Περί δόξας και Περί ματαιότητας

Είμαστε όλοι μας κούφιοι και άδειοι: δεν πρέπει να γεμίζουμε το κενό μας με αέρα και λέξεις· μας χρειάζεται μια πιο σταθερή ουσία για να βελτιωθούμε. Ένας πεινασμένος άνθρωπος θα ήταν αφελής αν αναζητούσε ένα ωραίο ρούχο αντί για ένα καλό γεύμα: πρέπει να επιδιώκουμε το άμεσα αναγκαίο.

Μας λείπουν βασικά προτερήματα, όπως η εσωτερική ομορφιά, η υγεία, η σοφία, η αρετή και άλλα παρόμοια, τα εξωτερικά στολίδια θα αναζητηθούν αφού θα έχουμε εξοπλιστεί με τα αναγκαία.

Ο Χρύσιππος και ο Διογένης υπήρξαν πρώτοι που επινόησαν την περιφρόνηση της δόξας και παρέμειναν οι πιο σταθεροί οπαδοί της· και ανάμεσα από όλες τις ηδονές μας, έλεγαν ότι δεν υπάρχει καμία πιο επικίνδυνη και προς αποφυγή από αυτήν που προέρχεται από την επιδοκιμασία του άλλου.

Πράγματι, η εμπειρία μας δείχνει ότι πολλές προδοσίες είναι ιδιαίτερα επιζήμιες. Δεν υπάρχει τίποτα που να δηλητηριάζει τόσο τους πρίγκιπες όσο η κολακεία, ούτε κάτι που να εξασφαλίζει στους κακούς πιο εύκολα την αξιοπιστία του περίγυρού τους· και καμιά εκμετάλλευση δεν είναι τόσο ικανή και τόσο συνηθισμένη για να καταστρέφει την αγνότητα των γυναικών όσο το να τις τρέφεις και να τις συντηρείς με επαίνους.

Η πρώτη μορφή γοητείας που χρησιμοποιούν οι Σειρήνες για να εξαπατήσουν τον Οδυσσέα είναι αυτού του είδους:
 Έλα, Οδυσσέα ξακουστέ,
των Αχαιών καμάρι (Όμηρος)

Αυτοί οι φιλόσοφοι έλεγαν ότι όλη η δόξα του κόσμου δεν άξιζε ένας λογικός άνθρωπος να απλώσει ούτε καν το δάχτυλό του για να την αποκτήσει.

Μια δόξα, όσο μεγάλη κι αν τη θεωρήσετε, τι άλλο
θα μπορούσε να είναι εκτός από μόνο δόξα; (ΓΙΟΥΒΕΝΑΛΗΣ)

Και μιλάω αποκλειστικά γι’ αυτή, γιατί συχνά η δόξα αποφέρει πολλά για τα οποία μπορεί να γίνεται επιθυμητή. Μας κάνει να κερδίζουμε την ευμένεια του κόσμου· μας εκθέτει λιγότερο στην αδικία και στις προσβολές των άλλων και άλλα παρόμοια.

Ήταν επίσης από τις βασικές απόψεις του Επίκουρου, γιατί αυτή η αρχή της φιλοσοφίας του:

ΚΡΥΨΕ ΤΗ ΖΩΗ ΣΟΥ (ΛΑΘΕ ΒΙΩΣΑΣ) που απαγορεύει στους ανθρώπους να επιφορτίζονται με δημόσια καθήκοντα και υποθέσεις, προϋποθέτει επίσης απαραίτητα ότι περιφρονούμε τη δόξα, δηλαδή την επιδοκιμασία του κόσμου για τις πράξεις που επιδεικνύουμε. Εκείνος που μας προστάζει να κρυβόμαστε και να νοιαζόμαστε μόνο για τον εαυτό μας και που δεν θέλει να μας γνωρίζουν οι άλλοι, θέλει ακόμη λιγότερο να μας τιμούν και να μας δοξάζουν. Συμβουλεύει γι’ αυτό τον Ιδομενέα να μη λειτουργεί σύμφωνα με την κοινή γνώμη ή αντίληψη, εκτός και αν είναι για να αποφύγει ενδεχόμενη βλάβη, που η περιφρόνηση των ανθρώπων θα μπορούσε να του προκαλέσει.

Αυτές οι απόψεις είναι πέρα για πέρα αληθινές, κατά τη γνώμη μου, και λογικές. Όμως, δεν ξέρω πως, είμαστε από τη φύση μας διπλοί, πράγμα που μας κάνει αυτό που πιστεύουμε να μην το πιστεύουμε, και να μην μπορούμε να απαλλαχθούμε από αυτό που καταδικάζουμε.

Ας δούμε τα τελευταία λόγια του Επίκουρου, αυτά που είπε λίγο πριν πεθάνει, είναι μεγάλα και αντάξια ενός τέτοιου φιλοσόφου, δείχνουν ωστόσο ότι επιζητούσε την υστεροφημία του και αποτυπώνουν εκείνη τη στάση που είχε αποδοκιμάσει με τις διδαχές του. Ιδού μια επιστολή που υπαγόρευσε λίγο πριν την τελευταία του πνοή:

ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΠΡΟΣ ΕΡΜΑΧΟΝ, ΧΑΙΡΕ
Την τελευταία ευδαίμονα ημέρα της ζωής μου, γράφω ετούτο εδώ το γράμμα, υποφέροντας εντούτοις από τέτοιο πόνο στην κύστη και στα έντερα, που μεγαλύτερος δεν γίνεται. Αλλά ο πόνος αντισταθμίζεται από την ευχαρίστηση που γεμίζει την ψυχή μου η ανάμνηση των επινοήσεων και των λόγων μου.

Όμως εσύ, όπως απαιτεί η αφοσίωση που έδειχνες από τα παιδικά σου χρόνια προς εμένα και τη φιλοσοφία, ασχολήσου με την προστασία των παιδιών του Μετρόδωρου.

Αυτή είναι η επιστολή του. Και εκείνο που με κάνει να ερμηνεύω ότι η ευχαρίστηση που αναφέρει ότι αισθανόταν στην ψυχή του από τις επινοήσεις του αφορά κατά κάποιο τρόπο τη φήμη που ήλπιζε να αποκτήσει μετά τον θάνατό του είναι η εντολή της διαθήκης του, με την οποία θέλει ο Αμινόμαχος και ο Τιμοκράτης, οι κληρονόμοι του, να προσφέρουν, για τον εορτασμό των γενεθλίων του, κάθε Ιανουάριο, το ποσό που θα πρόσταζε ο Έρμαχος, καθώς επίσης και για τη δαπάνη, την εικοστή μέρα κάθε σελήνης, για την περιποίηση των φίλων του φιλοσόφων, οι οποίοι θα συγκεντρώνονταν προς τιμήν της μνήμης της δικής του και του Μετρόδωρου.

Η αρετή είναι πολύ μάταιη και επιπόλαιη αν αντλεί την αξία της από την δόξα. Θα αναλαμβάναμε χωρίς λόγο να της εξασφαλίσουμε μια ξεχωριστή θέση και να την ξεχωρίσουμε από την τύχη, γιατί τι είναι πιο τυχαίο από την φήμη;

“Σίγουρα η τύχη κυριαρχεί πάνω σε όλα τα πράγματα,
μοιράζει τη δόξα ή τον ίσκιο σύμφωνα πιο πολύ με τις ιδιοτροπίες της παρά με την πραγματική αξία των πραγμάτων” (ΣΑΛΛΟΥΣΤΙΟΣ)

Το να κάνεις τις πράξεις να φαίνονται και να γίνονται γνωστές είναι καθαρά δουλειά της τύχης.

Η μοίρα μας αποδίδει τη δόξα σύμφωνα με την ιδιοτροπία της. Την έχω δει πολύ συχνά να βαδίζει μπροστά από την αξία και συχνά να την ξεπερνάει με μεγάλη απόσταση. Αυτός που πρώτος αντιλήφθηκε την ομοιότητα μεταξύ της σκιάς και της δόξας είχε περισσότερο δίκιο απ’ όσο νόμιζε.
Είναι πράγματα εξαιρετικά μάταια.

“Μια σοφή και πραγματικά μεγάλη ψυχή τοποθετεί την τιμή, που είναι ο κύριος στόχος προς τον οποίο τείνει η φύση μας, στις πράξεις και όχι στη δόξα”.

Όλη τη δόξα που επιδιώκω στη ζωή μου είναι να έχω ζήσει ήρεμα, ήρεμα όχι σύμφωνα με τον Μετρόδωρο ή τον Αρχεσίλαο ή τον Αρίστιππο, αλλά σύμφωνα με εμένα.

Αφού η φιλοσοφία δεν μπόρεσε να βρει κανένα δρόμο για την ηρεμία που να ταιριάζει σε όλους, ας τον ψάξει ο καθένας μόνος του!

Σε ποιον άλλον χρωστούν ο Καίσαρας και ο Αλέξανδρος αυτό το αμέτρητο μεγαλείο της φήμης τους αν όχι στην τύχη;

Πόσους άντρες δεν έσβησε η τύχη στο ξεκίνημα της σταδιοδρομίας τους, για τους οποίους τίποτα δεν γνωρίζουμε, και που θα επεδείκνυαν την ίδια με τον Αλέξανδρο και τον Καίσαρα ανδρεία, αν η ατυχία δεν τους είχε σταματήσει στην αρχή των πολεμικών τους επιχειρήσεων!

Ανάμεσα σε τόσους και τόσο ακραίους κινδύνους, δεν θυμάμαι καθόλου να έχω διαβάσει ότι ο Καίσαρας είχε ποτέ πληγωθεί. Χιλιάδες σκοτώθηκαν διατρέχοντας πιο μικρούς κινδύνους από τον μικρότερο που διέτρεξε εκείνος.

Αμέτρητες αξιέπαινες πράξεις χάνονται χωρίς να καταγραφούν προτού υπάρξει κάποια μαρτυρία.

Δεν βρισκόμαστε πάντα στο κέντρο της δράσης, ούτε στην κεφαλή ενός στρατού, μπροστά στα μάτια του στρατηγού, όπως πάνω σε μια σκηνή. Ξαφνικά, μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα· πρέπει να επιχειρήσουμε ενάντια σε μια ανοχύρωτη θέση· πρέπει να ξετρυπώσουμε τέσσερις κακομοίρηδες οπλίτες από μια αποθήκη· πρέπει να απομακρυνθούμε από την ομάδα και να δράσουμε ξέχωρα, ανάλογα με την ανάγκη που παρουσιάζεται. Και αν προσέξουμε, θα καταλάβουμε από την εμπειρία μας ότι οι λιγότερο σημαντικές ευκαιρίες συμβαίνει να είναι και οι πιο επικίνδυνες· και ότι στους πολέμους που έγιναν στην εποχή μας, χάθηκαν περισσότεροι άξιοι άνθρωποι σε περιπτώσεις ελάχιστα σημαντικές και μαχόμενοι για την κατάληψη μιας ανοχύρωτης θέσης παρά σε αξιόλογα και σημαντικά.

Όποιος θεωρεί τον θάνατό του άχρηστο αν δεν συμβεί κάτω από μοναδικές περιστάσεις, αντί να λαμπρύνει το θάνατό του, μαυρίζει τη ζωή του, αφήνοντας εντωμεταξύ να του ξεφύγουν πολλές καλές ευκαιρίες να διακριθεί. Και όλες οι καλές πράξεις είναι αρκετά ένδοξες, αν ο καθένας μέσα στη συνείδησή του φροντίζει να δώσει αξία στις πράξεις του.

Όποιος δεν είναι τίμιος άνθρωπος παρά μόνο στο μέτρο που γνωρίζουμε την τιμιότητά του, και στο μέτρο που θα τον εκτιμήσουμε περισσότερο αφού την μάθουμε, όποιος δεν θέλει να κάνει το σωστό παρά με την προϋπόθεση ότι η αξία του θα γίνει γνωστή στους ανθρώπους, αυτός δεν είναι άνθρωπος που μπορεί να προσφέρει πολλά.

Νομίζω ότι τον υπόλοιπο χειμώνα εκείνης της χρονιάς
ο Ορλάνδος έκανε αξιομνημόνευτα πράγματα,
όμως έμειναν μέχρι σήμερα τόσο κρυφά που
δεν φταίω εγώ αν δεν τα διηγούμαι,
γιατί ο Ορλάνδος ήταν πάντα περισσότερο έτοιμος
να κάνει ωραίες πράξεις
παρά να τις κοινοποιεί στη συνέχεια,
και τα κατορθώματά του διαδόθηκαν
μόνο όταν υπήρχαν μάρτυρες. (ΑΡΙΟΣΤΟ)

Πρέπει να επιλέξουμε από ένα ολόκληρο έθνος μια ντουζίνα ανθρώπους για να αποφασίσουν για ένα κομμάτι γης· και την κρίση των ενδιαφερόντων και των πράξεών μας, το πιο δύσκολο αντικείμενο απόφασης και το πιο σημαντικό που υπάρχει, το αναθέτουμε στη φωνή του λαού και του όχλου, μητέρα της άγνοιας, της αδικίας και της αστάθειας.

Είναι λογικό να εξαρτάς τη ζωή ενός σοφού από την κρίση των τρελών;

Τι πιο παράλογο, ενώ περιφρονούμε τους ανθρώπους τον καθένα χωριστά, να τους εκτιμούμε όταν βρίσκονται ενωμένοι; (ΚΙΚΕΡΩΝ)

Όποιος επιδιώκει να τους είναι αρεστός, δεν θα πετύχει ποτέ· είναι ένας ακαθόριστος και άπιαστος στόχος.

Τίποτε πιο αξιοκαταφρόνητο από την κρίση του όχλου. (ΤΙΤΟΣ ΛΙΒΙΟΣ)

Ετούτος εδώ πάει ακόμη παραπέρα:
“Εγώ θεωρώ ότι ένα πράγμα, αν και δεν είναι αισχρό το ίδιο, φαίνεται εντούτοις να είναι όταν το επαινεί ο όχλος”. (ΚΙΚΕΡΩΝ)

Καμία τέχνη, καμιά ευστροφία πνεύματος δεν θα μπορούσε να οδηγήσει τα βήματά μας πίσω από έναν τόσο παραστρατημένο και τόσο ανοργάνωτο οδηγό. Όταν τον ακολουθούμε, βαδίζουμε μέσα σε τέτοιο ανακάτεμα φημών, αναφορών και απόψεων του λαού, που δεν μπορεί να χαραχθεί κανένας δρόμος που να αξίζει. Ας μην βάζουμε έναν τόσο άστατο και περιφερόμενο στόχο, ας προχωράμε σταθερά πίσω από τη λογική, η επιδοκιμασία του κόσμου ας μας ακολουθεί μετά, αν θέλει· και, δεδομένου ότι εξαρτάται πλήρως από την τύχη, δεν έχουμε κανένα λόγο να την περιμένουμε από άλλο δρόμο παρά μόνο από αυτόν. Ακόμη κι αν δεν έπρεπε να ακολουθήσω τον ορθό δρόμο για την ορθότητά του, θα τον ακολουθούσα γιατί από την εμπειρία έχω μάθει ότι στο κάτω κάτω της γραφής είναι γενικά ο πιο ευτυχής και ο πιο χρήσιμος.

“Η Πρόνοια έκανε την χάρη στους ανθρώπους το έντιμο να είναι και χρήσιμο” (ΚΟΪΝΤΙΛΙΑΝΟΣ)

Ο αρχαίος ναυτικός έλεγε στον Ποσειδώνα σε μεγάλη τρικυμία:
Θεέ μου, θα με σώσεις, αν θέλεις· θα με αφήσεις να χαθώ, αν θέλεις· αλλά εγώ θα κρατώ πάντα ίσια το τιμόνι μου.

Έχω δει στην εποχή μου χιλιάδες ανθρώπους που ελίσσονται, διπρόσωπους, αμφίγνωμους, και που κανείς δεν αμφέβαλε ότι ήταν πιο έμπειροι από μένα, να χάνονται εκεί όπου εγώ σώθηκα.

Γέλασα βλέποντας ότι οι πονηριές μπορούσαν να αποτύχουν. (ΟΒΙΔΙΟΣ)

Νιώθουμε μια απροσδιόριστη φυσική γλυκύτητα όταν ακούμε να μας επαινούν, αλλά την υπερεκτιμούμε.

Δεν μισώ το έπαινο, και δεν έχω καρδιά από πέτρα,
αλλά αρνούμαι να πιστέψω ότι το τέλος
και ο σκοπός του καλού είναι ένα “μπράβο, πολύ καλά”. (ΠΕΡΣΗΣ)

Δεν με νοιάζει τόσο τι είμαι για τον άλλον, όσο τι είμαι για μένα τον ίδιο. Θέλω να είμαι πλούσιος από μόνος μου, όχι με δανεικά. Οι ξένοι δεν βλέπουν παρά τα αποτελέσματα και το εξωτερικό παρουσιαστικό· καθένας μπορεί να δείχνει προς τα έξω μια καλή όψη, ενώ μέσα του καίγεται από τον πυρετό και το φόβο. Δεν βλέπουν την καρδιά μου, βλέπουν μόνο την όψη μου.

Έχουμε δίκαιο να αποδοκιμάζουμε την υποκρισία που υπάρχει στον πόλεμο, γιατί τι είναι πιο εύκολο για έναν πρακτικό άνθρωπο από το να αποφύγει τους κινδύνους και να παραστήσει τον γενναίο, ενώ κατά βάθος είναι αδύναμος; Υπάρχουν τόσα μέσα να αποφύγουμε τις ευκαιρίες να διακινδυνεύσουμε τις ζωές μας, που μπορούμε να κοροϊδέψουμε χίλιες φορές τον κόσμο, προτού κάνουμε ένα επικίνδυνο βήμα· και τότε ακόμα, αν και βρισκόμενοι σε αμηχανία, θα ξέρουμε να καλύψουμε το παιχνίδι μας με μια προσποιητή έκφραση του προσώπου και ένα λόγο που δείχνει αυτοπεποίθηση, ενώ η ψυχή μας τρέμει. Κι αν μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν το πλατωνικό δαχτυλίδι, που κάνει αόρατο αυτόν που το φοράει στο δάχτυλο, γυρίζοντάς το ανάποδα στην παλάμη, πολλοί άνθρωποι συχνά θα κρύβονταν όταν θα έπρεπε περισσότερο να εμφανίζονται, και θα μετάνιωναν που έχουν τοποθετηθεί σε τόσο σημαντική θέση, στην οποία, από ανάγκη, θα παρίσταναν ότι αισθάνονται απολύτως ασφαλείς.

Μια κίβδηλη τιμή δεν αρέσει.
Μια ψεύτικη κατηγορία δεν φοβίζει
παρά μόνο αυτόν που είναι κίβδηλος και ψεύτικος. (ΟΡΑΤΙΟΣ)

Να πω πως όλες αυτές οι απόψεις που πηγάζουν από τα εξωτερικά φαινόμενα είναι ιδιαίτερα αναξιόπιστες και αμφίβολες· και κανείς δεν είναι τόσο αξιόπιστος μάρτυρας όσο ο καθένας για τον ίδιο τον εαυτό του.

Μην αποδέχεσαι όλες τις καταδίκες της Ρώμης
μέσα στην ταραχή της· ούτε να αναλάβεις
να διορθώσεις την άδικη ζυγαριά της·
μην αναζητείς τον εαυτό σου έξω από εσένα (ΠΕΡΣΗΣ)

Λέμε ότι μεγεθύνουμε το όνομά μας αν φροντίζουμε να ακούγεται από πολλά στόματα· θέλουμε να είναι καλοδεχούμενο και να έχουμε όφελος από τη μεγάλη φήμη του, αυτό είναι το μόνο που μπορεί να συγχωρηθεί περισσότερο σε τούτο το στόχο. Όμως όταν αυτό το πάθος φτάνει στην υπερβολή, πολλοί καταλήγουν στο σημείο να επιδιώκουν να μιλούν οι άλλοι για εκείνους με οποιοδήποτε τρόπο. Ο Τρόγιος Πομπήιος λέει για τον Ηρόστρατο, και ο Τίτος Λίβιος για τον Μάνλιο Καπιτολίνο, ότι επιθυμούσαν περισσότερο τη μεγάλη παρά τη καλή φήμη.

Αυτό το ελάττωμα είναι συνηθισμένο. Ενδιαφερόμαστε περισσότερο να μιλούν για μας παρά για το πως μιλούν· και μας είναι αρκετό να κυκλοφορεί το όνομά μας στα στόματα των ανθρώπων, κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες κι αν γίνεται.

Φαίνεται ότι το να είσαι γνωστός σημαίνει να έχεις υποβάλει κατά κάποιο τρόπο τη ζωή σου και τη διάρκειά της στην επίβλεψη άλλου.

Εγώ επιμένω να ανήκω μόνο σε μένα.

Michel de Montaigne, Περί δόξας και Περί ματαιότητας