Ενώνοντας Επικούρειες ψηφίδες στην αναζήτηση της αλήθειας

Το παραμύθι της αλήθειας

Ένας θρύλος λέει ότι μια φορά και ένα καιρό, τα 'φερε έτσι η τύχη που συναντήθηκε η Αλήθεια με το Ψέμα. Το Ψέμα τη χαιρέτησε και της είπε χαμογελαστά: «Ωραία μέρα σήμερα ε;»

Η Αλήθεια για να βεβαιωθεί κοίταξε γύρω, κοίταξε ψηλά τον ουρανό και πράγματι η μέρα ήταν όμορφη.

Περπάτησαν για λίγο μαζί μέχρι που συνάντησαν ένα μεγάλο πηγάδι γεμάτο νερό. Το Ψέμα το πλησίασε, έβαλε το χέρι του στο νερό και γυρνώντας στην Αλήθεια της είπε: «Κοίτα τι ωραίο και ζεστό είναι το νερό! Θες να κάνουμε ένα μπανάκι;» Και πάλι η Αλήθεια ήταν καχύποπτη. Αλλά δοκίμασε με το χέρι της το νερό και όντως ήταν ζεστό.

Οπότε μπήκαν μέσα και κολυμπούσαν για αρκετή ώρα, όταν ξαφνικά το Ψέμα, βγήκε από το πηγάδι, φόρεσε τα ρούχα της Αλήθειας και εξαφανίστηκε.

Η Αλήθεια τότε θυμωμένη βγήκε έξω γυμνή, ψάχνοντας να βρει το Ψέμα για να πάρει πίσω τα ρούχα της. Ο κόσμος όμως που την έβλεπε έτσι, γυμνή, γύριζε το βλέμμα του αλλού, είτε από ντροπή είτε από θυμό. Η Αλήθεια τότε ντροπιασμένη γύρισε στο πηγάδι και χώθηκε εκεί για πάντα. Από τότε λένε ότι το Ψέμα γυρίζει ανενόχλητο ντυμένο σαν Αλήθεια ικανοποιώντας τα τερτίπια του κόσμου, ο οποίος με τίποτα δε θέλει να δει τη γυμνή Αλήθεια.

Εν βυθώ η αλήθεια

Το μικρό αυτό παραμύθι απεικονίζεται στον ανωτέρω πίνακα ζωγραφικής. “Η αλήθεια που βγαίνει από το πηγάδι οπλισμένη με το μαστίγιο της για να τιμωρήσει την ανθρωπότητα” είναι ένας πίνακας του 1896 του Γάλλου καλλιτέχνη Ζαν-Λεόν Ζερόμ. Η σκηνή του πίνακα (και όχι φυσικά της ιστορίας που είναι μεταγενέστερη) είναι εμπνευσμένη από τον αφορισμό του φιλοσόφου Δημόκριτου:

«ἐτεῇ δέ οὐδέν ἴδμεν: ἐν βυθῷ γάρ ἡ ἀλήθεια»,

δηλαδή για την αλήθεια δεν ξέρουμε τίποτα, γιατί η αλήθεια βρίσκεται στο βάθος, στον βυθό, σε ένα πηγάδι»

Την ιδέα αυτή, ότι η αλήθεια είναι κρυμμένη και δύσκολο να ανακαλυφθεί, που υποστήριζε ο Δημόκριτος, φαίνεται ότι δεν τη συμμερίζονταν απόλυτα οι επικούρειοι καθώς ερχόταν σε αντίθεση με την πίστη τους στη δυνατότητα της εμπειρικής γνώσης.

Η Αλήθεια και η Συκοφαντία

Ο Λουκιανός, αυτός ο μέγας σαρκαστής των πάντων, ένθερμος δε Επικούρειος είχε γράψει μια πραγματεία με τίτλο, “Περί τοῦ μή ραδίως πιστεύειν διαβολή”, δηλαδή για το «πώς να μην πιστεύει κάποιος εύκολα στη συκοφαντία»

Η Επικούρεια μέθοδος εξεύρεσης της Αλήθειας

Η πρόκληση που αντιμετωπίζουμε στην εύρεση της αλήθειας είναι διαχρονική. Ο Επίκουρος, αν και πίστευε στη δυνατότητα της γνώσης, αναγνώριζε επίσης τη δυσκολία αυτής της αναζήτησης.

“Δεν πρέπει να πιστεύουμε ότι κάθε γνώμη είναι σωστή, αλλά μόνο εκείνη που συμφωνεί με τα φαινόμενα.”

Όχι φίλε μου, δεν μπορεί ο καθένας να έχει την άποψή του αν δεν συμφωνεί με τα γεγονότα.

“Στη μελέτη της φύσης, δεν πρέπει να συμμορφωνόμαστε με κενές υποθέσεις και αυθαίρετους νόμους, αλλά να ακολουθούμε τις υποδείξεις των γεγονότων γιατί η ζωή μας δεν έχει ανάγκη τώρα από παράλογη και ψευδή γνώμη.” μας λέει ο Επίκουρος.

Η Επικούρεια φιλοσοφία ζητά να ακουμπήσουμε στα φαινόμενα, στα γεγονότα, στην πραγματικότητα, μέσω της λογικής σκέψης και της εμπειρικής παρατήρησης. Και όχι σε “κενές δόξες”, δηλαδή σε λόγια του αέρα. Η αλήθεια για τους Επικούρειους δεν ήταν κάτι θεωρητικό, μια αφηρημένη έννοια. Η γνώση της αλήθειας αποτελούσε πρακτικό εργαλείο για την κατανόηση του κόσμου και την απελευθέρωση από φόβους και δεισιδαιμονίες. Ήταν η οδός μέσω της οποίας κάποιος μπορούσε να κατακτήσει την ευδαιμονία και την αταραξία.

“Ο άνθρωπος που δε γνωρίζει την αληθινή φύση των πραγμάτων δεν μπορεί να απαλλαγεί από τους φόβους του”

έλεγε ο Επίκουρος ή αν θέλετε πιο ποιητικά:

«Ευτυχισμένος είναι αυτός που μπορεί να γνωρίζει τις αιτίες των πραγμάτων και υπέταξε όλους του φόβους και την αδυσώπητη μοίρα και τον ορυμαγδό του Άπληστου Αχέροντα»

έγραφε ο Βιργίλιος (όψιμος επικούρειος και αυτός) στα «Γεωργικά» του

Επικούρειοι – Οι πρώτοι ελεγκτές γεγονότων (fact checkers)

Είναι γνωστό ότι οι Επικούρειοι υπήρξαν μια φωνή λογικής μέσα σ΄ έναν κόσμο μαγείας και παραλόγου. Ήταν μεγάλοι πολέμιοι της απάτης και των κάθε λογής αγυρτών που απευθύνονται στο θυμικό των ανθρώπων, στο συναίσθημα, δηλαδή το πιο αδύναμο σημείο μας:

“τους ανθρώπους διευθύνουν δύο μεγάλοι
τύραννοι, η ελπίς και ο φόβος, και ότι ο
δυνάµενος να επωφεληθή τούτους
καταλλήλως ταχέως θα πλουτήση·”

“καθότι οι άνθρωποι
αναγκάζονται πάντοτε από των
προειρηµένων τυράννων, της ελπίδος και
του φόβου, να τρέχουν εις τα µαντεία και
να ζητούν να µάθουν τα µέλλοντα και
προς τούτο να προσφέρουν εκατόµβας
και ν’ αφιερώνουν χρυσάς πλίνθους.”

Λουκιανός – Αλέξανδρος ή Ψευδομάντις

Ο Λουκιανός αφηγείται στα βιβλία του διάφορες ιστορίες της εποχής με κοινό παρονομαστή τη δεισιδαιμονία. Θα σας αναφέρω πολύ γρήγορα δύο παραδείγματα από τα έργα του.

Πρώτα στο Αλέξανδρος ή Ψευδομάντης αναφερόμενος στον περιβόητο αγύρτη Αλέξανδρο τον Αβωνοτειχίτη που εξαπατά τον κόσμο με ένα φίδι, ο Λουκιανός κλείνει το βιβλίο του κάνοντας μια επίκληση στους Επικούρειους:

“Εδώ που τα λέμε, για μια τέτοια κομπίνα, ξέρεις ρε τι του χρειαζόταν; να ’ναι εκεί μπροστά ρε παιδί μου ένας Δημόκριτος ή ο ίδιος ο Επίκουρος, ή έστω ο μαθητής του ο Μητρόδωρος!” να σου λεγα εγώ…

Ή σε μια άλλη ιστορία του, σ έναν ψευδοφιλοσοφικό διάλογο όπου ο Τυχιάδης αφηγείται στον φίλο του Φιλοκλή, με διάθεση ειρωνικής δυσπιστίας, μια σειρά από διασκεδαστικές ιστορίες. Εκεί διαβάζουμε για την ιστορία ενός μαθητευόμενου μάγου, τη θαυματουργή θεραπεία ενός μισοπεθαμένου δούλου, ένα επεισόδιο ερωτικής μαγείας, εξορκισμούς δαιμόνων, για αγάλματα που ζωντανεύουν, για στοιχειωμένα σπίτια και άλλα τέτοια. Προσέξτε πάλι πως κλείνει ξανά την ιστορία του:

“Δεν πειράζει, φίλε μου, εμείς έχουμε ισχυρό αντίδοτο για τέτοια πράγματα, την αλήθεια και τον ορθό λόγο για όλες τις περιπτώσεις, που όσο τα χρησιμοποιούμε, κανένα από αυτά τα κούφια και ανόητα ψέματα δε θα μας ταράξει»

Ποια είναι η μέθοδος της Επικούρειας φιλοσοφίας για να εκκαθαρίζουμε το ψέμα από την αλήθεια;

Στην Επικούρεια φιλοσοφία, η αλήθεια ορίζεται ως η συμφωνία της νόησης με την πραγματικότητα και η αναζήτησή της αποτελεί κεντρικό στόχο. Ο Επίκουρος για την κατάκτηση της αλήθειας πρότεινε μια μέθοδο που βασιζόταν στην εμπειρική παρατήρηση και τον ορθολογισμό. Τα επικούρεια κριτήρια αλήθειας είναι: οι αισθήσεις* (τα αισθητηριακά δεδομένα), οι προλήψεις, τα πάθη (ηδονή – πόνος) και οι φανταστικές επιβολές της διανοίας. Γράφει στην “Επιστολή προς Ηρόδοτο”:

“Πρέπει να παρατηρούμε τα πάντα σύμφωνα με τις αισθήσεις μας και απλά να συλλαμβάνουμε τα παρόντα, είτε στη σκέψη είτε σε οποιοδήποτε άλλο κριτήριο, και ομοίως τα συναισθήματα που υπάρχουν, ώστε να μπορούμε να έχουμε κάτι με το οποίο να κρίνουμε αυτό που περιμένει επιβεβαίωση και το άδηλο.”

Η επικούρεια φιλοσοφία, με την έμφασή της στην αισθητηριακή εμπειρία, την αναζήτηση φυσικών αιτιών, της λογικής ανάλυσης και την απόρριψη των υπερφυσικών εξηγήσεων προσεγγίζει όσο καμιά άλλη φιλοσοφία τη σύγχρονη επιστημονική μέθοδο για την εξεύρεση της αλήθειας.

Όταν η αλήθεια είναι μέσα στο πηγάδι

Τι κάνουμε στην περίπτωση που η αλήθεια δεν είναι ξεκάθαρη ή δε μας είναι γνωστή;

Ο Επίκουρος αναγνώρισε ότι δεν αποκαλύπτουν όλες οι εμπειρίες από πρώτο χέρι την αλήθεια. Ο Λουκρήτιος έγραφε ότι οι τετράγωνοι πύργοι της πόλης μπορεί να μοιάζουν στρογγυλοί καθώς τους κοιτάμε από μακριά. Ή μπορεί να μην καταλάβω ότι αυτό που νόμιζα ότι ήταν ένα άλογο σε ένα χωράφι είναι πραγματικά μια αγελάδα. Αλλά συνέχισε επισημαίνοντας ότι μόνο οι αισθήσεις μπορούν να διορθώσουν τις αισθήσεις. Μπορώ να διορθώσω τα λάθη μου πλησιάζοντας πιο κοντά στο αντικείμενο και παρατηρώντας ότι, από κοντά και από περισσότερες γωνίες, ο πύργος είναι σίγουρα τετράγωνος και το ζώο είναι σίγουρα αγελάδα. Μπορώ επίσης να βασιστώ στην αξιόπιστη μαρτυρία σας ότι ο πύργος είναι πραγματικά τετράγωνος.

Στην επικούρεια φιλοσοφία όλες οι υποθέσεις είναι αποδεκτές στον βαθμό που πληρούν το κριτήριο της επιβεβαίωσης ή της μη διάψευσης ενός φαινομένου ή ενός γεγονότος. Αν επαληθεύεται και δε διαψεύδεται, είναι αληθής. Αν όμως δεν επαληθεύεται ή διαψεύδεται, είναι ψευδής. Στην περίπτωση που ούτε επαληθεύεται αλλά ούτε και διαψεύδεται η υπόθεση παραπέμπεται στα προσμένοντα, τα «αναμενόμενα». Δηλαδή αναστέλλουμε την κρίση έως ότου έχουμε επαρκή στοιχεία γι αυτήν. Περιμένουμε τα νέα δεδομένα.

Αυτή η προτροπή για συνεχή παρατήρηση και αξιολόγηση των αποδεικτικών στοιχείων η οποία μας ενθαρρύνει να ενημερώνουμε συνεχώς τις πεποιθήσεις μας με βάση νέα δεδομένα προσομοιάζει στον Μπεϋζιανό τρόπο σκέψης, τη γλώσσα δηλαδή της ιατρικής, της επιστήμης αλλά και της τεχνητής νοημοσύνης.

Μετα-αλήθεια. Όταν πετάμε την αλήθεια στο πηγάδι

Το εξώφυλλο του περιοδικού Time στις 8 Απριλίου 1966, αποτελούνταν από μια έντονη κόκκινη γραμματοσειρά μέσα σε ένα μαύρο φόντο που έγραφε μια συγκλονιστική ερώτηση: «Είναι ο Θεός νεκρός;» Σκόπιμα προκλητικό, σύντομα θα θεωρηθεί και εμβληματικό, το εξώφυλλο αυτό προκάλεσε ένα ισχυρότατο κύμα αντιδράσεων, χιλιάδες επιστολές διαμαρτυρίας και αγανάκτησης, περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο τεύχος στην ιστορία του περιοδικού.

Σχεδόν μισό αιώνα αργότερα, στις 3 Απριλίου 2017, ένα άλλο εξώφυλλο του περιοδικού Time χρησιμοποίησε τα ίδια χρώματα, την ίδια γραμματοσειρά και διάταξη για να θέσει μια διαφορετική προκλητική ερώτηση: «Είναι η αλήθεια νεκρή;»

Όπως φαντάζεστε αυτή τη φορά “πέρασε στα ψιλά”. Οι όποιες αντιδράσεις ήταν απλά σταγόνες που χάθηκαν στον ωκεανό των λέξεων του ψηφιακού λόγου. Βλέπετε τον 21ο αιώνα, ένα ειδησεογραφικό περιοδικό δε δημιουργεί πλέον το ίδιο θόρυβο όπως την εποχή που οι περισσότεροι δεν είχαν καν τηλεόραση.

Αν οι αντιδράσεις στο εξώφυλλο του 1966, μπορούσαν να θεωρηθούν ακόμη και καταλύτης για τη δημιουργία πολιτιστικής αναταραχής, εκείνο του 2017 ούτε καν σόκαρε ή εξέπληξε κανέναν. Ήδη από την προηγούμενη χρονιά το λεξικό της Οξφόρδης είχε επιλέξει τη “μετα-αλήθεια” (post truth), ως λέξη της χρονιάς για το 2016, η οποία συνδέεται με «περιστάσεις στις οποίες τα αντικειμενικά γεγονότα είναι λιγότερο επιδραστικά στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης απ’ ό,τι τα συναισθήματα ή οι προσωπικές πεποιθήσεις».

Η σύγχρονη πρόκληση. Η Δημοκρατία σε κίνδυνο. Ψευδείς ειδήσεις και παραπληροφόρηση

Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η αναζήτηση της αλήθειας αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις. Ζούμε σε μια εποχή όπου η πληροφορία είναι άφθονη, αλλά με τη ραγδαία εξάπλωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και την ευκολία με την οποία μπορεί κανείς να δημοσιεύσει και να διαδώσει πληροφορίες, έχουν δημιουργήσει ένα περιβάλλον όπου η αλήθεια συχνά χάνεται μέσα σε έναν ωκεανό ψευδών ή παραπλανητικών πληροφοριών.

Αυτό το φαινόμενο έχει σοβαρές επιπτώσεις στη δημοκρατία μας, καθώς υπονομεύει την ικανότητα των πολιτών να λαμβάνουν τεκμηριωμένες αποφάσεις και να συμμετέχουν ουσιαστικά στα κοινά.

Μπορεί αυτά να σας φαίνονται δυστοπικά, μακρινά ή απίθανα να συμβούν. Ωστόσο, το αδιανόητο σενάριο μιας δημοκρατικής κατάρρευσης – δηλαδή η συλλογική μας αδυναμία να απεικονίσουμε το τέλος της δημοκρατίας, ειδικά στον δυτικό κόσμο – συνδέεται στενά με την κατανόησή μας για το πώς τελειώνουν οι δημοκρατίες.

Στις μέρες μας οι δημοκρατίες «πεθαίνουν», όχι με μορφές βίαιης κατάληψης της εξουσίας. Ο θάνατος παίρνει συχνά μια εντελώς διαφορετική και λιγότερο θεαματική μορφή, απλά γίνεται μέσω μιας σταδιακής εξάλειψης των δημοκρατικών θεσμών. Χωρίς κάποιο διακριτό συμβάν ή έναν χείμαρρο αταξίας, αντίθετα αντιμετωπίζουμε ένα εξαιρετικά περίπλοκο και αλληλένδετο σύνολο διαδικασιών αποδημοκρατισμού.

Η μετα-αλήθεια παρέα με τον αντιδιαφωτισμό και τον πολιτισμικό σχετικισμό, δηλαδή όταν “όλα είναι σχετικά”, όταν ο καθένας έχει για τα πάντα “τη δική του αλήθεια“, ανοίγουν την πύλη για τον ερχομό των τεράτων. Παραπληροφόρηση, προπαγάνδα, ψεύτικες ειδήσεις, ανορθολογισμός, ψευδοεπιστήμη, συνωμοσιολογία, είναι τα τέρατα που βρίσκονται εντός των συνόρων των δημοκρατικών θεσμών και μας απειλούν. Οι πολίτες γίνονται σιγά-σιγά πιο ανενημέρωτοι, εγκλωβισμένοι στις δικές τους φυσαλίδες φίλτρων, την ώρα που εκχωρούν τα δικαιώματα αλήθειας σε μηχανές αναζήτησης (όχι αλήθειας).

Ήδη η παραπληροφόρηση έχει προκαλέσει χάος, έχει υποκινήσει φόνους, διώξεις και υπέρμετρη βία σε χώρες με λιγότερες άμυνες, όπως οι Φιλιππίνες, η Μιανμάρ και η Ινδία – πριν ακόμη προλάβει η Δύση να το αντιληφθεί.

Η μετα-αλήθεια όχι μόνο αδιαφορεί για την Αλήθεια, αλλά την εχθρεύεται. Η επιστήμη, ως συνεχής εξερεύνηση της αλήθειας, γίνεται στόχος. Πρέπει να ξέρετε ότι η επιστήμη με τη δημοκρατία πάνε αντάμα.

Αν ζούσε σήμερα ο Επίκουρος, είμαι σίγουρος ότι θα αναγνώριζε αυτήν την κατάσταση ως μια σοβαρή απειλή για την ατομική και συλλογική μας ευημερία.
Αντισταθείτε με βοηθό τον Επίκουρο

Συνοψίζοντας. Η αναζήτηση της αλήθειας με τον τρόπο που προτείνει ο Επίκουρος – δηλαδή μέσω της προσεκτικής παρατήρησης, της λογικής ανάλυσης και της συνεχούς μάθησης – δεν είναι απλά μια φιλοσοφική στάση, αλλά μια απαραίτητη δεξιότητα για την πλοήγηση στον σύγχρονο κόσμο της πληροφορίας. Με την Επικούρεια προσέγγιση, μπορούμε να ενισχύσουμε τη δημοκρατία μας, να προωθήσουμε μια πιο ενημερωμένη κοινωνία και να επιδιώξουμε μια ζωή ευδαιμονίας.

Κλείνοντας θέλω να σας πω ότι ο Επίκουρος έχει πολλά να μας διδάξει σήμερα. Σε μια εποχή γεμάτη άγχος, προσφέρει έναν δρόμο προς την ψυχική ηρεμία. Σε μια κουλτούρα υπερβολικής κατανάλωσης αγαθών, μας ωθεί να ξανασκεφτούμε πόσα πραγματικά χρειαζόμαστε για να ζούμε καλά. Σε μια κατάσταση αυξανόμενης κοινωνικής απομόνωσης, μας υπενθυμίζει την αξία της φιλίας. Αλλά το σημαντικότερο, όταν συχνά περιτριγυριζόμαστε από παραπληροφόρηση, επιμένει στη σημασία της αλήθειας ακόμη και όταν αυτή φαίνεται κρυμμένη ή δυσπρόσιτη.

--------------------------

*Επίκουρος – Tα 4 κριτήρια της αλήθειας

O Επίκουρος είχε θέσει ως βάση του όλου στοχασμού αναφορικά με τον φυσικό κόσμο την προτεραιότητα της αισθητηριακής αντίληψης. Η μαρτυρία που παρέχουν οι αισθήσεις προηγείται και είναι ανώτερη από κάθε τέτοιο στοχασμό ή θεωρία. Οι αισθήσεις αποτελούν το βασικότερο κριτήριο της αλήθειας.

Όλη η έρευνα αναφορικά με την πραγματικότητα του φυσικού κόσμου πρέπει να αρχίζει από τη μαρτυρία που παρέχουν οι αισθήσεις και σταθερά να παραπέμπει σ’ αυτήν. Aυτό το γνωσιολογικό αξίωμα αντανακλά την οντολογική δομή του φυσικού κόσμου, την οποία πραγματεύεται η ατομική θεωρία.

Ο ανθρώπινος κόσμος περιορίζεται και οριοθετείται από τον φυσικό κόσμο, και κατά συνέπεια καθορίζεται από τους ίδιους φυσικούς νόμους που διέπουν τον φυσικό κόσμο. Άρα, το ίδιο ακριβώς γνωσιολογικό αξίωμα ισχύει και για την οντολογική δομή του ανθρώπινου κόσμου και -τουλάχιστον εν μέρει- αντανακλά τη φύση του.

Έχουμε δει, επιπλέον, ότι η συμπεριφορά των ανθρώπινων όντων μπορεί αρχικά να νοηθεί ως αντίστοιχη της κίνησης των επιμέρους ατόμων της ύλης. Και τα δύο έχουν φυσικό βάρος, το οποίο προκαλεί την ελεύθερη πτώση ή βαρυτική κίνηση αντίστοιχα, και χαράζει την πορεία τους μέσα στο χώρο. Στην περίπτωση των ανθρώπινων ατόμων, έχω υποστηρίξει ότι το φυσικό αυτό βάρος μπορεί να νοηθεί ως μια δύναμη που ενυπάρχει στην ίδια τη μαγνητική διπολικότητα της βιολογικής τους συνθήκης: γέννηση και θνητότητα. Κάθε μεμονωμένο ανθρώπινο άτομο, παρόμοια με τα μεμονωμένα άτομα της ύλης, χαράζει τη φυσική του τροχιά από τη γέννηση στο θάνατο’ ένα μοντέλο και ένα πεπρωμένο κοινό σε όλους. Σε αντίθεση, ωστόσο, με το άτομο της ύλης, και πριν ακόμη από οποιαδήποτε «παρέκκλιση», το ανθρώπινο άτομο είναι εφοδιασμένο με εξοπλισμό (τα αισθητήρια όργανα) που ανταποκρίνεται επαρκώς στη φυσική σύσταση του κόσμου. Τα ανθρώπινα άτομα, λοιπόν, δεν είναι μόνο δέσμια της ατομικής τους -κι ωστόσο κοινής— μοίρας’ είναι επίσης δέσμια των αισθητηριακών τους αντιλήψεων. Οι αισθήσεις είναι αρχέγονες και μη ανασκευάσιμες, κοινές σε όλους. Προηγούνται της φυσικής γλώσσας και έχουν το προβάδισμα έναντι κάθε έρευνας και κάθε λόγου περί των αντικείμενων της εμπειρίας.

Από τα τέσσερα κριτήρια της αλήθειας, τα δύο πρώτα, οι αισθήσεις και τα πάθη, έχουν να κάνουν με την άμεση εμπειρία της πραγματικότητας. Οι πρώτες αντιστοιχούν πιο άμεσα στην εμπειρία του κόσμου, ενώ τα δεύτερα αναφέρονται σ’ αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε φυσιο-ψυχολογική εμπειρία του υποκειμένου και, ιδιαίτερα, εμπειρία της ηδονής και του πόνου. Τα δύο πρώτα κριτήρια της αλήθειας αντανακλούν την ατομική δομή της πραγματικότητας και τα δύο έχουν να κάνουν με την πρώτης τάξεως εμπειρία και ως εκ τούτου ισχύουν για το σύνολο του έμβιου κόσμου. Εντούτοις, τα συναισθήματα/συγκινήσεις (πάθη) εισάγουν μια δυνάμει ψυχολογική διάσταση στην εμπειρία που βιώνει το άτομο, του κόσμου και των άλλων. Με άλλα λόγια, άπτονται της κρίσιμης ένωσης και αλληλεπίδρασης σώματος και νου.

Όσο ξεκάθαρη και αν είναι η μαρτυρία των παθών για τον προσδιορισμό των «επιλογών και των αποφυγών» (αιρέσεων και φυγών) -των κύριων παραμέτρων της ανθρώπινης πράξης-, εντούτοις η ψυχολογική ή νοητική πλευρά της εμπειρίας του ατόμου δεν μπορεί να αγνοηθεί. Ο Επίκουρος πραγματικά θα την εξερευνήσει και θα την χρησιμοποιήσει με ένα πολύ σημαντικό τρόπο στην ηθική του θεωρία.

Σε αντίθεση με τα δύο πρώτα κριτήρια της αλήθειας, το τρίτο κριτήριο, η πρόληψις, σημαίνει μια δεύτερης τάξεως εμπειρία. Μέσω της φυσικής γλώσσας προκαλείται μια διαδικασία σχηματισμού εννοιών ή εικόνων, που αντιστοιχεί με μεγαλύτερη ακρίβεια στην ανθρώπινη ικανότητα αφαίρεσης. Δεν χρειάζεται να προσθέσουμε ότι το τέταρτο και πιο προβληματικό από τα κριτήρια, η διορατική σύλληψη του νου (φανταστικαί επιβολαί τής διανοίας) προχωρεί ακόμη πιο πέρα, με σκοπό να εισάγει μια λογική λειτουργία του νου (λογισμός) πάνω στην αρχική αδιαμεσολάβητη μαρτυρία την οποία παρέχουν οι αισθήσεις και τα πάθη και διαχειρίζεται η πρόληψις.

Θα υποστηρίξω ότι η ηθική θεωρία του Επίκουρου περιλαμβάνει -και ανάγεται σ’ αυτά- τα δύο διακριτά επίπεδα αλήθειας, ακολουθώντας τόν σχεδόν ταυτόσημο χειρισμό τους, πάντα στο πλαίσιο του φυσικού κόσμου. Τόσο η υποδομή όσο και το εποικοδόμημα της επικούρειας οντογνωσιολογίας εφαρμόζονται στην κοινωνική και ηθική εμπειρία των ανθρώπινων όντων.

Θα επισημάνω, ωστόσο, ότι ακριβώς όπως οι αισθήσεις είναι πρωτογενείς και θεμελιακές για την θεώρηση των φαινομένων του φυσικού κόσμου, έτσι και τα πάθη είναι θεμελιακά για την κατανόηση των επιλογών και αποφυγών γενικά (δηλαδή σε σχέση με τον κόσμο των έμβιων όντων συνολικά) και επιπλέον, μέσω της ψυχολογικής διάστασης που εισάγουν τα πάθη, γίνονται απαραίτητο πεδίο αναφοράς ειδικά για την ανθρώπινη, δηλαδή την κοινωνική και ηθική εμπειρία. Ως έναυσμα της ανθρώπινης πράξης αλλά και για τον καθορισμό των δυνατοτήτων, των ορίων και εντέλει του νοήματος της πράξης, τα πάθη έχουν θεμελιακό χαρακτήρα.

Στην ηθική θεωρία του Επίκουρου, αποτελούν το πιο σημαντικό κριτήριο της γνωσιολογικής υποδομής, καθώς παρέχουν άμεση, επαληθεύσιμη μαρτυρία όσον αφορά την πρώτης τάξεως εμπειρία μας του ανθρώπινου κόσμου, του κόσμου της πράξης και της ευθύνης. Σ’ αυτόν πρέπει τώρα να στραφούμε.