Νευρολογία της γήρανσης: Εγκεφαλική Ατροφία ως Φυσιολογική Διεργασία

Η εγκεφαλική ατροφία ως φυσιολογική διεργασία ή αλλιώς η φυσιολογική γήρανση του εγκεφάλου αναγνωρίζεται, τα τελευταία χρόνια, από πολλούς επιστήμονες ως ξεχωριστή οντότητα, η μελέτη της οποίας συνιστά τη Νευρολογία της γήρανσης (Neurology of Aging). Ήδη από το 1931-1934 ο Critchley παρατήρησε νευρολογικές διαταραχές σε άτομα 80 ετών όπου δεν είχε βρεθεί καμία παθολογία παρά μόνο η φυσιολογική γήρανση. Ακολούθως και άλλοι ερευνητές έκαναν παρόμοιες παρατηρήσεις (Jenkyn, Benassi, Kokmen, 1977) καταλήγοντας σε μία σειρά συμπτωμάτων του γήρατος που θα μπορούσαν να περιγραφούν ως νευρο-οφθαλμικά και άλλα όπως η προοδευτική ελάττωση της ακοής (πρεσβυκουσία), η ελάττωση της οσφρητικής αλλά και της γευστικής ικανότητας. Συμπτώματα που σχετίζονται με κινητικά φαινόμενα, με αλλαγές στις τενόντιες αντανακλάσεις, με ελάττωση της παλαισθησίας, καθώς με αλλαγές στη στάση, στη βάδιση και στην ισορροπία και τέλος με έκπτωση των ανωτέρων νοητικών λειτουργιών.

Παλαιότερα οι μελετητές ανέφεραν ότι η εγκεφαλική ατροφία ξεκινάει από την ηλικία των 30 χρονών και προχωρεί με προϊούσα εξέλιξη. Οι τελευταίες μελέτες με τη χρήση περισσότερο εξειδικευμένων για την κάθε νοητική λειτουργία εργαλείων καταλήγουν ότι φυσιολογικά, στο ίδιο άτομο δεν υπάρχει μεγάλη έκπτωση μέχρι την ηλικία των 60 ετών. Από το σημείο αυτό και μετά η έκπτωση των νοητικών λειτουργιών γίνεται με αργό ρυθμό και φτάνει μέχρι έλλειμμα της τάξης του 5% έως την ηλικία των 70 ετών, ενώ από την ηλικία των 70 έως των 80 ετών, το έλλειμμα φτάνει έως το 10%. Όλες οι παραπάνω αλλαγές γίνονται πιο έντονες όσο προχωράει η ηλικία ενώ παρατηρήθηκαν πιο έντονες στους άντρες από ότι στις γυναίκες.

Η εγκεφαλική ατροφία ως φυσιολογική διεργασία ή αλλιώς η φυσιολογική γήρανση του εγκεφάλου βασίζεται στο μηχανισμό της απόπτωσης. Απόπτωση ονομάζεται ο προγραμματισμένος κυτταρικός θάνατος που εκφράζει τη ρυθμιζόμενη ενεργοποίηση ενός προϋπάρχοντος προγράμματος θανάτου κωδικοποιημένου στο γενετικό υλικό. Ο θάνατος του κυττάρου σχετίζεται άμεσα με τον πολλαπλασιασμό του. H απόπτωση αποτελεί μια ενεργή διαδικασία, η οποία απαιτεί την παρουσία ενέργειας (τριφωσφορική αδενοσίνη – ΑΤΡ). Ο όρος θεωρείται πλέον συνώνυμος με τον όρο προγραμματισμένος κυτταρικός θάνατος, που σκοπό έχει την ομοιοστασία και την ομαλή ανάπτυξη του ενήλικου ιστού.



Σήμερα, εκτός από την απόπτωση ως είδος θανάτου θεωρείται και η νέκρωση. Η νέκρωση είναι μία παθητική μορφή θανάτου, μπορεί δηλαδή να θεωρηθεί ως το αποτέλεσμα της πλήρους εξάντλησης των κυτταρικών αποθεμάτων του ΑΤΡ. Στους ανθρώπους, τόσο η υπερβολική, όσο και η ανεπαρκής απόπτωση μπορεί να έχει παθολογικές συνέπειες. Ο αποπτωτικός κυτταρικός θάνατος συνιστά μια γενετικά προκαθορισμένη διεργασία, όπου το κυτταρικό σώμα σταδιακά συρρικνώνεται,
εμφανίζοντας υψηλά συμπυκνωμένα κυτταροπλασματικά και πυρηνικά θραύσματα, τα οποία συγκροτούνται σε αποπτωτικά σωμάτια απλής ή πολλαπλής μεμβρανικής προέλευσης.

Κύτταρα τα οποία έχουν εισέλθει στη διαδικασία της απόπτωσης, μπορεί στη συνέχεια να υποστούν νέκρωση λόγω ελάττωσης των ενεργειακών επιπέδων. Αυτή η αλληλοεπικάλυψη νεκρωτικών και αποπτωτικών φαινομένων, είχε ως αποτέλεσμα τη λανθασμένη ερμηνεία μηχανισμών κυτταρικού θανάτου σε ιστούς που νοσούν και ιδιαίτερα σε ιστούς που εμφανίζουν ισχαιμία. Η νέκρωση είναι η μορφή του κυτταρικού θανάτου που προκαλείται από οξείες κυτταρικές βλάβες, όπως είναι η ισχαιμία, η υπερθερμία, η υποθερμία, η υποξία, ο φυσικός ή χημικός τραυματισμός κτλ.

Η νέκρωση, χαρακτηρίζεται από ρήξη της κυτταρικής μεμβράνης, οίδημα του κυτταροπλάσματος και των μιτοχονδρίων, διαρροή κυτταροπλασματικού περιεχομένου και πλήρη λύση του κυττάρου. Το άμεσο αποτέλεσμα αυτής της διεργασίας είναι συχνά η απελευθέρωση επιβλαβών ενδοκυτταρικών συστατικών, τα οποία προκαλούν φλεγμονές καθώς και επιπρόσθετες αλλοιώσεις στους περιβάλλοντες ιστούς. Σε πλήρη αντίθεση με τους μηχανισμούς της κυτταρικής νέκρωσης, οι στερεότυπες αλλαγές που συνοδεύουν τη διαδικασία της απόπτωσης εισηγούνται την παρουσία ενός άριστα οργανωμένου κυτταρικού προγράμματος, το οποίο βρίσκεται κάτω από συνεχή γενετικό έλεγχο.

Παρά την εγκεφαλική ατροφία που συμβαίνει ως φυσιολογικό επακόλουθο του γήρατος στα πλαίσια της απόπτωσης, δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η νοητικές ικανότητες των ανθρώπων ποικίλουν πολύ. Πολλοί 70-χρονοι παρουσιάζουν καλύτερα αποτελέσματα σε νευροψυχολογικές δοκιμασίες από ότι φυσιολογικοί 20-χρονοι. Επίσης πολλά άτομα παρουσιάζουν εξαιρετική νοητική δύναμη και μεγάλη δημιουργικότητα ιδιαίτερα στη διάρκεια του γήρατος. Για παράδειγμα, ο Verdi συνέθεσε τον «Οθέλο» στην ηλικία των 73 και τον Falstaff στα 79 του χρόνια. Ο Humboldt έγραψε τους πέντες τόμους του Kosmos στην ηλικία μεταξύ 76 και 89, ενώ ο Goethe έγραψε το δεύτερο τμήμα του Faust σε ηλικία μεγαλύτερη των 70 ετών. Ο Galileo, ο Laplace και ο Sherrington συνέχισαν να μεγαλουργούν και μετά τα 80 τους χρόνια ενώ ο Picasso συνέχισε να ζωγραφίζει μέχρι τα 90 του.

Ωστόσο, πρέπει να επισημάνουμε ότι όλα αυτά τα εξέχοντα παραδείγματα αναφέρονται σε ανθρώπους που είχαν ήδη μεγαλουργήσει από την πρώιμη ενήλικο ζωή τους και έτσι συνέχισαν μέχρι τα βαθιά τους γεράματα. Είναι αλήθεια ότι το καινούριο, το πρωτότυπο και το πρωτοποριακό σπανιότατα ξεκινάει μετά την ηλικία των 40 ετών όπως επίσης είναι αλήθεια ότι όσο περισσότερο χρησιμοποιούμε και καλλιεργούμε τις νοητικές μας δυνατότητες τόσο λιγότερη εγκεφαλική ατροφία παρουσιάζουμε ως φυσιολογική διεργασία που συνοδεύει το γήρας.