Καθρέφτες και σκιές: Όταν η ενασχόληση με τους άλλους καλύπτει τα δικά μας κενά

Η ανθρώπινη προσοχή έχει την τάση να κατευθύνεται προς τα έξω. Η παρατήρηση των άλλων, η ανάλυση της συμπεριφοράς τους, η ενασχόληση με τις ανάγκες ή τα προβλήματά τους, αποτελούν συχνή συνθήκη της καθημερινότητας. Αυτή η εξωτερική εστίαση μπορεί να είναι λειτουργική και κοινωνικά αποδεκτή. Ωστόσο, όταν αποκτά σταθερότητα και ένταση, μπορεί να λειτουργεί ως μηχανισμός αποφυγής της επαφής με τον ίδιο τον εαυτό.

Η συνεχής προσήλωση στον “άλλον” δεν εκφράζει πάντα ενσυναίσθηση ή φροντίδα. Συχνά προκύπτει από την ανάγκη να μην στραφεί η προσοχή προς το εσωτερικό κενό, προς ερωτήματα χωρίς απαντήσεις, προς κομμάτια του εαυτού που δεν έχουν ειπωθεί ή αναγνωριστεί. Ο άλλος γίνεται τότε μέσο αποφυγής.

Ψυχολογική ανάλυση – Όταν ο άλλος γίνεται ασπίδα από τον εαυτό

Στην ψυχοδυναμική θεωρία, μηχανισμοί όπως η προβολή, η μετατόπιση και η συγχώνευση ταυτότητας εξηγούν τη λειτουργία της εξωτερικής προσήλωσης ως εσωτερικής άμυνας. Η προβολή — η απόδοση εσωτερικών συγκρούσεων ή φόβων σε εξωτερικά πρόσωπα — επιτρέπει την αποφόρτιση ενοχλητικών συναισθημάτων χωρίς εσωτερική επεξεργασία. Αντί να βιωθεί η αμφιθυμία, η ανασφάλεια ή ο θυμός, αυτά εντοπίζονται στον άλλον.

Η υπερενασχόληση με τον άλλον μπορεί επίσης να αποτελεί μορφή ταύτισης με εξωτερικό αντικείμενο, ιδίως όταν ο εσωτερικός πυρήνας ταυτότητας είναι αδύναμα διαμορφωμένος. Η προσωπική αξία εξαρτάται από την αναγνώριση του άλλου — ή από την αίσθηση ότι ο άλλος “χρειάζεται” την παρουσία, την καθοδήγηση ή την παρέμβαση. Αυτό το ψευδοενδιαφέρον συντηρεί ένα πρόσχημα σχεσιακής λειτουργίας, που στην πραγματικότητα αποτρέπει την επαφή με το προσωπικό βίωμα.

Η θεωρία του “ψευδούς εαυτού” του Donald Winnicott περιγράφει τον εσωτερικό διαχωρισμό ανάμεσα στην αυθεντική εμπειρία και σε μια λειτουργική, αλλά αποκομμένη, ταυτότητα. Η συνεχής δραστηριότητα γύρω από τους άλλους, όταν δεν συνοδεύεται από αυτοαναφορικότητα, μπορεί να αποτελεί τέτοιο ψευδή εαυτό: κοινωνικά αποδεκτό, σχεσιακά λειτουργικό, αλλά υπαρξιακά κενό.

Το εσωτερικό κενό -Τι είναι και πώς λειτουργεί

Το κενό μπορεί να ορίζεται ως απουσία, στην πραγματικότητα όμως είναι παρουσία του ανείπωτου. Μια κατάσταση εσωτερικής ασυνέχειας που δεν έχει λάβει έκφραση ή ερμηνεία. Δεν αποτελεί απαραίτητα παθολογικό σύμπτωμα· μπορεί να προκύπτει από ματαίωση, απώλεια, παρατεταμένη αποσύνδεση ή αδυναμία αυτοπαρατήρησης.

Αυτό το εσωτερικό κενό παράγει δράση — συχνά έντονη και φαινομενικά δημιουργική. Η κίνηση προς τα έξω μοιάζει με ζωτικότητα, αλλά είναι φυγή από τη σιγή του μέσα. Όσο η εστίαση παραμένει σε εξωτερικά προβλήματα, τόσο μειώνεται η ανάγκη αναμέτρησης με το εσωτερικό ερώτημα: «ποιος είμαι όταν δεν υπάρχει κανένας απέναντι;»

Η εξωτερική επίδειξη ενδιαφέροντος ως κοινωνικά ενισχυόμενο πρότυπο

Το σημερινό πολιτισμικό περιβάλλον επιβραβεύει τη δραστηριότητα, την προσφορά, τη “διαθεσιμότητα” κι έτσι η εστίαση στον άλλον έχει αναχθεί σε κανονιστικό ιδεώδες. Το “νοιάξιμο” προβάλλεται ως αξία, πολλές φορές όμως απογυμνώνεται από αυθεντικότητα και μετατρέπεται σε ρόλο.

Τα κοινωνικά μέσα εντείνουν αυτή τη δυναμική. Η δημόσια απόδοση φροντίδας, ενδιαφέροντος ή ευαισθησίας λειτουργεί ως συμβολικό κεφάλαιο. Ο άλλος, τότε, μετατρέπεται σε “σκηνή” επιτέλεσης σχέσης κι όχι σε αυθεντικό συνομιλητή. Η ενασχόληση με το εξωτερικό γίνεται μέσο αυτο-επιβεβαίωσης, και όχι ουσιαστικής συνάντησης.

Η πολιτισμική υπερενσυναίσθηση ενδέχεται να λειτουργεί ως μεταμοντέρνα μορφή αποφυγής: μια εξιδανίκευση του «νοιάζομαι», που εμποδίζει την ανάδυση του «δεν αντέχω να μείνω μόνος με τον εαυτό μου».
Διαπροσωπικές και ενδοψυχικές συνέπειες

Η υπερβολική προσήλωση στον άλλον, όταν δεν συνοδεύεται από αυτοεπίγνωση, έχει σαφείς επιπτώσεις:

Εσωτερική αποσύνδεση

Η ψυχική ενέργεια κατευθύνεται εξ ολοκλήρου προς το έξω. Το αποτέλεσμα είναι σταδιακή ατροφία της ικανότητας για αυτοπαρατήρηση, ενσώματη εμπειρία, στοχασμό.

Ασάφεια ταυτότητας

Όταν η προσωπική αξία εξαρτάται από την επίδραση στον άλλον, κάθε απόσυρση ή αδιαφορία βιώνεται ως απώλεια νοήματος.

Διατάραξη ορίων στις σχέσεις

Ο άλλος γίνεται πεδίο επέμβασης, διόρθωσης ή φροντίδας, συχνά χωρίς να ζητηθεί. Αυτό δημιουργεί σύγχυση ρόλων, πίεση ή συναισθηματική κόπωση, και τελικά απόσταση.

Ανακύκλωση της σκιώδους πλευράς

Ό,τι δεν έχει αναγνωριστεί εσωτερικά, επανεμφανίζεται διαρκώς στον έξω κόσμο. Η απογοήτευση, η κριτική ή η πικρία επαναλαμβάνουν το αρχικό κενό που δεν έχει ακόμα αποκωδικοποιηθεί.

Από την αποφυγή στην επαφή

Η στροφή προς τον άλλον δεν είναι πρόβλημα όταν προκύπτει από συνειδητή επιλογή και σταθερότητα εσωτερικής βάσης. Γίνεται, όμως, ψυχολογικό εμπόδιο όταν υποκαθιστά την επαφή με τον εαυτό. Ο άλλος τότε λειτουργεί ως καθρέφτης — όχι για αναγνώριση, αλλά για κάλυψη και η σκιά που αποφεύγεται, συνεχίζει να δρα ασυνείδητα.

Η αυτοπαρατήρηση δεν απαιτεί απομόνωση. Απαιτεί σωματική παρουσία στον εαυτό, ικανότητα αναγνώρισης συγκίνησης, και ανοχή στην εσωτερική αβεβαιότητα. Η σιωπή, όταν δεν απειλεί, μπορεί να γίνει το πιο σταθερό σημείο νοήματος κι η ψυχολογική ωρίμανση αρχίζει όταν σταματά η αποφυγή της κρίσιμης και συχνά άβολης επαφής με αυτό που ζητά να ειπωθεί εντός.