Κ. Παλαμάς: Η ποιητική και το ηθικό-κοινωνικό (ΙI)

Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου

Η περίπτωση του Κωστή Παλαμά είναι μια περίπτωση ποιητή, όπου η ποιητική πηγή ανάγεται πρωτογενώς στον ποιητή του αγώνα για την ανεξαρτησία της Ελλάδας, στον Δ. Σολωμό. Έτσι, η ποιητική του παρουσία αντλεί συνεχώς την αυθεντικότητά της από τον τρόπο που ο ίδιος συλλαμβάνει την αλήθεια του ως άνω ποιητικού Είναι. Ποιος είναι αυτός ο τρόπος; Είναι η κλήση που εκπέμπει το σολωμικό-ποιητικό Είναι –ως τραγικό Είναι της Ελλάδας– και η οποία δεν αφήνει ασυγκίνητη την λυρική σκέψη του Παλαμά. Στη δική του εποχή και με τον δικό του τρόπο, ο ποιητής ταυτίζει πλήρως την ποιητική του ενέργεια με τη «μοίρα» της Ελλάδας· μια μοίρα (Geschick), που συνάμα είναι και προορισμός της ύπαρξης της πατρίδας. Γι’ αυτό και η εν λόγω ποιητική ενέργεια δεν κινείται τυχαία, αλλά ως αυθεντική –και όχι λιγότερο δραματική– εμβίωση αυτού που συμβαίνει «μοιραία». Τι συμβαίνει «μοιραία»; Η καταστροφική ήττα της Ελλάδας στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Όπως αναφέρει ο Ι. Συκουτρής, ο Παλαμάς, ως πατριώτης, είναι παιδί του ’97 και η εμπειρία τούτη έθετε τη μόνιμη σφραγίδα στην πατριδολατρία του.

Η πατριδολατρία του Παλαμά δεν εκδηλώνεται ούτε διατυμπανίζεται με πολιτικά μανιφέστα ή υιοθετήσεις ασυνάρτητων πολιτικών προγραμμάτων, αλλά με ποιητικές συνθέσεις μακράς πνοής. Τέτοια σύνθεση, πάνω απ’ όλα είναι, ο Δωδεκάλογος του Γύφτου. Το συγκεκριμένο έργο γράφτηκε ανάμεσα στο 1899 και 1906 και με πρόσφατες τις συγκλονιστικές εμπειρίες του 1897. Σε κάθε περίπτωση βέβαια η ποιητική πράξη του ποιητή μας δεν λειτουργούσε ως θεραπαινίδα της πατριδολατρίας του παρά διεκδικούσε την προβολή μιας αυτόνομης λυρικής σκέψης με ηθικο-κοινωνική αποστολή. Ρητά ο ποιητής αυτοπροσδιορίζεται στον Πρόλογό του στον Δωδεκάλογο του Γύφτου ως εξής: «δεν μπορεί να είμαι μονάχα ο ποιητής του εαυτού μου· είμαι ποιητής του καιρού μου και του γένους μου, κι ό,τι μέσα μου κρατώ δεν μπορεί να χωριστεί από την έξω πλάση». Ως ποιητής του καιρού του και του γένους του πυροδότησε κυριολεκτικά επανάσταση στην ελληνική ποίηση: συνδύασε την ποιητική ακρίβεια της μορφής με τη βαθύτητα των περιεχομένων, ενώ συγχρόνως έπλασε μια ποιητική γλώσσα –μάλιστα τη στιγμή που οι βίαιες συγκρούσεις για το γλωσσικό ζήτημα ήταν απρόβλεπτες– που ακόμη και σήμερα εξακολουθεί να αποτελεί έναν από τους θεμέλιους λίθους της αισθητικής της νεοελληνικής γλώσσας.

Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου χαρακτηρίστηκε από τον ίδιο τον ποιητή ως επικολυρικό ποίημα με όχι και τόσο απλά νοήματα. Λυρικό και επικό στοιχείο πράγματι δεν διαχωρίζονται εύκολα, εάν εξετάσει κανείς όλο το σώμα και την πλοκή του ποιήματος. Το λυρικό στοιχείο ωστόσο διέπει την ποιητική σκέψη του Γύφτου-Ποιητή και «επιβάλλει» την παρουσία του ως μια ζωντανή, μαχητική εικονιστική σκέψη. Ακριβώς ετούτη τη σκέψη ο ποιητής αποκαλεί: λυρική σκέψη. Η δυναμική αυτής της σκέψης εντοπίζεται περίπου στο εξής: η ποιητική εικόνα μεταπλάθει την ιδέα, τη σκέψη, την αίσθηση ή την εντύπωση που έρχεται έξωθεν στον λογισμό του ποιητή. Τη μεταμορφώνει σε μια ενιαία παράσταση του Νιτσεϊκού Απολλώνιου και Διονυσιακού στοιχείου, σε μια απεικονιστική πραγματικότητα, όπου συνδυάζονται τα στοιχεία της εικόνας με το συμβαίνον τραγικά. Όταν για παράδειγμα στον Λόγο Ε΄ ο Παλαμάς επιχειρεί να δείξει την αξία που έχει η αναβίωση του πολιτισμού της αρχαίας Ελλάδας χρησιμοποιεί την εικόνα για να καταδείξει την αναγκαία του ιστορικότητα, χωρίς να πλήττεται από προγονοπληξία. Γράφει σχετικά:

Κάνα πάπυρο κι αν εύρω
τόνε καίω για να πετύχω
ζέστα ή φως·
…
Κι απ’ τη φλόγα κι απ’ την πύρη
γύρω μου πουλιά και δέντρα
…
κι όλη η φύση πνέμα γίνεται
και μου κρυφοψιθυρίζει
λόγια μαντικά.

Η παρούσα εικόνα παριστά τη δημιουργική αξία των αρχαίων από μια θέση που βρίσκεται έξω από την αρχαία πραγματικότητα. Από το παρατηρητήριο του σήμερα ποιητικά προ-βάλλει –δεν επιβάλλει– την αναγκαιότητα καθορισμένης τους αξιοποίησης στο παρόν. Η καθορισμένη αξιοποίηση αποτρέπει τις εμμονές για επιστροφή χωρίς όρους στους αρχαίους και επιτρέπει μέσα από την ορισμένη καταστροφή να ξανασκεπτόμαστε την ανάταση, τη δημιουργία, την αναγέννηση. Όπως θα προσπαθήσουμε να δείξουμε στην ανάλυση του Δωδεκάλογου του Γύφτου σε επόμενη ανάρτηση, η αλληλουχία των εικόνων εκτυλίσσεται διαλεκτικά και αποτυπώνει τον κανόνα αρμονίας του όλου περιεχομενικού πλέγματος.