ΣΟΦΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΟΦΙΣΤΕΣ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Οι Έλληνες χρησιμοποιούν το σοφίζεσθαι (που μαρτυρείται για πρώτη φορά στον Ησίοδο), σόφισμα, σοφιστής (που παραδίδεται για πρώτη φορά στον Πίνδαρο) και συγγενικές λέξεις τόσο με θετική όσο και με αρνητική απόχρωση για ενέργειες ή για ανθρώπους, που προσδιορίζονται από ιδιαίτερες ικανότητες και από πλούτο ιδεών, αλλά και από επιτηδειότητα και αφθονία τεχνασμάτων. Με τη λέξη σοφιστής συνδέουν από το τέλος του 5ου αιώνα προπάντων την παιδεία που παρέχεται με πληρωμή και την επιδέξια επιχειρηματολογία. Οι σημασίες αυτές των παραπάνω λέξεων υπάρχουν και στον 4ο αιώνα, και ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί γενικά με ανάλογο τρόπο. Σπάνια τις συναντούμε στα έργα του με καθαρά θετικό νόημα, και περισσότερο από μια φορά χαρακτηρίζουν κάποια έξυπνα επινοημένα επιχειρήματα ή μορφές επιχειρηματολογίας (και αντίστοιχες ανάλογα ενέργειες), χωρίς να υποδηλώνεται απαραίτητα μια αρνητική κριτική. Το πιο συνηθισμένο ωστόσο είναι πως οι λέξεις σοφισταί ή σοφιστής χαρακτηρίζουν εκείνους που ανήκουν σε μια ορισμένη ομάδα προσώπων και πως οι λέξεις σοφιστικός κ.λπ. χαρακτηρίζουν κάποιες πολύ συγκεκριμένες μορφές επιχειρηματολογίας, τις οποίες ωστόσο ο Αριστοτέλης δεν αποδίδει ποτέ σε κάποιον από τους παλαιότερους σοφιστές.

Εδώ είναι φανερό ότι ο Αριστοτέλης δεν κρίνει ευνοϊκά τους σοφιστές αυτούς και οπωσδήποτε τέτοιες επιχειρηματολογίες, απέχει όμως πολύ από το να τους καταδικάζει ανεξέταστα ή απλώς να τους αγνοεί. Προπάντων προσπαθεί να δείξει τα βασικά ελαττώματα αυτού που θεωρεί «σοφιστική» επιχειρηματολογία, συζητώντας τα μέσα και τις μεθόδους της στο Περί των σοφιστικών ελέγχων κι ακόμη μιλώντας κάθε τόσο γι' αυτήν σε άλλα έργα, ακόμα κι εκεί όπου δεν το απαιτεί η θεματική, για να καταδείξει με ακρίβεια για ποιο λόγο είναι ανεπαρκής σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση.

Ο Αριστοτέλης είναι συγχρόνως πρόθυμος να δηλώσει ότι μια σοφιστική διαδικασία μπορεί να είναι και χρήσιμη ή αναγκαία (Τοπ. 1111)32-112&15· Σοφιστ. ελεγχ. 172525-28). Γιατί ακόμη κι αν είναι επηρεασμένος από τον Πλάτωνα, κρίνει τελείως ανεξάρτητα και με δικά του μέτρα. Εκεί όπου ο Αριστοτέλης μιλάει για συγκεκριμένα πρόσωπα, χρησιμοποιεί τον χαρακτηρισμό σοφιστής όχι για τους «σοφιστές» εκείνους που ανήκουν στην πρώτη γενιά (Πρωταγόρας, Γοργίας, Πρόδικος, Ιππίας), αλλά αποκλειστικά σχεδόν για τους συγχρόνους του, με μοναδική εξαίρεση τον Αρίστιππο, που φαίνεται να αναφέρεται ως παράδειγμα για τους σοφιστάς (Μ.τ.φ. 996&32-Μ), επειδή ε­κείνος αντιπροσωπεύει καλύτερα από κάθε άλλον αυτό που ο Αριστοτέλης -διαφορετικά από τον Πλάτωνα, όπως νομίζω— θεωρεί θεμελιακά σημαντικό για τους σοφιστές, ότι δηλαδή στις προσπάθειες τους δεν οδηγούνται από την επιθυμία να γνωρίσουν την αλήθεια, αλλά να πετύχουν έναν ορισμένο σκοπό ζωής.

Είτε αυτό ισχύει για τους αρχαιότερους σοφιστές είτε όχι, ο Αριστοτέλης πάντως αναφέρει τις γνώμες τους ή παραδείγματα για το ύφος τους μαζί με αυτά άλλων στοχαστών ή συγγραφέων και δεν τα συνδέει με αυτό που περιγράφει ως τυπικά «σοφιστική» επιχειρηματολογία, όπως το κάνει με τον Βρύσωνα ή τον Λυκόφρονα. Δεν αφήνει ακόμη να επηρεαστεί η κρίση του για κανένα από αυτούς από τη γενική του γνώμη για εκείνο που αντιπροσωπεύουν για τον ίδιο οι σοφιστές. Όπου για κάποιο λόγο δεν μπορεί να δεχτεί τη διδασκαλία τους, συζητά τη σχετική άποψη και προσπαθεί να δείξει τα μειονεκτήματα της, όπως ακριβώς σε άλλα χωρία αναφέρει επιδοκιμαστικά τις γνώμες ή τις εκφράσεις των σοφιστών. Φυσικά κρίνει τους σοφιστές από τη δική του πάντα σκοπιά και επιχειρηματολογεί πάνω στη βάση και από την άποψη του δικού του συστήματος, και στο μέτρο αυτό δεν είναι τόσο αντικειμενικός, όπως θα μπορούσε να αξιώσει κανείς από έναν ιστορικό της φιλοσοφίας. Στο μέτρο όμως που δίνει προσοχή στους σοφιστές (και το κάνει συχνότερα απ' όσο είναι απαραίτητο), δεν τους μεταχειρίζεται ούτε καλύτερα ούτε χειρότερα από όλους τους άλλους προηγούμενους στοχαστές ή συγγραφείς. Η κρίση του για τη σοφιστική επιχειρηματολογία και η κριτική του δεν είναι πάντως διαμορφωμένες από αδικαιολόγητη προκατάληψη, αλλά από τη γνήσια πεποίθηση ότι η επιχειρηματολογία αυτή είναι ανεπαρκής, και η πεποίθηση του αυτή εκφράζεται συνεχώς και με νέες κατηγορηματικές αντικρούσεις.