Η ποιητική του Καλλιμάχου
Τα Αἴτια του Καλλιμάχου, του σημαντικότερου ποιητήτης ελληνιστικής εποχής, που καταγόταν από την Κυρήνη και έζησε στην Αλεξάνδρεια, είναι, όπως υποδηλώνει και ο τίτλος, αιτιολογικές εξηγήσεις για ποικίλες -ενίοτε περίεργες- συνήθειες και τελετουργίες. Το αποσπασματικά σωζόμενο έργο, που αποτελείται από πολλές αυτοτελείς αιτιολογικές διηγήσεις, ήταν γραμμένο σε ελεγειακό μέτρο, χωριζόταν σε τέσσερα βιβλία και υπολογίζεται ότι η έκτασή του ξεπερνούσε τους 4.000 στίχους.
Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί τον Πρόλογο των Αἰτίων, τον οποίο ο ποιητής προέταξε ως γενική, τρόπον τινά, εισαγωγή στο έργο. Στον Πρόλογο, που συνιστά ένα είδος ποιητικού μανιφέστου, ο Καλλίμαχος, χρησιμοποιώντας ευανάγνωστα σύμβολα, απορρίπτει τις ποιητικές αρχές των "φθονερών" ομοτέχνων του, των Τελχίνων, όπως τους αποκαλεί, που επικρίνουν την ποίησή του, και διατυπώνει κατ᾽ αντιδιαστολήν την δική του ποιητική. Βασικές αρχές αυτής της ποιητικής είναι η προτίμηση σε μικρά θέματα, η ολιγοστιχία, η ηδύτητα, η πορεία από το στενό και απάτητο μονοπάτι και πάνω απ᾽ όλα η λεπτότης,που κατέχει κεντρική θέση. Το επίθετο λεπτός, που έγινε έμβλημα μιας ποιητικής παράδοσης αιώνων, μπορεί να αναφέρεται και στην ολιγοστιχία, κυρίως όμως έχει να κάνει με την ποιότητα του επεξεργασμένου ποιητικού αποτελέσματος, που προϋποθέτει βασανιστικό μόχθο, κυριολεκτικώς λεπτουργία.
Αἴτια (Απόσπασμα 1)
……]ι μοι Τελχῖνες ἐπιτρύζουσιν ἀ[οιδῇ,
νήιδε]ς οἳ Μούσης οὐκ ἐγένοντο φίλοι,
εἵνεκε]ν οὐχ ἓν ἄεισμα διηνεκὲς ἢ βασιλ[η
……]ας ἐν πολλαῖς ἤνυσα χιλιάσιν
5 ἢ…...].ους ἥρωας, ἔπος δ᾽ ἐπὶ τυτθὸν ἑλ[ίσσω
παῖς ἅτ]ε, τῶν δ᾽ ἐτέων ἡ δεκὰ[ς] οὐκ ὀλίγη.
……]. [.]και Τε[λ]χῖσιν ἐγὼ τόδε· «φῦλον α[
……] τήκ[ειν] ἧπαρ ἐπιστάμενον,
……].. ρεην [ὀλ]ιγόστιχος· ἀλλὰ καθέλ[κει
10 ……πο]λὺ τὴν μακρὴν ὄμπνια Θεσμοφόρο[ς·
τοῖν δὲ] δ̣υ̣οῖν Μίμνερμος ὅτι γλυκύς, α[ἱ κατὰ λεπτόν
……] ἡ μεγάλη δ᾽ οὐκ ἐδίδαξε γυνή.
……]ο̣ν ἐπὶ Θρήϊκας ἀπ᾽ Αἰγύπτοιο [πέτοιτο
αἵματ]ι̣ Π̣υ̣γ̣μαίων ἡδο̣μ̣έ̣νη [γ]έρα[νος,
15 Μασσα]γ̣έ̣τ̣αι [κ]αὶ μακ[ρὸν ὀϊστεύ]οιεν ἐπ᾽ ἄνδρα
Μῆδον]· ἀ̣[ηδονίδες] δ᾽ ὧδε μελιχρ[ό]τεραι.
ἔλλετε Βασκανίη]ς ὀλοὸν γένο[ς]· αὖθι δὲ τέχνῃ
κρίνετε,] [μὴ σχοίν]ῳ Περσίδι τὴ[ν] σοφίην·
μηδ᾽ ἀπ᾽ ἐμεῦ διφᾶ]τε μέγα ψοφέουσαν ἀοιδήν
20 τίκτεσθαι· βροντᾶ]ν οὐκ ἐμόν, [ἀλλὰ] Διός».
καὶ γὰρ ὅτ]ε πρ[ώ]τιστον ἐμοῖς ἐπὶ δέλτον ἔθηκα
γούνασι]ν, Ἀ[πό]λλων εἶπεν ὅ μοι Λύκιος·
«……]…ἀοιδέ, τὸ μὲν θύος ὅττι πάχιστον
θρέψαι, τὴ]ν Μοῦσαν δ᾽ ὠγαθὲ λεπταλέην·
25 πρὸς δέ σε] καὶ τόδ᾽ ἄνωγα, τὰ μὴ πατέουσιν ἅμαξαι
τὰ στείβε]ιν, ἑτέρων ἴχνια μὴ καθ᾽ ὁμά
δίφρον ἐλ]ᾶ̣ν μηδ᾽ οἷμον ἀνὰ πλατύν, ἀλλὰ κελεύθους
ἀτρίπτο]υ̣ς, εἰ καὶ στε[ι]ν̣οτέρην ἐλάσεις».
τῷ πιθόμη]ν· ἐνὶ τοῖς γὰρ ἀείδομεν οἳ λιγὺν ἦχον
30 τέττιγος, θ]όρυβον δ᾽ οὐκ ἐφίλησαν ὄνων.
θηρὶ μὲν ο]ὐατόεντι πανείκελον ὀγκήσαιτο
ἄλλος, ἐγ]ὼ δ᾽ εἴην οὑλ̣[α]χύς, ὁ πτερόεις,
ἆ πάντ]ως, ἵνα γῆρας ἵνα δρόσον ἣν μὲν ἀείδω
πρώκιο]ν ἐκ δίης ἠέρος εἶδαρ ἔδων,
35 αὖθι τ]ὸ̣ δ᾽ [ἐκ]δύοιμ[ι], τό μοι βάρος ὅσσον ἔπεστι
τριγ]λ̣ώ̣[χι]ν̣ ὀλ[οῷ] νῆσος ἐπ᾽ Ἐγκελάδῳ.
……Μοῦσαι γ]ὰρ ὅσους ἴδον ὄθμα[τ]ι παῖδας
μὴ λοξῷ, πολιοὺς οὐκ ἀπέθεντο φίλους.
***
Οι Τελχίνες,1 αυτοί οι αδαείς που δεν αξιώθηκαν τη φιλία της Μούσας
...μουρμουρίζουνγια την ποίησή μου. Μου καταμαρτυρούν
ότι δεν άπλωσα ποίημα ενιαίο και συνεχές
σε πολλές χιλιάδες στίχους περί βασιλέων και ... ηρώων,
αλλά κλώθω, λέει, του τραγουδιού το νήμα λιγοστό5
σαν το μικρό παιδί, ενώ μετράω δεκαετίες ουκ ολίγες.
Κι εγώ για τους Τελχίνες έχω την εξής απάντηση: «φύτρα ...
ειδικευμένη στον φθόνο που τρώει τα σωθικά σας
...υπήρξα ολιγόστιχος· αλλά η Δήμητρα2 η Θρεπτική
είναι πολύ ανώτερη από τη μακριά...10
και τη γλυκιά χάρη του στίχου του Μίμνερμου
τη διδαχτήκαμε από τα «κατά λεπτόν», όχι από τη Μεγάλη Γυναίκα.3
«ο γερανός που αίματα Πυγμαίων4 τον ευφραίνουν
με τα φτερά του ας λάμνει από Αίγυπτο σε Θράκη»
και «οι Μασσαγέτες5 με μακριές σαϊτιές τους Μήδους ας στοχεύουν».15
Έστω· αλλά τ᾽ αηδόνια, τα μικρά ποιήματα, είναι πιο γλυκά.
Στον κόρακα από δω, φάρα κακιά και βάσκανη! Και στο εξής
κριτήριό σας να ᾽ναι η τέχνη κι όχι το περσικό χιλιόμετρο.6
Και μη ζητάτε από μένα βαρύγδουπη ωδή·
για τις βροντές στον Δία, όχι σ᾽ εμένα».20
Όταν πρωτοκάθισα να γράψω,
ο Λύκιος Απόλλωνας μου είπε:
«...ποιητή, για τη θυσία φρόντισε να ᾽χεις το πιο παχύ θρεφτάρι,
αλλά τη Μούσα σου, αγαπητέ μου, κράτα την λεπτή.
Σου παραγγέλνω ακόμη: πορεύου όπου δεν πατεί η άμαξα·25
να μην ακολουθείς τα χνάρια άλλων,
ούτε και την πλατιά λεωφόρο, αλλά δρόμους
ασύχναστους, κι ας είναι η πορεία σου στενή».
Εγώ υπάκουσα. Τώρα τραγουδώ για τους εραστές
της λιγυρής φωνής του τζίτζικα,7 για τους μισούντες θόρυβον όνου.30
Το γκάρισμα του θηρίου με τα μεγάλα αυτιά
ας το ζηλώσουν άλλοι· εγώ θέλω να είμαι ο ελάχιστος, ο φτερωτός-
πραγματικά! τρόφιμος της δροσιάς, του θείου αιθέρα μάννα,
για να μπορώ να τραγουδώ
και ν᾽ αποθέσω μονομιάς αυτά τα γηρατιά που με βαραίνουν35
όσο το τρίγωνο νησί8 τον ολετήρα Εγκέλαδο.
...αφού οι Μούσες όποιον τον παίρνουν με καλό μάτι από παιδί
δεν τον απαρνιούνται όταν ασπρίζει.
------------------
Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί τον Πρόλογο των Αἰτίων, τον οποίο ο ποιητής προέταξε ως γενική, τρόπον τινά, εισαγωγή στο έργο. Στον Πρόλογο, που συνιστά ένα είδος ποιητικού μανιφέστου, ο Καλλίμαχος, χρησιμοποιώντας ευανάγνωστα σύμβολα, απορρίπτει τις ποιητικές αρχές των "φθονερών" ομοτέχνων του, των Τελχίνων, όπως τους αποκαλεί, που επικρίνουν την ποίησή του, και διατυπώνει κατ᾽ αντιδιαστολήν την δική του ποιητική. Βασικές αρχές αυτής της ποιητικής είναι η προτίμηση σε μικρά θέματα, η ολιγοστιχία, η ηδύτητα, η πορεία από το στενό και απάτητο μονοπάτι και πάνω απ᾽ όλα η λεπτότης,που κατέχει κεντρική θέση. Το επίθετο λεπτός, που έγινε έμβλημα μιας ποιητικής παράδοσης αιώνων, μπορεί να αναφέρεται και στην ολιγοστιχία, κυρίως όμως έχει να κάνει με την ποιότητα του επεξεργασμένου ποιητικού αποτελέσματος, που προϋποθέτει βασανιστικό μόχθο, κυριολεκτικώς λεπτουργία.
Αἴτια (Απόσπασμα 1)
……]ι μοι Τελχῖνες ἐπιτρύζουσιν ἀ[οιδῇ,
νήιδε]ς οἳ Μούσης οὐκ ἐγένοντο φίλοι,
εἵνεκε]ν οὐχ ἓν ἄεισμα διηνεκὲς ἢ βασιλ[η
……]ας ἐν πολλαῖς ἤνυσα χιλιάσιν
5 ἢ…...].ους ἥρωας, ἔπος δ᾽ ἐπὶ τυτθὸν ἑλ[ίσσω
παῖς ἅτ]ε, τῶν δ᾽ ἐτέων ἡ δεκὰ[ς] οὐκ ὀλίγη.
……]. [.]και Τε[λ]χῖσιν ἐγὼ τόδε· «φῦλον α[
……] τήκ[ειν] ἧπαρ ἐπιστάμενον,
……].. ρεην [ὀλ]ιγόστιχος· ἀλλὰ καθέλ[κει
10 ……πο]λὺ τὴν μακρὴν ὄμπνια Θεσμοφόρο[ς·
τοῖν δὲ] δ̣υ̣οῖν Μίμνερμος ὅτι γλυκύς, α[ἱ κατὰ λεπτόν
……] ἡ μεγάλη δ᾽ οὐκ ἐδίδαξε γυνή.
……]ο̣ν ἐπὶ Θρήϊκας ἀπ᾽ Αἰγύπτοιο [πέτοιτο
αἵματ]ι̣ Π̣υ̣γ̣μαίων ἡδο̣μ̣έ̣νη [γ]έρα[νος,
15 Μασσα]γ̣έ̣τ̣αι [κ]αὶ μακ[ρὸν ὀϊστεύ]οιεν ἐπ᾽ ἄνδρα
Μῆδον]· ἀ̣[ηδονίδες] δ᾽ ὧδε μελιχρ[ό]τεραι.
ἔλλετε Βασκανίη]ς ὀλοὸν γένο[ς]· αὖθι δὲ τέχνῃ
κρίνετε,] [μὴ σχοίν]ῳ Περσίδι τὴ[ν] σοφίην·
μηδ᾽ ἀπ᾽ ἐμεῦ διφᾶ]τε μέγα ψοφέουσαν ἀοιδήν
20 τίκτεσθαι· βροντᾶ]ν οὐκ ἐμόν, [ἀλλὰ] Διός».
καὶ γὰρ ὅτ]ε πρ[ώ]τιστον ἐμοῖς ἐπὶ δέλτον ἔθηκα
γούνασι]ν, Ἀ[πό]λλων εἶπεν ὅ μοι Λύκιος·
«……]…ἀοιδέ, τὸ μὲν θύος ὅττι πάχιστον
θρέψαι, τὴ]ν Μοῦσαν δ᾽ ὠγαθὲ λεπταλέην·
25 πρὸς δέ σε] καὶ τόδ᾽ ἄνωγα, τὰ μὴ πατέουσιν ἅμαξαι
τὰ στείβε]ιν, ἑτέρων ἴχνια μὴ καθ᾽ ὁμά
δίφρον ἐλ]ᾶ̣ν μηδ᾽ οἷμον ἀνὰ πλατύν, ἀλλὰ κελεύθους
ἀτρίπτο]υ̣ς, εἰ καὶ στε[ι]ν̣οτέρην ἐλάσεις».
τῷ πιθόμη]ν· ἐνὶ τοῖς γὰρ ἀείδομεν οἳ λιγὺν ἦχον
30 τέττιγος, θ]όρυβον δ᾽ οὐκ ἐφίλησαν ὄνων.
θηρὶ μὲν ο]ὐατόεντι πανείκελον ὀγκήσαιτο
ἄλλος, ἐγ]ὼ δ᾽ εἴην οὑλ̣[α]χύς, ὁ πτερόεις,
ἆ πάντ]ως, ἵνα γῆρας ἵνα δρόσον ἣν μὲν ἀείδω
πρώκιο]ν ἐκ δίης ἠέρος εἶδαρ ἔδων,
35 αὖθι τ]ὸ̣ δ᾽ [ἐκ]δύοιμ[ι], τό μοι βάρος ὅσσον ἔπεστι
τριγ]λ̣ώ̣[χι]ν̣ ὀλ[οῷ] νῆσος ἐπ᾽ Ἐγκελάδῳ.
……Μοῦσαι γ]ὰρ ὅσους ἴδον ὄθμα[τ]ι παῖδας
μὴ λοξῷ, πολιοὺς οὐκ ἀπέθεντο φίλους.
***
Οι Τελχίνες,1 αυτοί οι αδαείς που δεν αξιώθηκαν τη φιλία της Μούσας
...μουρμουρίζουνγια την ποίησή μου. Μου καταμαρτυρούν
ότι δεν άπλωσα ποίημα ενιαίο και συνεχές
σε πολλές χιλιάδες στίχους περί βασιλέων και ... ηρώων,
αλλά κλώθω, λέει, του τραγουδιού το νήμα λιγοστό5
σαν το μικρό παιδί, ενώ μετράω δεκαετίες ουκ ολίγες.
Κι εγώ για τους Τελχίνες έχω την εξής απάντηση: «φύτρα ...
ειδικευμένη στον φθόνο που τρώει τα σωθικά σας
...υπήρξα ολιγόστιχος· αλλά η Δήμητρα2 η Θρεπτική
είναι πολύ ανώτερη από τη μακριά...10
και τη γλυκιά χάρη του στίχου του Μίμνερμου
τη διδαχτήκαμε από τα «κατά λεπτόν», όχι από τη Μεγάλη Γυναίκα.3
«ο γερανός που αίματα Πυγμαίων4 τον ευφραίνουν
με τα φτερά του ας λάμνει από Αίγυπτο σε Θράκη»
και «οι Μασσαγέτες5 με μακριές σαϊτιές τους Μήδους ας στοχεύουν».15
Έστω· αλλά τ᾽ αηδόνια, τα μικρά ποιήματα, είναι πιο γλυκά.
Στον κόρακα από δω, φάρα κακιά και βάσκανη! Και στο εξής
κριτήριό σας να ᾽ναι η τέχνη κι όχι το περσικό χιλιόμετρο.6
Και μη ζητάτε από μένα βαρύγδουπη ωδή·
για τις βροντές στον Δία, όχι σ᾽ εμένα».20
Όταν πρωτοκάθισα να γράψω,
ο Λύκιος Απόλλωνας μου είπε:
«...ποιητή, για τη θυσία φρόντισε να ᾽χεις το πιο παχύ θρεφτάρι,
αλλά τη Μούσα σου, αγαπητέ μου, κράτα την λεπτή.
Σου παραγγέλνω ακόμη: πορεύου όπου δεν πατεί η άμαξα·25
να μην ακολουθείς τα χνάρια άλλων,
ούτε και την πλατιά λεωφόρο, αλλά δρόμους
ασύχναστους, κι ας είναι η πορεία σου στενή».
Εγώ υπάκουσα. Τώρα τραγουδώ για τους εραστές
της λιγυρής φωνής του τζίτζικα,7 για τους μισούντες θόρυβον όνου.30
Το γκάρισμα του θηρίου με τα μεγάλα αυτιά
ας το ζηλώσουν άλλοι· εγώ θέλω να είμαι ο ελάχιστος, ο φτερωτός-
πραγματικά! τρόφιμος της δροσιάς, του θείου αιθέρα μάννα,
για να μπορώ να τραγουδώ
και ν᾽ αποθέσω μονομιάς αυτά τα γηρατιά που με βαραίνουν35
όσο το τρίγωνο νησί8 τον ολετήρα Εγκέλαδο.
...αφού οι Μούσες όποιον τον παίρνουν με καλό μάτι από παιδί
δεν τον απαρνιούνται όταν ασπρίζει.
------------------
1 Σύμφωνα με την παράδοση, οι πρώτοι κάτοικοι της Ρόδου, που διέθεταν μαγικές ικανότητες. Υπήρξαν οι ευρετές της μεταλλουργίας, αλλά κρατούσαν ζηλόφθονα την τέχνη για τον εαυτό τους. Περιγράφονται, μεταξύ άλλων, ως φθονεροί. Ο Καλλίμαχος χαρακτηρίζει Τελχίνες τους φθονερούς ομοτέχνους του. Ένα αρχαίο υπόμνημα τους ταυτίζει με τους επιγραμματοποιούς Ασκληπιάδη (ο οποίος όμως μάλλον δεν ήταν στη ζωή όταν γράφτηκε ο Πρόλογος) και Ποσείδιππο καθώς και με τον Πραξιφάνη από τη Μίλητο, εναντίον του οποίου ο Καλλίμαχος έγραψε ένα πεζό έργο.
2 Ίσως αναφέρεται (επιδοκιμαστικά) στη Δήμητρα, τη χαμένη σήμερα, αλλά περίφημη στην αρχαιότητα ελεγεία του Φιλήτα από την Κω (β΄μισό 4ου /αρχές 3ου αι. π.Χ.).
3 Εικάζεται ότι με τη φράση «τα "κατά λεπτόν"» εννοούνται μικρά ποιήματα του ποιητή της αρχαϊκής εποχής Μίμνερμου, ενώ με τον όρο «Μεγάλη Γυναίκα» υποδηλώνεται η γνωστή πολύστιχη ερωτική ελεγεία του ίδιου ποιητή Ναννώ (από το όνομα της Λυδής αυλητρίδας, της αγαπημένης του ποιητή).
4 Μυθικοί νάνοι της περιοχής του Άνω Νείλου που πολέμησαν με γερανούς και εξοντώθηκαν απ᾽ αυτούς.
5 Σκυθικός λαός ανατολικά της Κασπίας θάλασσας. Οι Μασσαγέτες ήσαν φημισμένοι τοξότες.
6 Μέτρο μήκους χρησιμοποιούμενο στην Αίγυπτο (περ. 10-11 χιλιόμετρα).
7 Για τους αρχαίους η φωνή του τζίτζικα, του αγαπημένου των Μουσών, ήταν γλυκιά. Πίστευαν ότι ο τζίτζικας τρεφόταν με δροσιά ή αέρα και ότι, όπως τα φίδια, μαζί με το "πουκάμισό" του απέβαλλε και τα γεράματα.
8 Η τριγωνοειδής Σικελία, που ο Δίας την έριξε πάνω στον γίγαντα Εγκέλαδο.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου