Κοινωνικά δίκτυα και σεξουαλικοποίηση των νέων

Το διαδίκτυο αποτελεί ένα κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο οι άνθρωποι πραγματεύονται πλήθος ζητημάτων, όπως η σεξουαλικότητα, μεταχειριζόμενοι παλαιά και νέα μέσα (Greenfield & Yan, 2006). Μέσα σε αυτό τo διαδικτυακό περιβάλλον αναπτύχθηκαν τα κοινωνικά δίκτυα, που εμφανίστηκαν πρώτη φορά το 1995 (Τζαβέλα & Τσίτσικα, 2014), έχουν πια επεκταθεί και σε αυτά έχει πρόσβαση η πλειονότητα των πολιτών των αναπτυγμένων χωρών, ανεξαρτήτως ηλικίας.

Δυναμική παρουσία στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης έχουν οι νέοι και οι έφηβοι, των οποίων τα προφίλ που διατηρούν σε αυτές, παίζουν σημαντικό ρόλο στην κοινωνική και σεξουαλική τους ζωή (Pascoe, 2011). Ειδικότερα για τους έφηβους, σύμφωνα με τους Jones & Fox (2009) μέχρι και το 2008 το 93% των ατόμων ηλικίας 12-17 ετών διατηρούσαν προσωπικό λογαριασμό στα κοινωνικά δίκτυα, που τους έδωσε τη δυνατότητα να μιλούν διαδικτυακά με τηλεφωνικές κλήσεις, με βιντεοκλήσεις και με ανταλλαγή μηνυμάτων.

Στην Ευρώπη δε, το ποσοστό αυτό, για παιδιά ηλικίας 9-16 ετών άγγιξε το 59% (Τζαβέλα & Τσίτσικα, 2014). Η πλειονότητα των εφήβων που συνομιλούν στο διαδίκτυο συζητούν για ζητήματα προσωπικά και αναζητούν ερωτικούς συντρόφους, δηλαδή αναπτύσσουν την σεξουαλικότητά τους. Σε αυτό το πλαίσιο, δεν είναι λίγες οι φορές που οι έφηβοι αδιαφορούν για την πραγματική ταυτότητα των συνομιλητών τους, εστιάζοντας στην ανάγκη τους για επικοινωνία, αποδοχή και συντροφικότητα, σε ένα περιβάλλον που μπορεί να αποβεί εχθρικό, ειδικά για την σεξουαλικοποίηση των έφηβων κοριτσιών, όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια.

Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφέρουμε ότι όταν λέμε σεξουαλικοποίηση εννοούμε πως συμβαίνει σύμφωνα με το American Psychological Association (APA) 2007 Report, όταν η αξία ενός ατόμου προέρχεται μόνο από την σεξουαλική επιρροή ή συμπεριφορά, με την εξαίρεση των άλλων χαρακτηριστικών καθώς επίσης και όταν ένα πρόσωπο συγκρίνεται με ένα πρότυπο που εξισώνει τη σωματική ελκυστικότητα (στενή έννοια) με το να είναι σέξι.

Έτσι, ένα άτομο σεξουαλικά αντικειμενοποιείται - δηλαδή μετατρέπεται σε ένα πράγμα για σεξουαλική χρήση των άλλων, αντί να θεωρηθεί ως ένα άτομο με ικανότητα για ανεξάρτητη δράση και λήψη αποφάσεων. Τέλος συντελείται επίσης όταν η σεξουαλικότητα, ανάρμοστα, επιβάλλεται σε κάποιο πρόσωπο.

Η επίδραση των κοινωνικών δικτύων στην σεξουαλικοποίηση των εφήβων

Οι λόγοι για τους οποίους οι έφηβοι αποφασίζουν να γίνουν μέλη της κοινότητας των κοινωνικών δικτύων ποικίλουν. Καταρχάς, πρόκειται για την ηλικιακή ομάδα στην οποία συμβαίνουν βιολογικές αλλαγές, τόσο στην εμφάνιση όσο και την λειτουργία του σώματός τους - η δεύτερη παρατήρηση αφορά κυρίως τα κορίτσια - που με τη σειρά τους πυροδοτούν ερωτήματα γύρω από τη σεξουαλικότητα, την σχέση τους με το αντίθετο φύλο (Suzuki & Calzo, 2004) αλλά και τη διαμόρφωση της προσωπικής τους ταυτότητας (Wartella, Vanderwater, & Rideout, 2005).

Οι κυριότεροι αναλύονται στην επιθυμία τους να επικοινωνήσουν με τους συνομηλίκους τους, που εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο συμμόρφωσης με τις τάσεις που επικρατούν τη δεδομένη στιγμή στο κομμάτι της επικοινωνίας, μέσω ενός πολιτισμικού εργαλείου που παρέχει πολυάριθμες επιλογές. Κατά συνέπεια, είναι εύλογο, ότι τα κοινωνικά δίκτυα ανοίγουν διόδους αλληλεπίδρασης με το αντίθετο φύλο (Hayman, 2016), γεγονός που είναι πιθανό να μην πραγματοποιούνταν υπό άλλες συνθήκες. Τέλος, δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι τα κοινωνικά δίκτυα λειτουργούν και ως μέσο ενημέρωσης για τους εφήβους, που δέχονται ερεθίσματα από τις δημοσιεύσεις που λαμβάνουν χώρα στο εικονικό αυτό περιβάλλον και ανταλλάσουν απόψεις και επιχειρήματα. Σε κάθε περίπτωση όμως, πρέπει να τονίσουμε ότι ο κύριος λόγος της εμπλοκής των εφήβων στα κοινωνικά δίκτυα είναι η κοινωνικοποίησή τους (Roberts, Foehr & Rideout, 2005).

Η διαφοροποίηση σε σχέση με το παρελθόν είναι έντονη. Σε αυτό συνάδουν έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί και υποστηρίζουν ότι τη δεκαετία του 1990 το διαδίκτυο είχε ψυχαγωγικό ρόλο, ενώ σήμερα έχει εξελιχθεί σε μηχανή αναζήτησης διαπροσωπικής επικοινωνίας και ερωτικής επαφής (Valkenburg, & Peter, 2007).

Η σημασία που έχουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για τους εφήβους φαίνεται από το γεγονός ότι πέραν του ύπνου, η ενασχόληση τους με αυτά, καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου των παιδιών εκτός σχολείου, με τους νέους να χρησιμοποιούν τις αγαπημένες τους εφαρμογές περισσότερες από δέκα φορές μέσα στη μέρα (O’Keeffe & Clarke-Pearson, 2011). Υπό αυτές τις συνθήκες είναι βέβαιο, ότι η σεξουαλικοποίηση των εφήβων επηρεάζεται από τη συμμετοχή τους στα κοινωνικά δίκτυα, τόσο με θετικούς όσο και με αρνητικούς τρόπους. Οι αρνητικές επιδράσεις είναι εκείνες που όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια, επηρεάζουν κατά πολύ τα κορίτσια και λιγότερο τα αγόρια. Ίσως να ήταν αυτό το πλαίσιο στο οποίο τέθηκε το ζήτημα της ανησυχίας για τη νεανική σεξουαλικότητα ως προσωπικό και κοινωνικό πρόβλημα που πρέπει να τεθεί υπό έλεγχο (Pascoe, 2011).

Μελέτες για την επίδραση των κοινωνικών δικτύων στην σεξουαλικοποίηση κατά την εφηβική ηλικία

Οι έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί γύρω από το ζήτημα της σεξουαλικοποίησης των εφήβων είναι πολυάριθμες. Όσον αφορά τη σύνδεση της σεξουαλικοποίησης με τα κοινωνικά δίκτυα, σε μία από τις νεότερες μελέτες, αποδείχθηκε ότι είναι σύνηθες νεαρά αγόρια και κορίτσια να κάνουν αναρτήσεις σχετικά με τον έρωτα, οι οποίες συνοδεύονται από δημοφιλή τραγούδια ή αποφθέγματα που θα τους βοηθήσουν να κερδίσουν σε κοινό και προβολές, και κατά συνέπεια θα αυξήσουν τις πιθανότητες προσέλκυσης του αντίθετου φύλου (De Ridder, 2017). Το γεγονός αυτό, αν και παράξενο, σχετίζεται με τη δημοτικότητα που θέλουν να αποκτήσουν οι έφηβοι στα κοινωνικά δίκτυα, η οποία είναι πιθανό τους εξασφαλίσει καλύτερες πιθανότητες εύρεσης συντρόφου. Η πρακτική αυτή μοιάζει απλή, κυρίως γιατί δεν απορρέουν από αυτή αρνητικές συνέπειες.

Πιο πολύπλοκη αποδεικνύεται η δημοσίευση φωτογραφιών, αφού σύμφωνα με την Nancy Jo Sales, τα κορίτσια αναγκάζονται ορισμένες φορές να μπουν στη διαδικασία ενός άτυπου ανταγωνισμού σχετικά με την δημοσίευση φωτογραφιών που είναι αρκετά «σέξι» για να αποσπάσουν όσο το δυνατόν περισσότερα «λάικς» υποτιμώντας ακόμα και τις συνομήλικές τους. Η συγγραφέας του βιβλίου American Girls: Social Media and the Secret Lives of Teenagers που εκδόθηκε το 2016 διεξήγαγε συνεντεύξεις με περισσότερες από 200 έφηβες οι οποίες υποστήριξαν στην πλειονότητά τους ότι τα κοινωνικά δίκτυα συχνά επικροτούν μια κουλτούρα σεξισμού και μισογυνισμού (Ng, 2016).

Ειδικότερα, υποστηρίζει ότι οι φωτογραφίες των κοριτσιών λειτουργούν ως δαμόκλειος σπάθη, αφού δεν είναι δύσκολο να επηρεάσουν αρνητικά τη φήμη τους και να χαρακτηριστούν τα ίδια ως «πολύ σέξι» ή «πολύ χυδαίες» (De Ridder, 2017). Το ενδιαφέρον στοιχείο εδώ είναι ότι οι χαρακτηρισμοί αυτοί γίνονται από τα συνομήλικα κορίτσια, ενώ τα αγόρια είναι συνήθως πολύ θετικά απέναντι στην σεξουαλικοποίηση των κοριτσιών (Ng, 2016). Επιπρόσθετα, σύμφωνα πάλι με την ίδια, τα κορίτσια πιέζονταν να στείλουν γυμνές φωτογραφίες τους, μέσω των εφαρμογών των κοινωνικών δικτύων, σε συνομηλίκους τους που έπρατταν το ίδιο χωρίς να ζητήσουν την άδειά τους. Η άρνησή τους να εκπληρώσουν τις επιθυμίες των αγοριών, είχε ως αποτέλεσμα την συκοφάντησή τους, στη συνέχεια, από τους ίδιους (Ng, 2016). Το ζήτημα της κατοχής φωτογραφιών γυμνών κοριτσιών - που αποστέλλονται συνήθως στο πλαίσιο του sexting, δηλαδή της ανταλλαγής ερωτικών μηνυμάτων μέσω των εφαρμογών των κοινωνικών δικτύων συνήθως - έχει απασχολήσει πολύ την επιστημονική κοινότητα, δεδομένου ότι σε αρκετές περιπτώσεις οι φωτογραφίες ζητούνται από αγόρια μεγαλύτερα σε ηλικία και ενέχει ξανά ο κίνδυνος στιγματισμού των κοριτσιών που τις αποστέλλουν (Angelides,2013).

Ακόμη, σύμφωνα με τον Κωνσταντινίδη (2016), το τίμημα της ολοκλήρωσης των σεξουαλικών σχέσεων είναι βαρύτερο για τα κορίτσια, αφού βλέπουν μείωση των διαδικτυακών τους φίλων ενώ αντιθέτως, ο αριθμός των φίλων τους παρουσιάζει αύξηση όταν οι σχέσεις δεν ολοκληρώνονται. Στον αντίποδα, βρίσκονται τα αγόρια αφού οι διαδικτυακοί τους φίλοι αυξάνονται όταν ολοκληρώνονται οι σχέσεις τους και μειώνονται όταν ακόμα δεν έχουν προχωρήσει σε αυτές. Συμπέρασμα των παραπάνω είναι ότι η δημοτικότητα και η φήμη, όταν συνδέονται με την σεξουαλικότητα των νέων στο διαδίκτυο, μπορούν να νοηθούν ως μηχανισμοί ελέγχου, που βασίζονται στα ίδια πρότυπα και για τα δύο γένη που άλλοτε απορρίπτουν και άλλοτε αποδέχονται ορισμένες πρακτικές που χαρακτηρίζονται ως αισθησιακές (De Ridder, 2017).

Παρατηρεί κανείς ότι επικρατούν κάποια κοινωνικά στερεότυπα ακόμα και σε αυτές τις ηλικίες, που έχουν να κάνουν με την αρρενωπότητα των αγοριών και επιβάλλεται από άτομα του ίδιου φύλου κυρίως, και την αρμόζουσα σεξουαλική συμπεριφορά των κοριτσιών που διαμορφώνεται τόσο από τα αγόρια όσο και από τα κορίτσια. Τις επικρατούσες συνθήκες επιδεινώνει η στάση των κοριτσιών που δεν αντιδρούν στη συμπεριφορά των αγοριών αλλά αποδέχονται τις πρακτικές τους, αφού προσδοκούν ότι μέσω της αποδοχής θα κερδίσουν σε δημοτικότητα, δηλαδή σε κοινωνική αποδοχή και κατ’ επέκταση και σε σεξουαλικό επίπεδο. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι ο τρόπος με τον οποίο οι έφηβοι αντιλαμβάνονται την σεξουαλικότητα των συνομήλικων τους ενδέχεται να επηρεάσει σημαντικά την σεξουαλική τους προσαρμογή αργότερα (Κωνσταντινίδης, 2016).

Θα ήταν αβάσιμο όμως να σταθούμε μόνο στις αρνητικές πτυχές που έχουν τα κοινωνικά δίκτυα στην σεξουαλικοποίηση των νέων και των εφήβων. Είναι γεγονός ότι μέσω των κοινωνικών δικτύων, οι έφηβοι και οι νέοι αναπτύσσουν τις επικοινωνιακές τους δεξιότητες και τους δίνεται η ευκαιρία να αλληλεπιδράσουν με άτομα που βρίσκονται ακόμα και μακριά. Είναι εξαιρετικά σημαντικό ότι έφηβοι που αντιμετωπίζουν προβλήματα γύρω από τη σεξουαλική τους ταυτότητα, προχωρούν σε αναζήτηση συνομήλικων τους που βρίσκονται σε παρόμοια θέση. Με αυτόν τον τρόπο γίνονται μέλη μιας κοινότητας και αποβάλλουν πιο εύκολα το συναίσθημα της μοναξιάς που βιώνουν, βελτιώνουν την αυτοπεποίθησή τους και αισθάνονται ασφαλείς όσον αφορά την σεξουαλικότητά τους, έχοντας πλέον τη δυνατότητα να προχωρήσουν σε μια ομαλή διαδικασία σεξουαλικοποίησης (Uhls, Ellison & Subrahmanyam, 2017).

Η στερεοτυπική εικόνα για τη θέση της γυναίκας στα κοινωνικά δίκτυα

Η σεξουαλικοποίηση, σύμφωνα με όσα καταγράφηκαν παραπάνω, είναι μια διαδικασία που είναι δυνατόν να επηρεάσει αρνητικά τις νέες και τις έφηβες κοπέλες παρά τους άρρενες νέους και εφήβους. Η στερεοτυπική εικόνα για τη θέση της γυναίκας, που πρέπει να είναι συντηρητική, φαίνεται ότι και εδώ είναι αρκετά ισχυρή. Αρνητικές πτυχές της χρήσης τους διαδικτύου είχαν τονιστεί και παλαιότερα από ερευνητές που υποστήριζαν ότι αυτοί που περνούν πολλές ώρες μπροστά από έναν υπολογιστή, είναι πιθανό να αναπτύξουν καταθλιπτικά συναισθήματα, να εγκλωβιστούν στο εικονικό διαδικτυακό περιβάλλον και να απομονωθούν από τον κοινωνικό τους περίγυρο (Sparks, 2005). Ωστόσο, υπάρχουν έρευνες που φαίνεται να αντικρούουν αυτά τα ευρήματα, επισημαίνοντας τις θετικές παραμέτρους που έχει η ενεργή εμπλοκή των νέων στο διαδίκτυο. Όσον αφορά τα κοινωνικά δίκτυα, ο χρόνος που αφιερώνουν νέοι και έφηβοι σε αυτά επικουρεί στην άμβλυνση των συναισθημάτων απομόνωσης που ενδέχεται να αισθάνονται για διάφορους λόγους και προωθεί τη σύνδεσή τους με άλλα άτομα (Suzuki & Calzo, 2004).

Είναι εύλογο, ότι έτσι δημιουργούνται περισσότερο ευνοϊκές συνθήκες για τη διερεύνηση των ερωτημάτων που εγείρονται σε νέους και εφήβους γύρω από σημαντικά θέματα, όπως το πώς να αντιμετωπίσουν την σεξουαλικότητά τους, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι προειδοποιούνται με κάποιο τρόπο πώς να αποφύγουν την αρνητικότητα που ενδέχεται να προκύψει μέσα από τη συμμετοχή τους στα κοινωνικά δίκτυα και την σεξουαλικοποίηση τους. Ωστόσο χρήσιμο είναι να αναφέρουμε ότι κατά τον Λιότζη (2016), διαπιστώνεται αύξηση του σεξισμού, λιγότερα κορίτσια ακολουθούν σταδιοδρομία στον τομέα της επιστήμης, της τεχνολογίας, της μηχανικής, και τα μαθηματικά και έχουμε αυξημένα ποσοστά σεξουαλικής παρενόχλησης και βίας, καθώς επίσης και αυξημένη ζήτηση της παιδικής πορνογραφίας.