ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ποιητική (1455a-1455b)

[XVII] Δεῖ δὲ τοὺς μύθους συνιστάναι καὶ τῇ λέξει συναπεργάζεσθαι ὅτι μάλιστα πρὸ ὀμμάτων τιθέμενον· οὕτω γὰρ ἂν ἐναργέστατα [ὁ] ὁρῶν ὥσπερ παρ᾽ αὐτοῖς γιγνόμενος τοῖς πραττομένοις εὑρίσκοι τὸ πρέπον καὶ ἥκιστα ἂν λανθάνοι [τὸ] τὰ ὑπεναντία. σημεῖον δὲ τούτου ὃ ἐπετιμᾶτο Καρκίνῳ. ὁ γὰρ Ἀμφιάραος ἐξ ἱεροῦ ἀνῄει, ὃ μὴ ὁρῶντα τὸν θεατὴν ἐλάνθανεν, ἐπὶ δὲ τῆς σκηνῆς ἐξέπεσεν δυσχερανάντων τοῦτο τῶν θεατῶν. ὅσα δὲ δυνατὸν καὶ τοῖς σχήμασιν συναπεργαζόμενον· πιθανώτατοι γὰρ ἀπὸ τῆς αὐτῆς φύσεως οἱ ἐν τοῖς πάθεσίν εἰσιν, καὶ χειμαίνει ὁ χειμαζόμενος καὶ χαλεπαίνει ὁ ὀργιζόμενος ἀληθινώτατα. διὸ εὐφυοῦς ἡ ποιητική ἐστιν ἢ μανικοῦ· τούτων γὰρ οἱ μὲν εὔπλαστοι οἱ δὲ ἐκστατικοί εἰσιν. τούς τε λόγους καὶ τοὺς πεποιημένους

[1455b] δεῖ καὶ αὐτὸν ποιοῦντα ἐκτίθεσθαι καθόλου, εἶθ᾽ οὕτως ἐπεισοδιοῦν καὶ παρατείνειν. λέγω δὲ οὕτως ἂν θεωρεῖσθαι τὸ καθόλου, οἷον τῆς Ἰφιγενείας· τυθείσης τινὸς κόρης καὶ ἀφανισθείσης ἀδήλως τοῖς θύσασιν, ἱδρυνθείσης δὲ εἰς ἄλλην χώραν, ἐν ᾗ νόμος ἦν τοὺς ξένους θύειν τῇ θεῷ, ταύτην ἔσχε τὴν ἱερωσύνην· χρόνῳ δὲ ὕστερον τῷ ἀδελφῷ συνέβη ἐλθεῖν τῆς ἱερείας, τὸ δὲ ὅτι ἀνεῖλεν ὁ θεὸς [διά τινα αἰτίαν ἔξω τοῦ καθόλου] ἐλθεῖν ἐκεῖ καὶ ἐφ᾽ ὅ τι δὲ ἔξω τοῦ μύθου· ἐλθὼν δὲ καὶ ληφθεὶς θύεσθαι μέλλων ἀνεγνώρισεν, εἴθ᾽ ὡς Εὐριπίδης εἴθ᾽ ὡς Πολύιδος ἐποίησεν, κατὰ τὸ εἰκὸς εἰπὼν ὅτι οὐκ ἄρα μόνον τὴν ἀδελφὴν ἀλλὰ καὶ αὐτὸν ἔδει τυθῆναι, καὶ ἐντεῦθεν ἡ σωτηρία. μετὰ ταῦτα δὲ ἤδη ὑποθέντα τὰ ὀνόματα ἐπεισοδιοῦν· ὅπως δὲ ἔσται οἰκεῖα τὰ ἐπεισόδια, οἷον ἐν τῷ Ὀρέστῃ ἡ μανία δι᾽ ἧς ἐλήφθη καὶ ἡ σωτηρία διὰ τῆς καθάρσεως. ἐν μὲν οὖν τοῖς δράμασιν τὰ ἐπεισόδια σύντομα, ἡ δ᾽ ἐποποιία τούτοις μηκύνεται. τῆς γὰρ Ὀδυσσείας οὐ μακρὸς ὁ λόγος ἐστίν· ἀποδημοῦντός τινος ἔτη πολλὰ καὶ παραφυλαττομένου ὑπὸ τοῦ Ποσειδῶνος καὶ μόνου ὄντος, ἔτι δὲ τῶν οἴκοι οὕτως ἐχόντων ὥστε τὰ χρήματα ὑπὸ μνηστήρων ἀναλίσκεσθαι καὶ τὸν υἱὸν ἐπιβουλεύεσθαι, αὐτὸς δὲ ἀφικνεῖται χειμασθείς, καὶ ἀναγνωρίσας τινὰς ἐπιθέμενος αὐτὸς μὲν ἐσώθη τοὺς δ᾽ ἐχθροὺς διέφθειρε. τὸ μὲν οὖν ἴδιον τοῦτο, τὰ δ᾽ ἄλλα επεισόδια.

***
[17] Ο ποιητής πρέπει να πλέκει τους μύθους του και να τους επεξεργάζεται εκφραστικά βάζοντας τα διαδραματιζόμενα όσο μπορεί μπροστά στα μάτια του. Γιατί έτσι θα βλέπει τα γεγονότα ολοζώντανα, σαν να είναι παρών σ᾽ αυτά, οπότε θα βρίσκει το σωστό και το πρέπον και θα είναι ελάχιστα πιθανό να του διαφεύγουν τα αντίθετα. Απόδειξη είναι αυτό για το οποίο κατηγορούσαν τον Καρκίνο. Ο Αμφιάραος δηλαδή ανέβαινε από τον ναό — πράγμα που θα περνούσε απαρατήρητο από τον θεατή, αν δεν το έβλεπε· πάνω όμως στη σκηνή ήταν μια αποτυχία, αφού το πράγμα αυτό ενόχλησε τους θεατές. Πρέπει επίσης ο ποιητής να επεξεργάζεται, όσο αυτό είναι δυνατό, και τη συμπεριφορά, γενικά, των προσώπων του πάνω στη σκηνή. Με δεδομένη την ίδια φύση πειστικότατοι είναι όσοι βιώνουν και οι ίδιοι τα πάθη που περιγράφουν: την τρικυμία της ψυχής την εκφράζει με τον πιο πειστικό τρόπο αυτός που έχει τρικυμισμένη τη δική του ψυχή, όπως και την οργή ο οργισμένος. Γι᾽ αυτό και η ποίηση είναι έργο εξαιρετικά προικισμένου ανθρώπου ή ανθρώπου κυριευμένου από τρέλα. Από τα δύο αυτά είδη ανθρώπων οι πρώτοι είναι εύπλαστοι, οι δεύτεροι εκστατικοί. Τις υποθέσεις επίσης (τις γνωστές από την παράδοση αλλά και τις επινοημένες)

[1455b] πρέπει ο ποιητής —καθώς συνθέτει το ποιητικό του έργο— πρώτα να τις καταστρώνει σαν ένα γενικό σχεδιάγραμμα και ύστερα να τις πλουτίζει με επεισόδια και να τις επιμηκύνει. Λέγοντας «σχεδιαγράφηση της υπόθεσης σε γενικές γραμμές» ο ίδιος εννοώ τούτο — ας πάρουμε ως παράδειγμα την περίπτωση της Ιφιγένειας : Ένα κορίτσι θυσιάστηκε και χάθηκε, ανεξήγητα, από τα μάτια αυτών που τη θυσίασαν· το κορίτσι εγκαταστάθηκε σε μιαν άλλη χώρα, όπου υπήρχε η συνήθεια να θυσιάζουν τους ξένους στη θεά· εκεί ανέλαβε το ιερατικό αυτό αξίωμα· ύστερα από καιρό συνέβη να φτάσει εκεί ο αδελφός τής ιέρειας —το ότι ο θεός τού έδωσε χρησμό [για ποιον λόγο] να πάει εκεί [είναι έξω από το γενικό σχεδιάγραμμα], όπως και το για ποιο σκοπό πήγε εκεί είναι έξω από τον μύθο—· όταν λοιπόν έφτασε εκεί, τον συνέλαβαν, και ενώ επρόκειτο να θυσιαστεί, έκανε την αναγνώρισή του (είτε όπως την έκανε ο Ευριπίδης είτε όπως την έκανε ο Πολύιδος με το να πει —όπως ήταν φυσικό— ότι, άρα, όχι μόνο η αδελφή του αλλά και ο ίδιος ήταν γραφτό να θυσιαστεί — οπότε ήρθε η σωτηρία του.

Στη συνέχεια, αφού βάλει ως βάση τα ονόματα, πρέπει να αρχίσει να οργανώνει τα επεισόδια. Προσοχή όμως! Τα επεισόδια πρέπει να είναι ταιριαστά, όπως, επιπαραδείγματι, στην περίπτωση του Ορέστη η τρέλα, που οδήγησε στη σύλληψή του, και η σωτηρία που ήρθε μέσω του καθαρμού.

Στα δράματα λοιπόν τα επεισόδια είναι σύντομα, ενώ η επική ποίηση αποκτά μέσω αυτών μήκος. Η υπόθεση της Οδύσσειας δεν είναι μεγάλη: Κάποιος λείπει για πολλά χρόνια από την πατρίδα του· ο Ποσειδώνας τον έχει συνεχώς «στο μάτι»· είναι εντελώς μόνος· στο σπίτι του, στην πατρίδα, τα πράγματα βρίσκονται σε τέτοια κατάσταση ώστε οι μνηστήρες ξοδεύουν την περιουσία του και επιβουλεύονται τον γιο του· ο άνθρωπος αυτός, αφού πέρασε πολλές φουρτούνες, φτάνει στην πατρίδα του και αναγνωρίζεται από κάποιους· στο τέλος, αφού επιτέθηκε εναντίον των μνηστήρων, σκότωσε τους εχθρούς του και ο ίδιος σώθηκε. Αυτός είναι ο χαρακτηριστικός πυρήνας της Οδύσσειας· όλα τα άλλα είναι επεισόδια.