δεν ξαναγύρισαν να μας αναζητήσουν!

Στην Αλεξάνδρεια φτάσαμε νωρίς το πρωΐ της 6ης Απριλίου του 1941, την ημέρα δηλαδή που οι Γερμανοί άρχισαν την επίθεσή τους στην Ελλάδα. Με το που ξυπνήσαμε και πριν αποβιβαστούμε, μάθαμε τα άσχημα νέα. Αυτό που θυμάμαι είναι ότι όλοι νιώσαμε απογοητευμένοι, γιατί κανένας δεν τόλμησε να κάνει μία – έστω και συγκρατημένα – αισιόδοξη πρόβλεψη για την έκβαση του πολέμου με τους Γερμανούς. Η γερμανική πολεμική μηχανή ήταν μέχρι τότε αήττητη και εμείς είχαμε ήδη έξι μήνες πολέμου στην Αλβανία. Από την πρώτη στιγμή γνωρίζαμε όλοι ότι η Ελλάδα θα καταλαμβανόταν από τις γερμανικές δυνάμεις. Γιατί τέλος πάντων οι Γερμανοί δεν ήταν Ιταλοί…

Στην Αλεξάνδρεια δεν μείναμε σχεδόν καθόλου. Αν θυμάμαι καλά φύγαμε την ίδια ημέρα με λεωφορείο της RAF για την Ισμαϊλία, όπου και θα διαμέναμε κάποιες ημέρες σε ένα στρατόπεδο διερχομένων, πριν φύγουμε για το Ιράκ. Η εκεί ελληνική παροικία μας τίμησε με το παραπάνω. Μας υποδέχθηκε σαν ήρωες και δεν μπορώ να θυμηθώ πόσες ακριβώς δεξιώσεις ή εκδηλώσεις οργάνωσαν προς τιμήν μας. Ήταν ένα πραγματικά ευχάριστο διάλειμμα η παραμονή μας στην Ισμαηλία γιατί μας περίμενε ένα πραγματικά δύσκολο ταξίδι. Στοιβαγμένοι μέσα σε ένα καμιόνι περάσαμε το κανάλι του Σουέζ για να μας πιάσει λίγο αργότερα ένα τρομερό χαμσίνι (αμμοθύελλα). Το βράδυ, στο ξενοδοχείο της πρώτης μας διανυκτέρευσης φτάσαμε κατάκοποι. Δεν είμαστε, βλέπετε, συνηθισμένοι να ζούμε κάτω από τις συνθήκες της ερήμου.

Όταν φτάσαμε στη Χαμπανία ξεκουραστήκαμε πραγματικά. Το δύσκολο ταξίδι από την Ισμαηλία το ξεχάσαμε σχεδόν αμέσως γιατί οι συνθήκες διαβίωσης στη βρετανική αυτή βάση ήταν εξωπραγματικές για εμάς. Μέναμε ανά δύο σε διαμερίσματα τα οποία όμως διέθεταν χωριστά υπνοδωμάτια και είχαν ως κοινόχρηστους χώρους σαλόνι και τουαλέτα.

Ήταν πολύ καλά επιπλωμένα και παρείχαν όλες τις ανέσεις. Βέβαια η διαμονή μας δεν ήταν δωρεάν. Πληρώναμε 13 λίρες Αγγλίας το μήνα, τη στιγμή που ο μισθός μας αντιστοιχούσε σε 18! Δεν δυσκολευτήκαμε οικονομικά όμως, γιατί με αυτές τις 13 λίρες καλύπταμε τόσο την διαμονή όσο και την σίτισή μας. Με αυτά τα χρήματα δηλαδή ήταν όλα σχεδόν καλυμμένα.

Από εκεί και πέρα κάθε διαμέρισμα είχε και τον υπηρέτη του. Αυτός ο άνθρωπος φρόντιζε τα πάντα. Από το να μας ξυπνά και να έχει έτοιμα τα ρούχα και τα παπούτσια μας κάθε πρωΐ, μέχρι το να τακτοποιεί όλο το διαμέρισμα και να μας εξυπηρετεί ως σερβιτόρος κατά το μεσημεριανό γεύμα και το βράδυ στο δείπνο! Θυμάμαι χαρακτηριστικά ότι κάθε υπηρέτης στεκόταν πάντα πίσω και ανάμεσα από τους δύο ενοίκους του διαμερίσματος (οι οποίοι κάθονταν πάντα δίπλα στο τραπέζι) που είχε υπό την ευθύνη του.

Με το που άφηνες το κουτάλι σου στο πιάτο (συνήθως είχαμε σούπα για πρώτο πιάτο) ερχόταν αμέσως για να το πάρει και να τρέξει στην κουζίνα να φέρει το δεύτερο! Καθόλη δε την διάρκεια του γεύματος ή του δείπνου ήταν πάντα στην διάθεσή μας. Αυτά ήταν ασύλληπτα πράγματα για εμάς».

Τα πράγματα όμως είχαν αλλάξει στο Ιράκ και οι 16 χειριστές της δεύτερης ομάδας δεν θα ολοκλήρωναν ποτέ την εκπαίδευσή τους εκεί. Ενάμιση περίπου μήνα μετά την άφιξή τους στη Χαμπανία, έφυγαν και ταξίδεψαν μέχρι το Γιοχάνεσμπουργκ της Νοτίου Αφρικής και από εκεί σιδηροδρομικώς μέχρι το Σόλσμπερυ της Νοτίου Ροδεσίας και το Κράμπορν, όπου έδρευε το 20ό SFTS. Εκεί ολοκλήρωσαν την εκπαίδευσή τους και επέστρεψαν στην Αίγυπτο για να ενταχθούν στην 335 Μοίρα Διώξεως.

Από την εκπαίδευση στις πολεμικές επιχειρήσεις

Ενώ η εκπαίδευση στη Χαμπανία και η ζωή στη μεγάλη βάση συνεχιζόταν κανονικά, η πραξικοπηματική κατάληψη της εξουσίας από τον Ρασίντ Αλί, θείο του ανήλικου Ιρακινού βασιλιά Φεϋζάλ, τον Μάρτιο του 1941, άλλαξε ριζικά τα πράγματα στη χώρα. Και αυτό συνέβη γιατί ο Ρασίντ Αλί συνεργαζόταν με τους Γερμανούς, προωθώντας ανέκαθεν τα συμφέροντά τους στην περιοχή. Έγινε δε πρωθυπουργός οργανώνοντας συνωμοσία με τρεις ανώτατους Ιρακινούς αξιωματικούς και η κυβέρνησή του πέρασε στην ιστορία ως «το χρυσό τετράγωνο».

Αρχικά, η νέα ιρακινή κυβέρνηση ξεκίνησε μία σειρά διαπραγματεύσεων με τους Βρετανούς, αλλά προφανώς θέλοντας να τους εκφοβίσει ή να τους πιέσει να αποδεχθούν κάποιους όρους που έθετε, αποφάσισε τη διενέργεια ευρείας κλίμακας στρατιωτικών γυμνασίων στην περιοχή της λίμνης Χαμπανία. Tα ξημερώματα της 30ής Απριλίου 1941 οι διαμένοντες στρατιωτικοί και πολίτες στο αεροδρόμιο, ξύπνησαν με μία δυσάρεστη έκπληξη. Όλη η βάση βρισκόταν σε πολεμική ετοιμότητα, καθώς 9.000 Ιρακινοί στρατιώτες μαζί με 28 πυροβόλα είχαν πάρει θέσεις σε μία υπερυψωμένη (περί τα 75 μέτρα) περιοχή, η οποία απείχε λιγότερο από 3.000 μέτρα. Η κρίση είχε ήδη εκδηλωθεί και η ένοπλη αντιπαράθεση φαινόταν αναπόφευκτη. Αυτό άλλωστε αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι οι Βρετανοί άρχισαν να προετοιμάζονται για κάθε ενδεχόμενο από τις αρχές Απριλίου. Φαίνεται ότι από τότε οι διαπραγματεύσεις πήγαιναν από το κακό στο χειρότερο.

Οι προετοιμασίες στη βάση άρχισαν με πυρετώδεις ρυθμούς, αλλά έγιναν με τη μέγιστη δυνατή διακριτικότητα. Αρχής γενομένης από την 5η Απριλίου, οι μηχανικοί της βάσης, άρχισαν να προσαρμόζουν αναρτήρες βομβών σε όλα τα αεροσκάφη, δεδομένου ότι στη Χαμπανία δεν έδρευαν μάχιμες Μοίρες της RAF. Mέχρι την ημέρα που οι Ιρακινοί εμφανίστηκαν στο ύψωμα, ήταν συνολικά ετοιμοπόλεμα 60 Hawker Audax και δικινητήρια Airspeed Oxford, που η σχολή χρησιμοποιούσε για τη μετάβαση των χειριστών σε δικινητήρια αεροσκάφη.

Επίσης, σε συγκεκριμένα σημεία είχαν δημιουργηθεί ορύγματα, είχε μοιραστεί φορητός οπλισμός στο προσωπικό εδάφους και είχαν στηθεί πολυβολεία τα οποία καλύφθηκαν με σάκους άμμου. Το ότι όλες αυτές οι προετοιμασίες έγιναν όσο το δυνατόν πιο διακριτικά, επιβεβαιώνεται από τον Σκλήρη: «Μέχρι τις αρχές Απριλίου του 1941 που ολοκληρώθηκε η εκπαίδευσή μας στη Χαμπανία, είχαμε ο καθένας βάλει περί τις 65 ως 70 ώρες πτήσης.

Η εμπειρία που αποκομίσαμε εκεί μας καθιστούσε έτοιμους να μεταβούμε σε σύγχρονα μαχητικά, όπως ήταν τα Hurricane που μας είχαν υποσχεθεί οι Εγγλέζοι. Άλλωστε θα πρέπει να σας πω ότι και το πρόγραμμα εκπαίδευσης του Νο. 4 SFTS είχε αναβαθμιστεί και υποστεί κάποιες τροποποιήσεις, καθώς πολλοί από τους εκπαιδευτές του είχαν πολεμήσει στην Μάχη της Αγγλίας λιγότερο από ένα χρόνο πριν, το Καλοκαίρι του 1940. Εν τω μεταξύ λίγο πριν ολοκληρώσουμε την εκπαίδευσή μας, ήρθε και η δεύτερη ομάδα χειριστών από την Ελλάδα για εκπαίδευση. Τότε ήταν που τα πράγματα άρχισαν να «χαλάνε» στην Χαμπανία.

Εμείς είχαμε δει τις οχυρωματικές προετοιμασίες που έκαναν οι Βρετανοί, αλλά δεν δώσαμε ιδιαίτερη σημασία. Και αυτό, γιατί δεν είχαμε καμία επίσημη ενημέρωση. Απλά είχαμε ακούσει ότι τα πράγματα με τους Ιρακινούς δεν πήγαιναν καλά. Τελικά φύγαμε οδικώς από την Χαμπανία και οι 30 εκπαιδευόμενοι της πρώτης ομάδας λιγότερο από μία εβδομάδα πριν από το ξέσπασμα των εχθροπραξιών με τους Ιρακινούς και κατόπιν μάθαμε ότι δύο από τους εκπαιδευτές μας, ο Κ. Μαργαρίτης και ο Λ. Ντρενάς, είχαν τιμηθεί από τους Βρετανούς με το DFC για την συμμετοχή τους στις επιχειρήσεις».

Η θέση των Βρετανών ήταν εξαιρετικά δύσκολη την περίοδο εκείνη. Ήταν δύσκολο επομένως να σταλούν ενισχύσεις στο Ιράκ από τη στιγμή που τόσο σε όλα τα θέατρα επιχειρήσεων (Ευρώπη, Μεσόγειος-Βόρειος Αφρική και Άπω Ανατολή) υπήρχε τρομερή έλλειψη σε αεροσκάφη και υλικό γενικά. Παρόλα αυτά, σε κάποια στιγμή μέσα στο Μάιο στάλθηκαν στη Χαμπανία και κάποια Gloster Gladiator για την αναχαίτιση τυχών αεροπορικών επιδρομών της νεοσύστατης ιρακινής Αεροπορίας. Από εκεί και πέρα το βάρος των επιχειρήσεων που θα άρχιζαν σύντομα, θα το σήκωναν τα Hawker Audax και Airspeed Oxford του Νο.4 SFTS.

Όσο για επίγειες δυνάμεις μάχης, τέτοιες πολύ απλά δεν υπήρχαν. Πέρα από τα πρόχειρα οχυρωματικά έργα που έγιναν, τα μόνα μέσα που ήταν διαθέσιμα για την προστασία της περιμέτρου ήταν 4-5 απαρχαιωμένα τεθωρακισμένα οχήματα Rolls Royce του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τα οχήματα αυτά που ανήκαν στη Νο.1 Διμοιρία προστασίας του αεροδρομίου απέκτησαν ελαφρό οπλισμό, ενώ οι τεχνικοί της βάσης κατόρθωσαν να επανενεργοποιήσουν και ένα παλιό τουρκικό πυροβόλο το οποίο είχε περιέλθει σαν λάφυρο στα χέρια των Βρετανών από το 1918!

O Πλειώνης, που μαζί με τους άλλους 15 συναδέλφους του είχε ήδη ξεκινήσει την πτητική του εκπαίδευση, μας περιέγραψε την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στη Χαμπανία: «Από την ημέρα της άφιξής μας στην Χαμπανία, στις 13 Απριλίου του 1941, μεσολάβησε ένα δεκαήμερο περίπου μέχρι την έναρξη της πτητικής μας εκπαίδευσης. Εγώ συγκεκριμένα πέταξα την πρώτη μου εκπαιδευτική πτήση στις 24 Απριλίου με εκπαιδευτή τον Σμηναγό Γ. Μάρκου, ο οποίος ήταν και εκπαιδευτής μου στην Σχολή Αεροπορίας, αλλά είχε λείψει για ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, από τον Δεκέμβριο του 1940 και μετά, γιατί είχε πάει από τότε στην Χαμπανία για να κάνει τις προετοιμασίες υποδοχής της πρώτης ομάδας εκπαιδευομένων.

Πριν από την έναρξη της πτητικής μας εκπαίδευσης είχαμε ξεκινήσει και μαθήματα εδάφους φυσικά, στα οποία δεν δυσκολευτήκαμε ιδιαίτερα λόγω του ότι μας βοήθησαν οι εκπαιδευτές μας και οι διερμηνείς που είχαμε μαζί μας, αλλά και λόγω του ότι αγγλικά είχαμε αρχίσει να κάνουμε στην Σχολή Αεροπορίας από το πρώτο έτος, οπότε γνωρίζαμε βασική ορολογία και μπορούσαμε να καταλάβουμε τη γλώσσα και να συνεννοηθούμε στοιχειωδώς. Άλλωστε δεν θα πρέπει να ξεχνάτε ότι πετούσαμε και με Έλληνες εκπαιδευτές.

Οι τελευταίοι ήταν αυτοί που έκαναν σχεδόν όλες τις συνεννοήσεις με τους Βρετανούς, καθώς σε καθημερινή σχεδόν βάση έπρεπε να καταρτίζουν το πρόγραμμα πτήσεων της επομένης και φυσικά κατά την διάρκεια της πτήσης μιλούσαν με τους ground controllers. Πέταξα με τον Γ. Μάρκου, έναν εξαιρετικό αεροπόρο και εξαιρετικό άνθρωπο, άλλες δύο εξόδους στις 26 και στις 28 Απριλίου και ενώ ήταν να πετάξω και στις 30 του μηνός, οι Βρετανοί διέκοψαν τις εκπαιδευτικές πτήσεις την ημέρα εκείνη. Oι εκπαιδευτές μας, μας είπαν ότι οι Ιρακινοί είχαν περικυκλώσει το αεροδρόμιο με πεζικό και πυροβολικό και ότι το πιο πιθανόν ήταν ότι θα καταλήγαμε σε ένοπλη σύγκρουση, μιας και ο νέος ηγέτης της χώρας, που πήρε πραξικοπηματικά την εξουσία και επειδή ήταν γερμανόφιλος απαίτησε από τους Βρετανούς την άμεση εγκατάλειψη της βάσης. Φυσικά οι Εγγλέζοι αρνήθηκαν οποιαδήποτε μεταβολή του μέχρι τότε καθεστώτος παραμονής των βάσεών τους στο Ιράκ και έτσι άρχισε η μάχη στην Χαμπανία».

Το πρωί της 30ής Απριλίου, ένα από τα αεροσκάφη της βάσης απογειώθηκε για μία αναγνωριστική πτήση πάνω από τις θέσεις των Ιρακινών. Επιστρέφοντας, το πλήρωμά του ανέφερε ότι περισσότερες δυνάμεις κατευθύνονταν προς την περιοχή. Λίγο αργότερα, ο διοικητής των ιρακινών δυνάμεων, απαγορεύει κάθε μετακίνηση προσωπικού, οχημάτων και αεροσκαφών από και προς τη βάση, μέσω ενός μηνύματος που έστειλε στον διοικητή της, Σμήναρχο Σαβίλ. Απαντώντας στο μήνυμα, ο Πτέραρχος Σμαρτ ξεκαθαρίζει στους Ιρακινούς ότι εάν οποιαδήποτε πτήση αεροσκάφους παρεμποδιστεί, αυτό θα θεωρηθεί ως αιτία πολέμου. Μέσα στην ίδια ημέρα, ένα μήνυμα μέσω ασυρμάτου από το Κάιρο δήλωνε ότι οι βρετανικές δυνάμεις δεν θα έπρεπε να ανοίξουν πυρ, εάν οι Ιρακινοί δεν το έκαναν πρώτοι.

Κάτι τέτοιο όμως ίσως απέβαινε μοιραίο για τη βάση, δεδομένου ότι οι Ιρακινοί μπορούσαν να την πλήξουν με τα πυροβόλα τους ακόμη και τη νύχτα, πετυχαίνοντας με τις πρώτες βολές τους καταστροφικά αποτελέσματα, όπως για παράδειγμα το να χτυπήσουν τον πύργο στην κορυφή του οποίου βρισκόταν η κεντρική δεξαμενή νερού της βάσης ή τη μονάδα παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος. Με αυτά τα δεδομένα και γνωρίζοντας ότι τα αποθέματα σε τρόφιμα και πυρομαχικά επαρκούσαν για 12 περίπου ημέρες, ο Σμαρτ δεν μπορούσε να αφήσει τον χρόνο να κυλά εις βάρος του. Γιατί μετά την έλευση αυτού του χρονικού διαστήματος, εκτός από το ότι θα είχε πρόβλημα ανεφοδιασμού, θα διακινδύνευε και την κατάρρευση του ηθικού του προσωπικού της βάσης.

Τα χέρια του λύθηκαν την επομένη το πρωί, όταν ένα κωδικοποιημένο μήνυμα που έφτασε από την Αγγλία ανέφερε: «Η βάση της Χαμπανία πρέπει να διατηρηθεί οπωσδήποτε και οποιαδήποτε ενέργεια θεωρηθεί αναγκαία για την απομάκρυνση των ιρακινών στρατευμάτων από την περιοχή, θα πρέπει να γίνει το συντομότερο». Την ίδια ημέρα, 1η Μαΐου 1941, το πλήρωμα άλλης μίας αναγνωριστικής πτήσης ανέφερε ότι οι δυνάμεις του εχθρού είχαν αυξηθεί δραματικά και ότι άλλα 27 πυροβόλα είχαν ταχθεί «κοιτάζοντας» το αεροδρόμιο. Μετά από σύσκεψη το απόγευμα, ο Πτέραρχος Σμαρτ αποφασίζει να επιτεθεί στους Ιρακινούς τα χαράματα της επομένης. Η πρώτη ενημέρωση των πληρωμάτων έγινε τα μεσάνυχτα και κατά τη διάρκειά της ο Σμαρτ έλαβε άλλο ένα κωδικοποιημένο μήνυμα από το Λονδίνο. Αυτή τη φορά ήταν από τον ίδιο τον Τσώρτσιλ και το μόνο που ανέφερε ήταν το εξής: «Εάν χρειαστεί να χτυπήσετε, χτυπήστε ανελέητα…». Η αντίστροφη μέτρηση για τη μάχη που θα έκρινε την τύχη της βάσης της Χαμπανία είχε αρχίσει.

Η καταστολή της εξέγερσης και η ελληνική συμμετοχή

Tα χαράματα της 2ας Μαΐου 1941, στις 04.50 ακριβώς, απογειώνονται τα πρώτα Audax φορτωμένα με βόμβες των 20 λιβρών και ελάχιστα λεπτά αργότερα βρίσκονται πάνω από τις θέσεις των Ιρακινών, πραγματοποιώντας σχεδόν κατακόρυφες εφορμήσεις κατά τις οποίες, αμέσως μετά την άφεση των βομβών τους, πραγματοποιούσαν και πολυβολισμούς. Οι επιθέσεις αυτού του είδους συνεχίστηκαν όλη την ημέρα, μέχρι που έπεσε το σκοτάδι. Ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι η πρώτη επίθεση εναντίον των θέσεων των Ιρακινών έγινε από έναν αριθμό δικινητήριων βομβαρδιστικών Vickers Wellington των Μοιρών Νο.70 (αεροσκάφη της είχαν λάβει μέρος σε επιχειρήσεις προσβολής ιταλικών στόχων στην Αλβανία) και Νο.37, τα οποία απογειώθηκαν από την βάση της Σαϊμπάχ, 250 μίλια νότια της Χαμπανία και όχι από τα Audax του Νο.4 SFTS. Αυτό δεν στάθηκε δυνατόν να επιβεβαιωθεί, αλλά είναι βέβαιο ότι κατά την πρώτη αυτή ημέρα των επιχειρήσεων, τα Wellington των Μοιρών που προαναφέραμε βομβάρδισαν τις θέσεις των Ιρακινών. Ένα μάλιστα από αυτά πραγματοποίησε αναγκαστική προσγείωση στο πεδίο προσγειώσεων της βάσης της Χαμπανία με επιτυχία, αφού χτυπήθηκε από εχθρικά πυρά. Καθώς έμεινε εκτεθειμένο όμως, τράβηξε την προσοχή των Ιρακινών πυροβολητών, οι οποίοι σε πολύ λίγο χρόνο το αφάνισαν, στην κυριολεξία. Το πλήρωμά του κατόρθωσε να διασωθεί χάρη στην ηρωική προσπάθεια των ανδρών που επάνδρωναν ένα από τα τεθωρακισμένα οχήματα Rolls Royce.

Την πρώτη ημέρα των επιχειρήσεων, τα βρετανικά αεροσκάφη πραγματοποίησαν 193 συνολικά εξόδους. Αυτό έγινε αφενός για να δίνεται η δυνατότητα στα αεροσκάφη που ακολουθούσαν, να απογειωθούν με τον μικρότερο δυνατό κίνδυνο να χτυπηθούν και παράλληλα έδωσε κάποια περιθώρια για την ασφαλή διαφυγή των αμάχων από τη βάση. Σχεδόν όλα τα παιδιά και οι γυναίκες που ευρίσκοντο στην τελευταία, επιβιβάζοντο σε DC-2 και διπλάνα μεταφορικά Vickers Valentia της Νο.31 Μοίρας που επίσης απογειώνονταν από τη Σαϊμπάχ και από τη Χαμπανία πετούσαν προς την Αίγυπτο και την Παλαιστίνη.

Με τα ίδια αεροσκάφη, έφτασε στη Χαμπανία και μία διμοιρία Βρετανών στρατιωτών Gurkha με διοικητή τον Tαγματάρχη Ρόμπερτς. Οι απογειώσεις των βρετανικών αεροσκαφών ξεκινούσαν μέσα από τον μεταλλικό φράκτη της βάσης. Τα αεροσκάφη δηλαδή περνούσαν με ταχύτητα την πύλη, έβγαιναν στο πεδίο απο/προσγειώσεων και αμέσως μετά την απαγκίστρωσή τους έστρεφαν αριστερά, σε μία προσπάθεια να κρατιούνται μακριά από τα πυρά των Ιρακινών.

Οι τελευταίοι, αν και προξένησαν σοβαρές ζημιές στη βάση με πυρά πυροβολικού, δεν κατόρθωσαν να κάμψουν την αντίσταση των Βρετανών και να εξασφαλίσουν οποιαδήποτε πρωτοβουλία ή πλεονέκτημα. Κατέρριψαν δύο αεροσκάφη, ένα δικινητήριο Oxford, του οποίου ο χειριστής και οι δύο πολυβολητές σκοτώθηκαν και ένα Audax του οποίου το πλήρωμα διασώθηκε, κατέστρεψαν άλλα τρία στο έδαφος και προξένησαν ζημιές σε αρκετές κτιριακές εγκαταστάσεις της βάσης. Παραδόξως όμως δεν έπληξαν ούτε τον πύργο με τη δεξαμενή νερού, ούτε τον σταθμό παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος. Τέλος, άλλα 20 βρετανικά αεροσκάφη υπέστησαν ζημιές από θραύσματα στο έδαφος, αλλά επισκευάστηκαν κατά τη διάρκεια της νύκτας.

Και οι πέντε Έλληνες εκπαιδευτές έλαβαν μέρος στις αεροπορικές επιθέσεις εναντίον των Ιρακινών, από την στιγμή που αυτές άρχισαν, μαζί με τους Βρετανούς συναδέλφους τους. Πολλές πηγές αναφέρουν ότι Βρετανοί εκπαιδευόμενοι επίσης συμμετείχαν ως μέλη πληρωμάτων και κυρίως ως πολυβολητές. Είναι επιπλέον επιβεβαιωμένο το γεγονός ότι κανένας από τους Έλληνες εκπαιδευόμενους δεν έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις. Μην έχοντας καμία επαφή με το ΓΕΑ, αλλά και με την ελληνική κυβέρνηση κατά τις κρίσιμες για την Ελλάδα ημέρες του Απριλίου του 1941, ο αρχηγός της αποστολής στο Ιράκ, Αντισμήναρχος Βήλος, πήρε την ευθύνη της απόφασης για τη συμμετοχή των Ελλήνων εκπαιδευτών-χειριστών στις επιχειρήσεις, προτού φυσικά αυτές ξεκινήσουν, και σε μία συνεδρίαση που έγινε μεταξύ των 5 προσφέρθηκαν εθελοντικά και οι ίδιοι να συνδράμουν, καθώς ο Αντισμήναρχος Βήλος δεν είχε καμία δικαιοδοσία να δώσει αντίστοιχη διαταγή.

O Σμηναγός Γ. Μάρκου πέταξε αρκετές αποστολές και με δικινητήρια Airspeed Oxford, ενώ οι άλλοι τρεις Έλληνες εκπαιδευτές πέταξαν αποκλειστικά και μόνο με μονοκινητήρια Audax. Eπίσης, θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι μόνο δύο από αυτούς, ο έφεδρος Ανθυποσμηναγός Λ. Ντρενάς και ο Σμηναγός Κ. Μαργαρίτης τιμήθηκαν με το Distinguished Flying Cross μετά το τέλος της πολιορκίας της βάσης και όχι όλοι οι Έλληνες εκπαιδευτές, κάτι που αναφέρεται στο βιβλίο του Η. Καρταλαμάκη «Πετώντας σε ξένους ουρανούς, 1941-44».

H πρώτη βραδιά της πολιορκίας κύλησε ήρεμα, χωρίς κανονιοβολισμούς. Με το πρώτο φως όμως, οι Ιρακινοί άρχισαν ξανά το σφυροκόπημα, το οποίο περιορίστηκε αισθητά μετά τις πρώτες απογειώσεις των βρετανικών αεροσκαφών. Η ιρακινή Αεροπορία, η οποία ήταν εξοπλισμένη αποκλειστικά και μόνο με βρετανικής κατασκευής αεροσκάφη, από την πλευρά της δεν έκανε καμία σοβαρή απόπειρα προσβολής της βάσης της Χαμπανία και αυτό αποδόθηκε κυρίως στο γεγονός ότι ένας αριθμός δικινητήριων Blenheim της Νο.203 Μοίρας, είχε με το πρώτο φως βομβαρδίσει και πολυβολήσει τη βάση Αλ Ρασίντ, η οποία βρισκόταν πολύ κοντά στη Βαγδάτη, προξενώντας σημαντικές ζημιές. Το σφυροκόπημα από την πλευρά των Ιρακινών και οι αεροπορικές επιθέσεις των Βρετανών συνεχίστηκαν καθόλη τη διάρκεια της δεύτερης ημέρας της πολιορκίας της βάσης. Μόλις το σκοτάδι άρχισε να πέφτει και τα βρετανικά αεροσκάφη επέστρεφαν για προσγείωση, το μπαράζ των ιρακινών πυροβόλων έγινε πιο έντονο.

Ο Αντιπτέραρχος ε.α. Γ. Πλειώνης, περιγράφει τη δύσκολη κατάσταση που επικρατούσε εκείνες τις ώρες μέσα στη βάση: «Οι Βρετανοί είχαν προετοιμαστεί όσο καλύτερα μπορούσαν για μία ενδεχόμενη ένοπλη αντιπαράθεση με τους Ιρακινούς. Έξω από κάθε οίκημα και κάθε κτίριο είχαν σκάψει χαρακώματα και είχαν επακριβώς καθορίσει το πού θα πήγαινε ο καθένας, έχοντας φροντίσει να ενημερώσουν τους πάντες! Όταν δόθηκε η εντολή να διακοπούν οι εκπαιδευτικές πτήσεις λοιπόν την 29η ή την 30ή Απριλίου (δεν θυμάμαι ακριβώς) μας δόθηκε η οδηγία με το που θα ακούμε σειρήνες να τρέχουμε στα χαρακώματα.

Βέβαια οι σειρήνες ηχούσαν κανονικά αλλά πρακτικά δεν ήταν απαραίτητες. Με το που ακούγαμε τις πρώτες εκρήξεις από τις ιρακινές οβίδες, τρέχαμε να καλυφθούμε όπου μας είχε υποδειχθεί. Μας είχαν επίσης ενημερώσει για το ότι εάν χρειαζόταν, θα έπρεπε να επανδρώσουμε και κάποιες θέσεις πολυβολείων μέσα στη βάση, αλλά τελικά κάτι τέτοιο δεν έγινε. Ο βομβαρδισμός ήταν εξαιρετικά εξοργιστικός γιατί διαρκούσε όλο σχεδόν το εικοσιτετράωρο. Ευτυχώς όμως δεν κράτησε πολύ. Μετά την δεύτερη ημέρα περιορίστηκε αισθητά και μετά από τέσσερεις ή πέντε ημέρες σταμάτησε».

Τη δεύτερη νύκτα της πολιορκίας, όταν πλέον το μπαράζ του ιρακινού πυροβολικού καταλάγιασε, οι Βρετανοί έστειλαν τον λόχο των Gurkhas στις θέσεις των Ιρακινών και παράλληλα κατά διαστήματα απογείωναν αεροσκάφη για την διεξαγωγή νυκτερινών επιθέσεων. Οι χειριστές των Audax απογειώνοντο μέσα από την περίμετρο του αεροδρομίου κοντά στο γήπεδο του γκολφ κάτω από το φεγγαρόφωτο. Όταν το φεγγάρι κρυβόταν, ακολουθούσαν τα δικινητήρια Oxford τα οποία έβγαιναν στο πεδίο απο/προσγειώσεων για απογείωση στα τυφλά!

Κατόπιν, μετά τις επιθέσεις που διεξήγαγαν, επέστρεφαν για προσγείωση πάλι στα τυφλά και άναβαν τον προβολέα του συστήματος προσγείωσης 50 μόλις πόδια πάνω από το έδαφος, σβήνοντάς τον αμέσως μετά την επαφή των τροχών με αυτό! Κάτι τέτοιο φυσικά θα ήταν αδύνατο, εάν δεν υπήρχε το “beam”, το πρωτόγονο ραδιοβοήθημα στο οποίο αναφερθήκαμε προηγουμένως. Το πραγματικά δύσκολο κομμάτι αυτών των νυχτερινών αποστολών ήταν λοιπόν η προσγείωση και η απογείωση και όχι η -στα τυφλά- προσβολή των θέσεων των ιρακινών πυροβόλων. Το πώς γινόταν αυτό το τελευταίο, μας το περιγράφει πάλι ο Γ. Πλειώνης: «Στην ομάδα μας είχαμε έναν πραγματικά ιδιόρρυθμο συνάδελφο, τον Θ. Τριπόδη.

Ήταν ένας πραγματικά περίεργος άνθρωπος, την συμπεριφορά του οποίου πολλές φορές δεν καταλαβαίναμε ούτε και εμείς που τον είχαμε ζήσει από κοντά επί δύο σχεδόν χρόνια από τότε που μπήκαμε στη Σχολή Αεροπορίας. Ο Τριπόδης λοιπόν κάθε φορά που όλοι οι άλλοι κρυβόμασταν μέσα στο χαράκωμά μας αναζητώντας κάλυψη χωρίς να τολμάμε να σηκώσουμε το κεφάλι μας για να δούμε τί γινόταν έξω, καθόταν σχεδόν ατάραχος εκτός χαρακώματος και πολλές φορές όρθιος παρακολουθώντας τις εκρήξεις!

Ο συνοδός μας, ο κος Κόσκωρος προσπαθούσε στην αρχή να τον συνετίσει λέγοντάς του “βρε άνθρωπε του Θεού, μπες μέσα θα σε χτυπήσουν” και έπαιρνε κάθε φορά την ίδια απίθανη απάντηση… “δεν με πιάνει τίποτε εμένα…”! Αυτό γινόταν μέχρι που σε κάποια στιγμή του λέει ο Κόσκωρος: “Αφού κάθεσαι έξω έτσι κι αλλιώς, άκου τί θέλω να κάνεις. Κάθε φορά που θα βλέπεις την λάμψη από την εκπυρσοκρότηση ενός πυροβόλου θα στρέφεις προς τα εκεί και θα μου δείχνεις με το χέρι σου την διόπτευση”.

Στο χέρι του ο κος Κόσκωρος φορούσε ένα ρολόι το οποίο διέθετε και χρονόμετρο. Κάθε φορά λοιπόν που έβλεπε τον Τριπόδη να τεντώνει το χέρι του προς κάποια κατεύθυνση, πατούσε το κουμπί της λειτουργίας του χρονομέτρου για να την διακόψει αμέσως μόλις ακούγαμε τον ήχο της εκπυρσοκρότησης. Έτσι, μετρώντας τα δευτερόλεπτα ή τα δέκατα του δευτερολέπτου που μεσολαβούσαν από τη λάμψη της εκπυρσοκρότησης μέχρι τον κρότο της, μετρούσε την απόσταση στην οποία βρισκόταν η θέση του πυροβόλου από την δική μας θέση. Κατόπιν κοίταζε προς τον πεντακάθαρο και έναστρο ουρανό της ερήμου και με βάση την θέση του πολικού αστέρα έβρισκε και την διόπτευση του πυροβόλου, με κάποιους, ακατανόητους σε όλους εμάς, υπολογισμούς που έκανε σε ένα μπλοκάκι που πάντα κουβαλούσε μαζί του.

Το αξιοπερίεργο είναι ότι είχε έτσι κατορθώσει να βρει τις ακριβείς θέσεις πολλών ιρακινών πυροβόλων και αυτό αποδείχθηκε από το γεγονός ότι τα βρετανικά αεροσκάφη έβρισκαν τα καλά καμουφλαρισμένα ιρακινά πυροβόλα την αμέσως επόμενη ημέρα ακριβώς στις θέσεις που είχε υποδείξει ο κος Κόσκωρος!».

Η 4η Μαΐου ήταν μία ημέρα που κύλησε κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Συνεχείς αεροπορικές επιθέσεις από την πλευρά των Βρετανών και σφυροκόπημα από τους Ιρακινούς, όποτε και όσο μπορούσαν. Το αεροδρόμιο Αλ Ρασίντ κοντά στη Βαγδάτη βομβαρδίστηκε ξανά από Blenheim, ενώ κατά τη διάρκεια της νύχτας, Wellington από τη βάση Σαϊμπάχ κοντά στη Βασόρα, βομβάρδιζαν τις θέσεις των Ιρακινών στη Χαμπανία.

Eν τω μεταξύ, τα DC-2 και τα Vickers Valentia της Νο.31 Μοίρας συνέχισαν να έρχονται στη βάση και να μεταφέρουν αμάχους προς την ασφάλεια, φέρνοντας ταυτόχρονα Βρετανούς στρατιώτες για την ενίσχυση της άμυνας της περιμέτρου του αεροδρομίου και φυσικά για την αποτροπή μίας ενδεχόμενης εξέγερσης των Ιρακινών που ζούσαν με τις οικογένειές τους στη βάση και εργάζονταν ως υπηρέτες.

Επίσης, με τις συνεχείς αεροπορικές επιθέσεις, οι Ιρακινοί άρχισαν να αντιμετωπίζουν προβλήματα ανεφοδιασμού των δυνάμεών τους, κάτι που σε συνδυασμό με τις νυχτερινές επιδρομές των Gurkhas, έριξε σε πολύ μεγάλο βαθμό το ηθικό τους. Για άλλη μία ημέρα (5 Μαΐου) διατήρησαν τις θέσεις τους, αλλά όταν έπεσε το σκοτάδι, μάζεψαν τον εξοπλισμό τους και έφυγαν παίρνοντας, με απόλυτη τάξη, τον δρόμο για τη Βαγδάτη.

Η 6η Μαΐου ξημέρωσε στη βάση της Χαμπανία χωρίς το εφιαλτικό σφυροκόπημα των ιρακινών πυροβόλων. H πολιορκία είχε τελειώσει. Παρά το γεγονός αυτό, οι Βρετανοί συνέχισαν τις αεροπορικές επιθέσεις, οι οποίες αυτή τη φορά στράφηκαν εναντίον των αυτοκινητοπομπών των υποχωρούντων προς τη Βαγδάτη Ιρακινών, αλλά και εναντίον άλλων στόχων, στρατηγικού κυρίως χαρακτήρα.

Όσο για τη συμμετοχή των Ελλήνων εκπαιδευτών στις επιχειρήσεις και τη σημαντική συνεισφορά τους στην θετική για τους Βρετανούς έκβασή τους, αυτή επιβεβαιώνεται από πολλές βρετανικές πηγές οι οποίες αναφέρουν τα ονόματά τους, χωρίς όμως να ξεκαθαρίζουν ότι πρόκειται για Έλληνες χειριστές και όχι για Βρετανούς. Σε μία συνέντευξή του στο βρετανικό περιοδικό “Aeroplane Monthly”, o Βρετανός Ίαν Μάρτιν, που τότε ήταν μηχανικός με τον βαθμό του επισμηνία και έλαβε μέρος στις αεροπορικές επιχειρήσεις σαν πολυβολητής, γράφει χαρακτηριστικά: «Η ανακούφισή μας και η χαρά μας ήταν απερίγραπτες όταν το πλήρωμα της πρώτης αναγνωριστικής πτήσης της 6ης Μαΐου ανέφερε επιστρέφοντας ότι οι Ιρακινοί είχαν εγκαταλείψει τις θέσεις τους στο ύψωμα. Αμέσως τα απαρχαιωμένα τεθωρακισμένα της βάσης, μαζί με τα τμήματα πεζικού που είχαν καταφθάσει στη βάση, οργανώθηκαν και ξεκίνησαν να καταδιώξουν τα υποχωρούντα εχθρικά τμήματα.

Το ίδιο κάναμε και εμείς. Απογειώθηκα στις 08.00 εκείνο το πρωί με χειριστή τον Ανθυποσμηναγό Ντρενά και μετά από πτήση δέκα περίπου λεπτών εντοπίσαμε μία εχθρική αυτοκινητοπομπή στο δρόμο της Φελούτζια (Falluja). Επιτεθήκαμε αμέσως, ακριβώς όπως και στις θέσεις των Ιρακινών στα υψώματα απέναντι από την βάση τις προηγούμενες ημέρες.

Ο Ανθυποσμηναγός Ντρενάς βύθισε για να αφήσει τις βόμβες των 20 λιβρών που κουβαλάγαμε και ελάχιστα αργότερα άρχισε να βάλει με το μπροστινό σταθερό πολυβόλο Vickers. H ταχύτητά μας άρχισε να αυξάνει απίστευτα γρήγορα και ανασηκώθηκα λίγο από την θέση μου για να απολαύσω το θέαμα μπροστά. Το ρεύμα του αέρα δεν μου επέτρεπε να κρατήσω με ευκολία το κεφάλι μου στη θέση του και τρόμαξα ακόμη περισσότερο όταν είδα τα πρώτα τροχιοδεικτικά των Ιρακινών να έρχονται προς το μέρος μας.

Η ταχύτητά μας ήταν τέτοια που νόμισα ότι οι πτέρυγες θα ξεκολλήσουν από το αεροσκάφος, όταν ο Ντρενάς άφησε τις βόμβες και άρχισε μία άνοδο με αριστερή στροφή για να μου δώσει την δυνατότητα να χτυπήσω και εγώ την αυτοκινητοπομπή με τα πολυβόλα μου. Ήταν πραγματικά εύκολος στόχος, καθώς οι μικροί πίδακες άμμου που σήκωναν τα βλήματα από τα πολυβόλα μου, καθιστούσαν το σκοπευτικό μου περιττό. Εξαντλήσαμε τα πυρομαχικά μας και επιστρέψαμε στην Χαμπανία μισή περίπου ώρα από την στιγμή που είχαμε απογειωθεί.

Με το που φτάσαμε στην πίστα, δίπλα στο γήπεδο του γκολφ, κατέβηκα από το αεροπλάνο και κατευθύνθηκα προς ένα άλλο Audax με χειριστή τον Σμηναγό Μαργαρίτη, ο οποίος περίμενε ανυπόμονα να βρει κάποιον πολυβολητή. Επιβιβάστηκα αμέσως, δέθηκα και απογειωθήκαμε με προορισμό τον ίδιο στόχο. Επιτεθήκαμε με τον ίδιο τρόπο και εξαντλήσαμε πάλι τα πυρομαχικά μας. Φεύγοντας μάλιστα χρησιμοποίησα και το ατομικό μου περίστροφο… Η αυτοκινητοπομπή είχε καταστραφεί τελείως και βλέπαμε τις εκρήξεις από τα πυρομαχικά που ήταν φορτωμένα στα φορτηγά της από αρκετά μακριά».

Μία άλλη σημαντική αποστολή στην οποία αναφέρεται και ο Η. Καρταλαμάκης στο βιβλίο του «Πετώντας σε ξένους ουρανούς 1941-1944», με χειριστή τον Κ. Μαργαρίτη, περιγράφει στην ίδια συνέντευξή του ο Βρετανός βετεράνος: «Μία ημέρα απογειώθηκα μετά από ενημέρωση μίας περίπου ώρας, με τον Σμηναγό Μαργαρίτη με προορισμό μία ιρακινή αποθήκη καυσίμου με απόθεμα ενός περίπου εκατομμυρίου γαλονιών. Μόλις την εντόπισε, ο Σμηναγός Μαργαρίτης βύθισε αυξάνοντας την ταχύτητά μας και σε λίγο βρέθηκε πάνω από το κέντρο του στόχου.

Άφησε με μεγάλη ακρίβεια τις δύο βόμβες που μεταφέραμε από μικρό ύψος, καθώς ήταν εφοδιασμένες με πυροσωλήνα χρονικής καθυστέρησης και έστρεψε αμέσως αριστερά προσπαθώντας να απομακρυνθεί το συντομότερο δυνατόν. Δέκα περίπου δευτερόλεπτα αργότερα ακούσαμε μία τρομακτική έκρηξη και γυρνώντας είδαμε μία τεράστια πύρινη γλώσσα να ανεβαίνει. Λίγο αργότερα οι καπνοί και οι φλόγες ήταν ορατά από απόσταση 60 μιλίων!».

Επίλογος

Αυτές ήταν οι δύο αποστολές, για τις οποίες γνωρίζουμε ότι δύο τουλάχιστον από τους πέντε Έλληνες εκπαιδευτές εκτέλεσαν. Εκτός βέβαια από τις καθαρά επιθετικού χαρακτήρα αποστολές στις οποίες έλαβαν μέρος και οι πέντε, πέταξαν και αρκετές αποστολές αναγνώρισης, συνοδείας και εναέριας κάλυψης φίλιων επίγειων δυνάμεων και εναέριας περιπολίας.

Αυτό είναι κάτι που φαίνεται από το βιβλίο πτήσεων του Βρετανού Ίαν Μάρτιν. Μέχρι και το τέλος των επιχειρήσεων στο Ιράκ περί το τέλος του Μαΐου, ο Κ. Μαργαρίτης είχε πετάξει περί τις 50 εξόδους, ενώ ο Λ. Ντρενάς γύρω στις 40 εξόδους.

Βέβαια, τα προβλήματα για τους Βρετανούς δεν έληξαν με τη φυγή των Ιρακινών δυνάμεων από τα υψώματα της Χαμπανία. Μέχρι και η Ιταλική Αεροπορία επιτέθηκε στη βάση με τρία Savoia Marchetti, τα οποία έκαναν ό,τι και στις περισσότερες περιπτώσεις: άφησαν δηλαδή το φορτίο των βομβών τους από μεγάλο ύψος, αστόχησαν και έφυγαν…

Ακολούθησαν άλλες τρεις τουλάχιστον αεροπορικές επιδρομές, η μία από γερμανικά Bf-110, τα οποία έφεραν εξωτερικές δεξαμενές καυσίμου για πτήσεις μεγάλης ακτίνας και άλλες δύο από τριάδες βομβαρδιστικών He-111. Η πρώτη έλαβε χώρα στις 16 Μαΐου 1941, δέκα ολόκληρες ημέρες μετά τη λήξη της πολιορκίας από τις ιρακινές δυνάμεις, και ήταν το ίδιο σχεδόν καταστροφική με το κανονιοβολισμό του ιρακινού πυροβολικού κατά τις πέντε συνολικά ημέρες που αυτός διήρκεσε! Η δεύτερη τριάδα των He-111 που πετούσε με προορισμό τη Χαμπανία λίγες ημέρες αργότερα, συναντήθηκε με ένα Gloster Gladiator της Νο.94 Μοίρας.

Λίγα τέτοια αεροσκάφη είχαν αποσπαστεί στη βρετανική βάση προερχόμενα από την Αίγυπτο και πραγματοποιούσαν εναέριες περιπολίες και αποστολές κάλυψης των βρετανικών αεροσκαφών που πραγματοποιούσαν επιθέσεις σε ιρακινούς στόχους. Ο χειριστής του, ο Υποσμηναγός Χέρτατζ, κατόρθωσε να καταρρίψει ένα από τα γερμανικά αεροσκάφη, πριν το δικό τους αεροσκάφος χτυπηθεί από τα αμυντικά πυρά των άλλων δύο, κάτι που είχε σαν αποτέλεσμα να σκοτωθεί και ο ίδιος.

Από τους Έλληνες χειριστές που βρέθηκαν στη Χαμπανία ως εκπαιδευόμενοι και εκπαιδευτές, αλλά και τα μέλη της αποστολής γενικά, κανείς δεν έπαθε τίποτε. Οι Βρετανοί από την πλευρά τους είχαν στη βάση αλλά και στις αεροπορικές επιχειρήσεις περί τους 40 νεκρούς. Οι δε απώλειές τους σε αεροσκάφη ανήλθαν σε 22 συνολικά.

Πολλοί ήταν αυτοί που υποστήριξαν ότι εάν η Χαμπανία έπεφτε στα χέρια των Ιρακινών, η βρετανική παρουσία στην χώρα θα τερματιζόταν κατά πάσα πιθανότητα. Η εξέλιξη αυτή φυσικά θα «έκοβε» το δρόμο των Βρετανών προς την Ινδία και την Άπω Ανατολή και θα τους στερούσε από μία σημαντική οδό ανεφοδιασμού, την οποία αργότερα χρησιμοποίησαν σε μεγάλο βαθμό και οι Αμερικανοί.

Η αλήθεια είναι ότι η βάση της Χαμπανία αντιμετώπισε πρακτικά με τις δικές της δυνάμεις την κρίση και έλυσε την πολιορκία με σχετικά μικρή συνδρομή δυνάμεων (αεροπορικών και μη) από την Αίγυπτο και τη Βασόρα. Και αυτό φυσικά συνέβη γιατί η θέση των Βρετανών τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Από την άλλη πλευρά όμως, θα πρέπει να σημειωθεί ότι και η συνδρομή των Γερμανών και των Ιταλών προς τους Ιρακινούς ήταν εξαιρετικά περιορισμένη έως μηδενική, κάτι που αποδεικνύει ότι είτε δεν είχαν τη δυνατότητα να μεταφέρουν τον πόλεμο στο Ιράκ, είτε δεν ήθελαν να το κάνουν, έχοντας επιλέξει να δώσουν βαρύτητα σε άλλα θέατρα επιχειρήσεων.

Όπως και να έχουν τα πράγματα, στα γεγονότα του Μαΐου του 1941 στο Ιράκ, έχει αποδοθεί ελάχιστη σημασία από τους ιστορικούς και τους μελετητές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ δεν έχει γίνει πουθενά η παραμικρή ξεκάθαρη αναφορά στη συμμετοχή Ελλήνων χειριστών στις αεροπορικές επιχειρήσεις που πραγματοποιήθηκαν εκεί.

Θα μπορούσε ίσως κάποιος να υποστηρίξει ότι μία τέτοια αναφορά θα ήταν μάλλον υπερβολική, καθώς οι τελευταίοι ήταν μόλις πέντε και επομένως η συμμετοχή τους δεν ήταν αυτή που έγειρε την πλάστιγγα υπέρ των Βρετανών. Κάτι τέτοιο όμως είναι λάθος. Γιατί οι Βρετανοί χειριστές που ήταν ετοιμοπόλεμοι στη Χαμπανία την 1η Μαΐου 1941, όταν άρχισαν οι εχθροπραξίες, ήταν μόλις 35 στον αριθμό…