Ο ναός της Αρτέμιδας στην Έφεσο

Ο ναός της Αρτέμιδος βρισκόταν στην Έφεσο (Ιωνία) περιοχή στη δυτική ακτή της Μικράς Ασίας, της σημερινής Τουρκίας. Αποκαλείται και Αρτεμίσιο και κατασκευάστηκε το 440 π.Χ. Θεωρείται ένα από τα Επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι χρειάστηκαν 120 χρόνια για να αποπερατωθεί ενώ είχε αρχικά ξεκινήσει από τον βασιλιά της Λυδίας, Κροίσο. Η λατρεία της θεάς στην πόλη, ξεκίνησε από τις Αφρικανές Αμαζόνες, πιθανά την Σμύρνα ή Μυρίνα, όταν κατέλαβαν την Έφεσο και έστησαν εκεί το πρώτο ξόανο και έκαναν θυσίες και χορούς. Ο Παυσανίας λέει πως η λατρεία της Εφεσίας Αρτέμιδος ιδρύθηκε από αυτόχθονες Μικρασιάτες, τον Κόρησο και τον γιο του τοπικού ποταμού Καΰστρου, τον Έφεσο, πριν τις Αμαζόνες, και φυσικά πολύ πριν την έλευση των Ιώνων. Σήμερα τα απομεινάρια δεν θυμίζουν σε τίποτα τον μεγαλοπρεπή ναό που υπήρχε. 

Ο ναός κτίστηκε από μάρμαρο και ασβεστόλιθο, υλικά που μεταφέρθηκαν από γειτονικούς λόφους. Κάπου120 μαρμάρινοι κίονες υποστήριζαν το κύριο τμήμα του ναού. Σύμφωνα με τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, για τα 4 χάλκινα αγάλματα αμαζόνων που κοσμούσαν το αέτωμα πραγματοποιήθηκε καλλιτεχνικός διαγωνισμός στη γλυπτική τέχνη, στον οποίο πήραν μέρος κάποιοι από τους μεγαλύτερους γλύπτες της εποχής: ο Κρησίλας, ο Φράδμωνας, ο Κίδωνας, ο Φειδίας και ο Πολύκλειτος. Ο τελευταίος ήταν ο νικητής, ενώ φαίνεται ότι ο Πραξιτέλης φιλοτέχνησε αγάλματα για τον βωμό του ναού.

Κάθε κίονας είχε ύψος 20 μέτρα. Οι τεράστιοι ογκόλιθοι μεταφέρθηκαν εκεί με τροχαλίες και συνδέθηκαν με μεταλλικούς πείρους. Μετά την ολοκλήρωση της οροφής καλλιτέχνες διακόσμησαν το κτίριο με υπέροχες γλυπτές παραστάσεις. Στη μέση του ναού υπήρχε το μαρμάρινο άγαλμα της Άρτεμης.

Ο ναός υπήρξε από τους μεγαλύτερους του κλασικού κόσμου, πολύ μεγαλύτερος από τον Παρθενώνα που χτίστηκε αργότερα στην Αθήνα. Η βάση των θεμελίων του είχε μήκος 131 μέτρα και πλάτος 79 μ. Το 356 π.Χ. ο ναός καταστράφηκε από πυρκαγιά.

Η λαμπρότητα του οικοδομήματος ήταν, όσο κι αν αυτό φαίνεται παράδοξο, η αιτία της καταστροφής του. Ο Ηρόστρατος, ένας ασήμαντος «ξένος», όπως περιγράφεται, ενδεχομένως δούλος, σίγουρα πάντως χαμηλής κοινωνικής καταγωγής, βλέπει την ευκαιρία να περάσει στην αθανασία. Πυρπολεί τον ναό και γίνεται ο διασημότερος, ίσως, εμπρηστής στην ιστορία.

Η επόμενη μέρα της μεγάλης φωτιάς βρίσκει τον ναό, παρά τις απέλπιδες προσπάθειες για τη σωτηρία του, σχεδόν κατεστραμμένο και τους Εφέσιους σοκαρισμένους. Αναζητούν με μανία τον ένοχο και δεν θα αργήσουν να τον εντοπίσουν: ο Ηρόστρατος όχι μόνο δεν κρύβεται αλλά καυχιέται για την πράξη του.

Συλλαμβάνεται, ανακρίνεται, βασανίζεται και εν τέλει ομολογεί το ταπεινό(;) κίνητρο της πράξης του: θέλει να γίνει διάσημος, να γραφτεί το όνομά του στην ιστορία. Ο μακρινός –κατά κάποιους– μαθητής του Ηράκλειτου θα εκτελεστεί, οι Εφέσιοι όμως δεν θα αρκεστούν σε αυτό: απαγορεύουν οποιαδήποτε αναφορά στο όνομά του στο μέλλον, το σβήνουν ακόμα και από τα επίσημα αρχεία της πόλης, προσπαθώντας να εξαφανίσουν κάθε ίχνος του φιλόδοξου καταστροφέα.

Δύο –τι άλλο;– ιστορικοί είναι εκείνοι που θα τολμήσουν να διασώσουν το όνομά του: αρχικά ο Θεόπομπος στο έργο του «Ελληνικά» και μετέπειτα ο Στράβων. «Ο Χερσίφρων ήταν ο αρχιτέκτονας του ναού της Αρτέμιδος και αργότερα κάποιος άλλος τον διεύρυνε, αλλά όταν ο Ηρόστρατος έβαλε φωτιά σε αυτόν, οι κάτοικοι έχτισαν έναν ωραιότερο ναό. Συγκέντρωσαν για τον σκοπό αυτό τα κοσμήματα των γυναικών, τις εισφορές από την ιδιωτική περιουσία και τα χρήματα που προέκυψαν από την πώληση κιόνων του παλιού ναού. Αποδεικτικά στοιχεία βρίσκονται στα διατάγματα εκείνης της εποχής», αναφέρει ο δεύτερος. [Στράβων, Γεωγραφικά, (ΙΔ΄.1.22)]

Ο Ηρόστρατος όχι μόνο κατάφερε να μείνει το όνομά του αθάνατο, αλλά μέχρι σήμερα «ηροστράτειο δόξα» χαρακτηρίζουμε τη φήμη που αποκτά κάποιος χάρη σε μια καταστροφική πράξη, ενώ «ηροστράτειο» λέμε το μάταιο έργο – ανάλογους χαρακτηρισμούς συναντάμε στα γερμανικά και τα αγγλικά.

Την ημέρα που οι φλόγες περικύκλωναν το λαμπρό κτίσμα και κατέστρεφαν τον καρπό του μόχθου πλήθους ανθρώπων, κάνοντας τους Πέρσες να μιλάνε για κακό οιωνό, στη Μακεδονία η Ολυμπιάδα έφερνε στον κόσμο τον Μέγα Αλέξανδρο.

«Ο Αλέξανδρος γεννήθηκε στις έξι του Εκατομβαιώνα, που οι Μακεδόνες ονομάζουν Λώο, την ημέρα που κάηκε ο Ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο. Παίρνοντας αφορμή από αυτό το γεγονός ο Ηγησίας από τη Μαγνησία είχε πει μια εξυπνάδα ικανή με την κρυάδα της να σβήσει την πυρκαγιά εκείνη· είπε δηλαδή ότι ήταν αναμενόμενο να καεί ο ναός, αφού η Άρτεμις ασχολούνταν με τη γέννηση του Αλέξανδρου» θα γράψει οργισμένος ο Πλούταρχος. [Πλούταρχος, Ἀλέξανδρος (3.5 -3. 6)]

 Αργότερα, ο Αλέξανδρος επισκέφτηκε την Έφεσο και έδωσε διαταγής να οικοδομηθεί και πάλι ο ναός, στην ίδια θέση. 

Όπως διασώζει ο Στράβων, ο Αλέξανδρος προσφέρθηκε το 334 π.Χ. να ολοκληρώσει την ανέγερση του νέου ναού, που οι Εφέσιοι είχαν ξεκινήσει πάνω στα ερείπια του πυρπολημένου, με την οικονομική βοήθεια και των γειτονικών πόλεων. Η απάντηση που έλαβε ήταν αρνητική, καθώς οι κάτοικοι της πόλης δεν ήθελαν στον ναό τους το όνομα ενός ξένου, αλλά κολακευτική: δεν πρέπει ένας θεός να χτίζει ναό για έναν άλλο θεό.

Ο ναός του Αλέξανδρου επέζησε μέχρι τον 3ο μ.Χ. αιώνα. Με το πέρασμα του χρόνου η λάσπη κατέκλυσε το λιμάνι της Εφέσου και η πόλη κατάντησε ασήμαντη! Οι Γότθοι λεηλάτησαν τον 263 μ.Χ. Η Έφεσος θα παρακμάσει, το ίδιο και η λατρεία της θεάς, παρά τη μέρει αναστήλωση του Αρτεμισίου. Ο Χριστιανισμός κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος και ο Ι. Χρυσόστομος, πίστευε πως είχε την αποστολή να εξαφανίσει τις αρχαίες θρησκείες. Σήκωσε λοιπόν πόλεμο «κατά αγαλμάτων» και ανθρώπων. «Ανέσπασεν εκ βάθρων» τους αρχαίους ναούς της Παλαιστίνης, χρηματοδοτούμενους από πλούσια θρησκόληπτα χηρευάμενα γύναια της Πόλης και χρησιμοποιώντας «ασκητάς πυρπολούμενους από ζήλον θεού», εξοπλισμένους με αυτοκρατορική διαταγή (Θεοδώρητος, 5, 29). Φρόντισε να τους αφιονίσει γράφοντας για τους εθνικούς, πως είναι στιγματισμένοι, χειρότεροι κι από τα γουρούνια που πασαλείφονται με περιττώματα και πως τους αξίζει λιθοβολισμός. Το 401 διέταξε την ολοκλήρωση της καταστροφής του περίφημου ναού της Αρτέμιδος στην Έφεσο (Θεοδώρητος, Εκκλ. Ιστορία, P.G., τ.83), ενός από τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου, συνεχίζοντας το έργο που είχαν ξεκινήσει το 263 μ.Χ. οι Γότθοι. Δεν θα μπορούσε να κάνει τίποτα χωρίς τη βοήθεια της αμαρτωλής κοσμικής Εξουσίας, την οποία αργότερα έλεγξε σαν κλασσικός παπάς.

Ο Παιώνιος και ο Δημήτριος, οι νέοι αρχιτέκτονες –ο Στράβωνας προσθέτει και τον Χειροκράτη, ενώ ο Βιτρούβιος τον Δεινοκράτη– θα καταφέρουν να κατασκευάσουν έναν ναό ακόμα λαμπρότερο από τον προγενέστερο.

Το θέαμα του θαύματος ήταν τόσο εντυπωσιακό που ο Αντίπατρος αναφέρει χαρακτηριστικά: “Έχω αντικρίσει την εντυπωσιακή Βαβυλώνα με τους Κρεμαστούς της Κήπους, το άγαλμα του Δία, τον Κολοσσό της Ρόδου, την Μεγάλη Πυραμίδα και το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού, αλλά όταν είδα το σπίτι της Αρτέμιδος να φτάνει ως τα σύννεφα, τα υπόλοιπα αριστουργήματα έχασαν την λάμψη τους και τότε αναφώνησα: Εκτός από τον Όλυμπο, ο Ήλιος ποτέ δεν κοίταξε κάτι τόσο τεράστιο

Σήμερα ότι απομένει από το ναό στη Έφεσο είναι λίγοι ογκόλιθοι των θεμελίων και ένας μόνο αναστηλωμένος κίονας.

Η Έφεσος βρίσκεται 50 χιλιόμετρα νοτίως της Σμύρνης. Ο Αντίπατρος το διάλεξε όπως και τα άλλα θαύματατου αρχαίου κόσμου γιατί ήταν μέρος του μεγαλείου των Αρχαίων Ελλήνων και της Ελληνιστικής περιόδου, αλλά και κομμάτι της αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου.