Παιδικοί φόβοι και φοβίες

Θα πρέπει να πούμε ότι οι γονείς συχνά μπερδεύουν τον φόβο με άλλες κοντινές καταστάσεις, όπως το άγχος και τη φοβία, πράγμα που τους δυσκολεύει να διαχειριστούν σωστά τους φόβους των παιδιών τους. Ας διακρίνουμε, λοιπόν, τις διαφορές ανάμεσά τους.

Φόβος

Είναι το έντονο συναίσθημα που προκαλείται από μια αντικειμενική απειλή, το οποίο προξενεί ένα είδος δυσάρεστης αίσθησης και μια γενική κινητοποίηση του οργανισμού, με σκοπό να σπρώξει το άτομο που απειλείται να φύγει ή να πολεμήσει (flight or fight).

Άγχος

Είναι ένας γενικευμένος διάχυτος φόβος, ένα αίσθημα απειλής από μια αιτία την οποία το άτομο δεν αντιλαμβάνεται επακριβώς και δεν μπορεί να εντοπίσει. Σε αυτή την περίπτωση, το παιδάκι δείχνει να φοβάται αλλά δεν μπορεί να εντοπίσει τι ακριβώς φοβάται. Πολλά παιδιά σήμερα βιώνουν διάχυτο άγχος, πιθανώς λόγω του άγχους που βιώνουν και οι περισσότεροι γονείς.

Φοβία

Είναι ένας συνδυασμός φόβου και άγχους. Προκύπτει όταν δεν ξέρουμε τι είναι αυτό που φοβόμαστε, αλλά νομίζουμε ότι ξέρουμε (δηλαδή θεωρούμε ότι φοβόμαστε το ασανσέρ που θα μας πάει στη δουλειά, ενώ κατά βάθος απεχθανόμαστε την ίδια τη δουλειά). Το αντικείμενο που νομίζουμε ότι φοβόμαστε πρέπει να εκπροσωπεί συμβολικά τον πραγματικό φόβο που νιώθουμε.

Βασικά κριτήρια για τη φοβία είναι η ένταση του συναισθήματος και η αποφυγή του φοβικού ερεθίσματος. Η φοβία είναι μια πολύ έντονη, δυσάρεστη κατάσταση, που κάνει το παιδί να υποφέρει, το εμποδίζει να ζήσει φυσιολογικά και το ωθεί να αποφεύγει συστηματικά ένα ή παραπάνω ερεθίσματα. Η διάκριση ανάμεσα στο φόβο και τη φοβία είναι πολύ σημαντική, γιατί πολλοί γονείς τείνουν να θεωρούν φοβία κάθε φυσιολογικό φόβο του παιδιού.

Όταν ένα παιδί φοβάται να σταθεί στην άκρη ενός μπαλκονιού στον έκτο όροφο, αυτό είναι ένας απολύτως φυσιολογικός φόβος, που το προστατεύει ώστε να μην πέσει και σκοτωθεί. Όταν, όμως, το παιδάκι αυτό δεν μπορεί καν να μπει στο διαμέρισμα που βρίσκεται στον έκτο όροφο, επειδή έχει στο μυαλό του το ύψος του ορόφου, αυτό είναι φοβία.

Η φοβία του παιδιού το σπρώχνει να αποφεύγει ακόμα και να ανεβεί με το ασανσέρ σε έναν ψηλό όροφο. Αυτό μπορεί να μην του δημιουργήσει πρόβλημα, αν δεν έχει λόγο να ανεβεί σε έναν ψηλό όροφο. Φανταστείτε, όμως, αν μένει το ίδιο ή κάποιος στενός συγγενής του σε έναν ψηλό όροφο. Τότε πραγματικά η ανάγκη του να αποφύγει τους ψηλούς ορόφους, θα αποτελεί σημαντικό εμπόδιο για τη ζωή του.

Όλα τα παιδιά βιώνουν φόβους, πολλά παιδιά βιώνουν άγχη, λίγα παιδιά βιώνουν φοβίες. Οι φοβίες είναι στατιστικά πιο ασυνήθιστες, έντονες και διαρκείς καταστάσεις. Αν αντιληφθείτε πως το παιδί σας υποφέρει από μια φοβία, τότε ίσως θα έπρεπε να στραφείτε σε έναν παιδοψυχολόγο, γιατί μόνοι σας μάλλον δεν θα μπορέσετε να το βοηθήσετε.

Ο φόβος πρέπει να αξιοποιείται για να προστατεύουμε τους εαυτούς μας και τα παιδιά μας. Σε αυτό δεν βοηθούν καθόλου η υπερβολική καλλιέργεια του φόβου στα παιδιά, γιατί τα καθηλώνει, ούτε η υπερβολική προστασία, γιατί τα καθιστά ανίκανα να αυτο-προστατευθούν. Το ιδανικό είναι να εκπαιδεύσουμε τα παιδιά μας να αναγνωρίζουν, να κατανοούν και να αξιοποιούν τους φόβους τους.

Το πρώτο πράγμα προς την κατεύθυνση αυτή είναι να διδάξουμε στο παιδί μας μια λειτουργική στάση απέναντι στο φόβο γενικά ως συναίσθημα. Έτσι θα είναι σε θέση να διαχειριστεί σωστότερα και τους φόβους που θα βιώσει.

Αυτό που θα βοηθούσε θα ήταν να:

-σεβαστείτε τον φόβο του, να μην το υποτιμάτε ή το ειρωνεύεστε. Για το παιδί, αυτό που φοβάται είναι πολύ αληθινό και πραγματικά υποφέρει.

-δείξετε πως είστε μαζί του και θα το βοηθήσετε με τους φόβους του.

-τονίσετε ότι δεν είναι δείγμα δειλίας, αλλά, αντίθετα, γενναιότητας να μιλάει ανοιχτά για τους φόβους του και δεν υπάρχει κανένας λόγος να ντρέπεται γι’ αυτούς.

-εξηγήσετε πως ο φόβος είναι φυσιολογικό συναίσθημα και λειτουργεί σαν ένα καμπανάκι που μας δείχνει ότι αντιμετωπίζουμε κάποια απειλή. Πρέπει να «ακούμε» τον φόβο μας και να αντιδρούμε για να προστατευτούμε. Επομένως, δεν πρέπει να προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε τους φόβους μας, αλλά τις απειλές που τους γέννησαν.

-διαχωρίσετε τους φόβους που αφορούν φανταστική απειλή (π.χ. ο δεινόσαυρος) από εκείνους που αφορούν ρεαλιστική απειλή (π.χ. ο κλέφτης). Εκπαιδεύστε το παιδί να καταλαβαίνει τη διαφορά.

-εξηγήσετε στο παιδί ότι τις ρεαλιστικές απειλές πρέπει να τις αντιμετωπίζουμε με μια πράξη (π.χ. φοβάμαι τους κλέφτες και γι’ αυτό βάζω συναγερμό) ενώ στις φανταστικές απειλές τις αντιμετωπίζουμε με το μυαλό μας (π.χ. όπως η φαντασία της Άννας του παραδείγματος δημιούργησε την απειλή του δεινοσαύρου, έτσι μπορεί να δημιουργήσει και ένα όπλο που να νικάει τον δεινόσαυρο).

-ενθαρρύνετε το παιδί να αναζητήσει μόνο του τρόπους για να αντιμετωπίσει τις απειλές που αντιλαμβάνεται (τις ρεαλιστικές με πράξεις, τις φανταστικές με τη φαντασία).

Αν το παιδί σας βρεθεί αντιμέτωπο με μια απειλή, νιώσει φόβο, αντιδράσει στην απειλή και το ξεπεράσει στη συνέχεια, τότε εσείς μπορείτε να πάρετε ρεπό – το παιδί τα καταφέρνει περίφημα χωρίς τη βοήθειά σας. Αν όμως το παιδί παρουσιάσει φόβο απέναντι στο ίδιο ερέθισμα επαναλαμβανόμενα, αν ο φόβος αυτός επιμένει και του δημιουργεί πρόβλημα, αν δείχνει να μην μπορεί να αντιμετωπίσει την απειλή και υποφέρει από τον φόβο, τότε ίσως χρειάζεται να πάρετε την κατάσταση στα χέρια σας. Και βέβαια, το πρώτο βήμα είναι να καταλάβετε τι πραγματικά συμβαίνει στο παιδί σας.

Πίσω από τους φόβους που επιμένουν κρύβονται συνήθως

-μια απειλή ή ένα τραυματικό συμβάν που βίωσε το παιδί (π.χ. ένα σκυλί που το κυνήγησε ή μια δασκάλα που το μάλωσε άδικα)

-μια ανικανοποίητη ανάγκη (π.χ. να περνάει περισσότερο χρόνο με τους γονείς, για σταθερό περιβάλλον κ.α.)

-μια δυσλειτουργία στην οικογένεια ή στο σχολείο (π.χ. έντονες συγκρούσεις ανάμεσα στους γονείς, εγκατάλειψη από κάποιον γονέα, μετακόμιση κ.α.)
Τα βήματα για την ορθή διαχείριση ενός φόβου που επιμένει είναι τρία

Κατανόηση της αιτίας που κρύβεται πίσω από τον φόβο, μέσα από συζήτηση με το παιδί και την παρατήρηση της κατάστασης.

Διαχείριση της αιτίας, αν πρόκειται για τραύμα, δυσλειτουργία ή ανικανοποίητη ανάγκη. Το τραύμα πρέπει να επουλωθεί, η δυσλειτουργία να διορθωθεί, η ανικανοποίητη ανάγκη να ικανοποιηθεί.

Αντιμετώπιση του κινδύνου, αν πρόκειται για απειλή

Στην περίπτωση αυτή, πρέπει να κάνετε μαζί με το παιδί:

-Διάκριση αντικειμενικού κινδύνου από υποκειμενικό αίσθημα φόβου.

-Αξιολόγηση του αντικειμενικού κινδύνου.

-Λελογισμένη ενημέρωση του παιδιού ανάλογα με την ηλικία του.

-Εξάσκηση της ικανότητας να βρει λύσεις για να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο.

-Ασκήσεις ετοιμότητας.

Βλέπετε λοιπόν;

Ο φόβος όχι μόνο λειτουργεί ως καμπανάκι που μας δείχνει ότι πρέπει να ενεργοποιηθούμε για να προστατευθούμε, αλλά και μας ωθεί να εξασκηθούμε σε δεξιότητες που είναι αναγκαίες για τη ζωή μας (όπως η εξεύρεση λύσεων).

Επομένως, μπορείτε να πάψετε να φοβάστε τον φόβο και να αρχίσετε να τον αξιοποιείτε για εσάς και τα παιδιά σας.