(Ιωάννης «Χρυσόστομος»)
Πρόλογος
Ο όγκος πληροφοριών για το παρόν θέμα είναι κάτι παραπάνω από μεγάλος. Διότι ο Χριστιανισμός επικρατεί εδώ και αιώνες. Πρόθεσή μου δεν είναι να ισοπεδώσω τα πάντα, αλλά ούτε να ισχυριστώ ότι πρόκειται για ελάχιστες περιπτώσεις. Δεν είναι. Πολλοί ήσαν εκείνοι που εκμεταλλεύτηκαν (και εκμεταλλεύονται) την εξουσία, είτε είναι πολιτική είτε θρησκευτική.
Ο τεράστιος όγκος υλικού που υπάρχει, δεν μπορεί να κατατεθεί σε ένα άρθρο. Για αυτόν τον λόγο γράφω, χωρίς να έχω την ψευδαίσθηση ότι το θέμα θα καλυφθεί πλήρως. Απλά, θα πάρουμε μια ιδέα.
Εδώ, θα μας απασχολήσει το θέμα από εκκλησιαστικής πλευράς. Για αυτό και η κύρια πηγή μας θα είναι τα εκκλησιαστικά κείμενα, καθώς θα δούμε πως απέκτησαν περιουσία η Εκκλησία και τα μοναστήρια επί Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, και πως την διατήρησαν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Κύριο θέμα
Η δίψα για εξουσία και η φιλαρχία, διαφαίνονται ήδη στα κείμενα της Καινής Διαθήκης. Σύμφωνα με τα ευαγγέλια, οι δύο αδελφοί, ο Ιωάννης και ο Ιάκωβος, έβαλαν ως μέσο την μάνα τους για να ζητήσει μία χάρη από τον Ιησού. Τον πλησίασαν και οι τρεις τους, με την μάνα να πηγαίνει γονυπετούσα και να του ζητά την χάρη να καθίσουν οι δύο γιοι της, ο ένας δεξιά κι ο άλλος αριστερά, όταν θα έρχονταν η βασιλεία του. Ο Ιησούς, όμως, δεν τους έκανε την χάρη, με την δικαιολογία ότι «ουκ εστίν εμόν δούναι, αλλ’ οις ετοίμασται υπό του Πατρός μου». Αποτέλεσμα ήταν να αγανακτήσουν οι άλλοι δέκα με τους δύο αδελφούς (Κατά Ματθαίον, 20: 20-24). Αυτό το σκηνικό αποτελεί μια μικρογραφία για το τι θα επακολουθούσε κατά τους επόμενους αιώνες.
Οι πρώτοι χριστιανοί στην Ιερουσαλήμ, ζούσαν σε κατάσταση κοινοκτημοσύνης. Πωλούσαν τα χωράφια και τα σπίτια τους και τα ποσά τα έδιναν στους αποστόλους για να τα διαχειριστούν, κατά τις υπάρχουσες ανάγκες (Πράξεις Αποστόλων, 4: 32-37). Εκ πρώτης όψεως, φαίνεται ότι αυτή η πράξη έγινε οικειοθελώς. Όμως, διαβάζοντας κανείς το κεφάλαιο 5, φαίνεται κάτι διαφορετικό.
Παρουσιάζεται ένα χριστιανικό ζευγάρι, ο Ανανίας και η Σαπφείρα, που πωλούν και αυτοί τον αγρό τους και δίνουν ένα μέρος από τα χρήματα που εισέπραξαν. Αυτό θεωρήθηκε ως «ψέμα κατά του Θεού». Ο συγγραφέας του βιβλίου, εξηγεί ότι το ψέμα ήταν, στο ότι απέκρυψαν από τον Πέτρο το πραγματικό ποσό που πήραν από την πώληση. Προφανώς, ήθελαν να κρατήσουν το υπόλοιπο. Ο Πέτρος όμως τα ήθελε όλα. Το ότι είπαν ψέματα, ενώ δεν υπήρχε κάποιος προφανής λόγος, δείχνει έμμεσα ότι μάλλον η εντολή των αποστόλων ήταν να πουλήσουν υποχρεωτικά οι έχοντες, και να αποδώσουν τα πάντα σε αυτούς. Και επειδή δεν το ήθελαν, αλλά φοβόντουσαν κιόλας, συμφώνησαν να πουν ψέματα. Επήλθε «κρίσις Θεού» και πέθαναν και οι δύο. Και «εγένετο φόβος μέγας εφ’ όλην την εκκλησίαν και επί πάντας τους ακούοντας ταύτα» (Πράξεις, 5: 1-11). Έχοντας κανείς διαβάσει πρώτα τα ευαγγέλια, όταν φτάνει στο κομμάτι αυτό, απορεί. Απορεί με την σκληρότητα αλλά και με το βεβιασμένο της υπόθεσης. Πουθενά δεν δίδεται το αίτιο για το οποίο είπε ψέματα ο Ανανίας και η Σαπφείρα. Αλλά ακόμα κι έτσι, δεν θα έπρεπε να θεραπευθούν αυτοί οι δύο άνθρωποι, παρά να εξοντωθούν;
Πού είναι το πνεύμα της συγχώρεσης; Πού η ευκαιρία να κατανοηθεί το λάθος και να επανορθώσουν; Γιατί η καταδίκη εξ αιτίας των χρημάτων να προκρίνεται έναντι των «υψηλών ηθικών αξιών», που υποτίθεται ότι μαθήτευσαν κοντά στον Ιησού; Πού η μακροθυμία του Θεού; Ο Πέτρος δεν ήταν που αρνήθηκε τον Ιησού; Ο Ιησούς δεν τον συγχώρεσε, κατά τα ευαγγέλια; Ο Πέτρος δεν πήρε τίποτα από όλα αυτά; Αλλά μπροστά στο οικονομικό συμφέρον, αυτά πάνε «περίπατο». Περιττό να αναφερθεί, ότι ο θάνατος των δύο αυτών ανθρώπων που αποδόθηκε…στον Θεό, έχει αλλού τα αίτιά του. Διότι εδώ ο Θεός θανατώνει υποτίθεται τους δύο αυτούς «κακούς» ανθρώπους, αλλά αφήνει έναν Ηρώδη να φονεύει τα νήπια.
Βλέπουμε καθαρά από αυτό το απόσπασμα, ότι το ζευγάρι αυτό χρησίμευσε πολύ στους αποστόλους. Το παράδειγμά τους έγινε προς αποφυγή παρόμοιων περιπτώσεων. Με εργαλεία την «θεία» αυθεντία που ποτέ δεν σφάλλει (ο Πέτρος) και τον φόβο της «θείας δίκης», γίνεται η προσπάθεια της διαχειρίσεως των προσήλυτων.
Αργότερα, θα δημιουργηθεί παροξυσμός μεταξύ Παύλου και Βαρνάβα, όχι για οικονομικούς λόγους αυτή τη φορά. Ο δεύτερος, ήθελε να πάρει σε μία περιοδεία και τον Μάρκο, που ήταν ανιψιός του. Επειδή όμως κάποια προηγούμενη φορά τους είχε αφήσει στην μέση και είχε φύγει, ο Παύλος δεν τον ήθελε. «Εγένετο ουν παροξυσμός, ώστε αποχωρισθήναι αυτούς απ’ αλλήλων» (Πράξεις, 15: 35-41). Έκτοτε, ποτέ δεν θα δούμε αυτούς τους δύο «αποστόλους» να είναι μαζί.
Το εξουσιαστικό πνεύμα φαίνεται και στην «Προς Κορινθίους» επιστολή την «πρώτη», καθώς είχαν δημιουργηθεί φατρίες μέσα στην κοινότητα. Γράφει ο Παύλος· «Εδηλώθη γαρ μοι περί υμών, υπό των Χλόης ότι έριδες εν υμίν εισί· λέγω δε τούτο ότι έκαστος υμών λέγει· εγώ μεν ειμί του Παύλου, εγώ δε Απολλώ, εγώ δε Κηφά» (κεφ. 1: 11-12). Άλλος του Παύλου, άλλος του Απολλώ, άλλος του Κηφά, δηλαδή του Πέτρου.
Παρότι ο Παύλος φαίνεται να μην συμφωνεί και να συστήνει τον Χριστό, εντούτοις διεκδικεί την πνευματική πατρότητα της κοινότητας στην Κόρινθο, και θέτει τον εαυτό του πιο πάνω από τους τοπικούς διδασκάλους τους. Ο Παύλος ήταν ικανός στο να πετυχαίνει αυτό που θέλει, βάση της πολιτικής του. Προβάλλοντας τον «Χριστό», εξυπηρετούσε τα δικά του σχέδια.
«Εάν γαρ μυρίους παιδαγωγούς έχητε εν Χριστώ, αλλ’ ου πολλούς πατέρας· εν γαρ Χριστώ Ιησού δια του ευαγγελίου εγώ υμάς εγέννησα. Παρακαλώ ουν υμάς, μιμηταί μου γίνεσθε» (Α΄ Προς Κορινθίους, 4: 15-16).
Στην ίδια επιστολή, ο Παύλος θέλοντας να συστήσει τον εαυτό του και να μπει βαθύτερα στις συνειδήσεις των πιστών, παρουσιάζει τον εαυτό του διαφορετικό από τους υπόλοιπους. Αν και μπορεί, παρ' όλα αυτά δεν μετέχει της εξουσίας να τρέφεται από τους πιστούς. Από τα γραφόμενά του, προκύπτει ότι οι «εργάτες του ευαγγελίου», πρέπει να ζουν από αυτό! Γράφει τα εξής:
«ει ημείς υμίν τα πνευματικά εσπείραμεν μέγα ει ημείς υμών τα σαρκικά θερίσομεν; Ει άλλοι της εξουσίας υμών μετέχουσιν ου μάλλον ημείς; Αλλ ουκ εχρησάμεθα τη εξουσία ταύτη αλλά πάντα στέγομεν ινα μη εγκοπήν τινά δώμεν τω ευαγγελίω του Χριστού· ουκ οίδατε ότι οι τα ιερά εργαζόμενοι εκ του ιερού εσθίουσιν· οι τω θυσιαστηρίω προσεδρεύοντες τω θυσιαστηρίω συμμερίζονται; Ούτως και ο Κύριος διέταξεν τοις το ευαγγέλιον καταγγέλλουσιν εκ του ευαγγελίου ζην» (Α΄ Προς Κορινθίους, 9: 11-14).
Στην «Προς Φιλιππησίους» επιστολή του, κατηγορεί τους διδασκάλους γενικά, ότι ενδιαφέρονται για τα δικά τους οφέλη, και όχι για τα περί του Χριστού και των κοινοτήτων. Σαφέστατη μαρτυρία για την κατάσταση που επικρατούσε.
«Ελπίζω εν Κυρίω Ιησού Τιμόθεον ταχέως πέμψαι υμίν, ίνα καγώ ευψυχώ γνους τα περί υμών. Ουδένα γαρ έχω ισόψυχον, όστις γνησίως τα περί υμών μεριμνήσει· οι πάντες γαρ τα εαυτών ζητούσι, ου τα του Χριστού Ιησού» (κεφ. 2: 19-21).
Ο πλαστογράφος της μεταγενέστερης πρώτης επιστολής του «Πέτρου», αναγκάζεται να στείλει ορισμένες οδηγίες προς τους «πρεσβυτέρους», παρακαλώντας τους να μην ποιμαίνουν το ποίμνιο αναγκαστικά αλλά με την θέλησή τους. Ούτε με αισχροκέρδεια, αλλά με προθυμία. Χωρίς να κατακυριεύουν την εκκλησία. (Α΄ Επιστολή Πέτρου, 5: 1-3). Η επιστολή αυτή απευθύνεται στις κοινότητες του Πόντου, Γαλατίας, Καππαδοκίας, Ασίας και Βιθυνίας, όπως αναφέρεται στην αρχή της επιστολής. Αυτό σημαίνει ότι η κατάσταση αισχροκέρδειας και κατάχρησης εξουσίας είχε πλέον παγιωθεί. Για αυτό και βάζει το όνομα του «Πέτρου», για να έχουν κύρος οι οδηγίες.
Στην επιστολή του «Ιωάννου» την δεύτερη, εξίσου πλαστή, ο συντάκτης αναφέρεται σε κάποιον Διοτρεφή που προφανώς είχε ηγετική θέση σε κάποια κοινότητα. Διότι δεν δέχονταν άλλους «αδελφούς» που έρχονταν από αλλού, και έβγαζε από την εκκλησία όσους είχαν την πρόθεση να τους φιλοξενήσουν. Ο συντάκτης της επιστολής τον αποκαλεί «φιλοπρωτεύων», που είναι και η αιτία του κακού (Β’ Επιστολή Ιωάννου, στ. 9-10).
Ακόμα, αναφέρονται αρκετοί που μπήκαν στην εκκλησία προκειμένου να επιβάλλουν δικά τους πράγματα και δικές τους συνήθειες.
Έτσι, ο Παύλος αναφέρεται σε κάποιους που έφερναν «άλλο ευαγγέλιο», «άλλο πνεύμα», «άλλον Ιησού», τους οποίους οι πιστοί της Κορίνθου, δέχονταν. Ο Παύλος, τους αποκαλεί «εργάτες πονηρούς», «ψευδαποστόλους», «διάκονοι του διαβόλου», που «καταδουλώνουν» και «κατατρώγουν». Οι συγκεκριμένοι που αναφέρονται εδώ από τον Παύλο, είναι «Εβραίοι, Ισραηλίτες, απόγονοι του Αβραάμ, διάκονοι του Χριστού» -στοιχείο που δείχνει ότι δεν αναφέρεται σε ανθρώπους αλλόπιστους (Β΄ Προς Κορινθίους, 11: 4-23).
Ο συντάκτης της «Β΄ Πέτρου» επιστολής, αναφέρεται σε «ψευδοπροφήτες» και σε «ψευδοδιδασκάλους» που εισάγουν «αιρέσεις απωλείας», που «εμπορεύονται τους πιστούς με πλαστούς λόγους». Αν και ο συντάκτης φαινομενικά αναφέρεται στο μέλλον, είναι έκδηλο από την ίδια την επιστολή, ότι όταν τα γράφει, τα γράφει επειδή τα βλέπει ήδη να συμβαίνουν. (Β΄ Επιστολή Πέτρου, 2: 1-22).
Παρόμοια πράγματα αναφέρονται και στην πλαστή επιστολή του Ιούδα του αδελφόθεου.
Παιχνίδια εξουσίας φαίνονται και στο βιβλίο της «Αποκάλυψης», που φυσικά δεν είναι του Ιωάννη. Επί παραδείγματι, ο «άγγελος» της εκκλησίας στην Έφεσο δοκίμασε «τους λέγοντας εαυτούς αποστόλους είναι , και ουκ εισί, και εύρες αυτούς ψευδείς» (Αποκάλυψη, 2: 2). Αυτοί οι σφετεριστές ισχυρίζονταν ότι ήσαν απεσταλμένοι του Θεού.
Στην εκκλησία της Περγάμου, υπήρχαν μέσα στην εκκλησία άνθρωποι που δίδασκαν αυτά που έλεγαν οι Νικολαϊτες (Αποκάλυψη, 2: 14-15) και στην εκκλησία των Θυατείρων, η γυναίκα του υπεύθυνου έκανε την «προφήτισσα» και δίδασκε την πορνεία και τα «βαθειά του Σατανά» (Αποκάλυψη, 2: 20-24).
Η επιστολή του Κλήμη Ρώμης προς τους Κορινθίους, γράφεται το 96, εξαιτίας ερίδων. Ο καθηγητής Χ. Κρικώνης, αναφέρει ότι, «Αιτία συγγραφής και αποστολής της επιστολής ήταν η αναταραχή που προκάλεσαν στους κόλπους της Εκκλησίας της Κορίνθου μερικοί φιλόνικοι και ζηλωταί, με πρωτοστάτες ολίγα πρόσωπα προπετή και αυθάδη» (Αποστολικοί Πατέρες, τ. Α΄, σ. 36).
Ο Κλήμης γράφει σε αυτήν την επιστολή: «Και οι Απόστολοι μας εγνώριζαν δια του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού ότι η φιλονικία θα γίνει για το αξίωμα της επισκοπής» (κεφ. XLIV: 1, ο. π. σ. 87).
Η εξουσία στους «πρώτους» εκκλησιαστικούς έχει άμεση σχέση με την αυθεντία, την «αποστολή» τους από τον Κύριο, την οποία εκδηλώνουν με κάποια «θεόπνευστη» διδασκαλία. Πολλοί την επικαλούνταν με σκοπό κυρίως την οικονομική εκμετάλλευση. Έτσι φαίνεται και από ένα πρωτοχριστιανικό κείμενο που χρονολογείται μεταξύ 100- 110, την «Διδαχή των Αποστόλων». Εκεί αναφέρεται: «Κάθε απόστολος που προσέρχεται προς εσάς να τον δεχτείτε ωσάν να είναι ο ίδιος ο Κύριος. Και δεν θα μείνει παρά μία ημέρα· και αν είναι ανάγκη, θα μείνει και την άλλη· αν όμως μείνει τρεις ημέρες, είναι ψευδοπροφήτης. Αναχωρώντας σε άλλο τόπο ο απόστολος δε θα παίρνει μαζί του τίποτε άλλο, παρά μόνο άρτο μέχρι να εξασφαλίσει διαμονή· εάν όμως ζητήσει χρήματα, είναι ψευδοπροφήτης» (xi 4-6).
Ωστόσο, οι πιστοί οφείλουν τα πρωτογεννήματα να τα δίνουν στους «αληθινούς» προφήτες-αρχιερείς. «Κάθε λοιπόν πρωτογέννημα, ήτοι το πρώτο και εκλεκτότερο μέρος των γεννημάτων από το πατητήρι των σταφυλιών και από το αλώνι και από τα βόδια και τα πρόβατα αφού λάβεις να προσφέρεις στους προφήτες, διότι αυτοί είναι οι αρχιερείς σας» (xiii 3).
«Αν ανοίξεις δοχείο οίνου ή ελαίου, δώσε το πρώτο και εκλεκτότερο στους προφήτες» (xiii 6).
Αρχές του δεύτερου αιώνα, αρχίζει κάπως να ομογενοποιούνται οι πρωτοορθόδοξες κοινότητες μέσα στον πολυμορφικό χριστιανισμό, και να αποχτούν αυστηρότερη δομή. Με τον Ιγνάτιο Αντιοχείας ανεβαίνει η θέση του επισκόπου και κατά συνέπεια, η επιρροή του στο ποίμνιο.
Ας δούμε μερικά ενδεικτικά χωρία από τις επιστολές του.
Προς Εφεσίους:
«ώστε οργανωμένοι σε μία υποταγή και πειθαρχώντας στον επίσκοπο και το πρεσβυτέριο, να είστε αγιασμένοι σε όλα» (ii 2)
«Πρέπει να συμπορεύεσθε με την γνώμη του επισκόπου» (iv 1).
Προς Μαγνησιείς:
«Είναι πρέπον, λοιπόν, όχι μόνο να ονομάζεσθε Χριστιανοί, αλλά και να είσαστε· όπως και μερικοί τον ονομάζουν βέβαια επίσκοπο, αλλά κάνουν τα πάντα χωρίς την άδειά του. Αυτοί όμως δεν μου φαίνονται να είναι ευσυνείδητοι, ακριβώς διότι δεν συναθροίζονται σύμφωνα με την εντολή» (iv 1).
«να προΐσταται δηλαδή ο επίσκοπος συμβολίζοντας τον θεό και οι πρεσβύτεροι συμβολίζοντας τους αποστόλους» (vi 1).
Προς Τραλλιανούς:
«Όλοι να σέβονται τους διακόνους, σαν τον Ιησού Χριστό, όπως και τον επίσκοπο, που είναι σύμβολο του Πατέρα, και τους πρεσβυτέρους, σαν το συνέδριο του Θεού και σύνδεσμο των αποστόλων. Χωρίς αυτούς Εκκλησία δεν υπάρχει» (iii 1).
Προς Σμυρναίους:
«Κανένας να μην κάνει τίποτε χωρίς τον επίσκοπο από αυτά που ανήκουν στην εκκλησία. Έγκυρη να θεωρείται η Ευχαριστία εκείνη που τελείται από τον επίσκοπο, ή από εκείνον στον οποίο θα δώσει την άδεια αυτός. Όπου εμφανίζεται ο επίσκοπος, εκεί να βρίσκεται το πλήθος, όπως ακριβώς όπου βρίσκεται ο Ιησούς Χριστός, εκεί βρίσκεται η Καθολική Εκκλησία. Δεν επιτρέπεται χωρίς την άδεια του επισκόπου ούτε να βαπτίζετε, ούτε να τελείτε την θεία Ευχαριστία, αλλά αυτό που εκείνος θα θεωρήσει γνήσιο, αυτό είναι αρεστό και στον θεό» (viii 1-2).
Στο βιβλίο «Ποιμένας του Ερμά», αναφέρει για μερίδα διακόνων «που διακόνησαν κακώς και λεηλάτησαν τη ζωή των χηρών και ορφανών, και περιποιήθηκαν τους εαυτούς τους από τη διακονία που ανέλαβαν να υπηρετήσουν» (Παραβολή 9η , xxvi 2).
Τα ίδια θα εξακολουθήσουν και κατά τους επόμενους αιώνες. Ειδικά, όταν θα δημιουργηθούν νέα εκκλησιαστικά αξιώματα.
Πάνω σε αυτό, γράφει ο αρχιμανδρίτης και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Βασίλειος Στεφανίδης:
Μετά των επαρχιακών συνόδων διεμορφώθη και το μητροπολιτικόν αξίωμα. Διότι αι επαρχιακαί σύνοδοι συνήρχοντο εις την πρωτεύουσαν της επαρχίας, η οποία ήτο η μεγαλυτέρα και σπουδαιοτέρα πόλις όλων των άλλων, πρόεδρος των επαρχιακών συνόδων ήτο ο επίσκοπος της πρωτευούσης της επαρχίας, εις αυτόν δε ανετίθετο η εκτέλεσις των αποφάσεων των επαρχιακών συνόδων, επομένως επίβλεψις επί των άλλων επισκόπων της επαρχίας. Ούτως ο επίσκοπος της πρωτευούσης απέκτησεν υπεροχήν απέναντι των επισκόπων της επαρχίας. Εις την περαιτέρω διαμόρφωσιν και ενίσχυσιν της υπεροχής των επισκόπων των πρωτευουσών των επαρχιών, αντέδρασαν οι άλλοι επίσκοποι των επαρχιών. Ο Ευσέβιος αναφέρει, ότι η φιλαρχία προυκάλει μεταξύ των επισκόπων φθόνον, έχθραν, μίσος, έριδας και απειλάς. Όπως άλλοτε προέκυψαν έριδες μεταξύ πρεσβυτέρων και επισκόπων, έπειτα μεταξύ χωροεπισκόπων και επισκόπων, ούτω τώρα προέκυψαν έριδες μεταξύ των επισκόπων και των μητροπολιτών.Ας δούμε και μερικά που αναφέρονται από τους «άγιους» Πατέρες. Αυτά σχετίζονται με δογματικές θέσεις. Είμαστε στον 4ο αιώνα πλέον, όπου τα δόγματα αποκρυσταλλώνονται, αλλά δεν είναι όλοι σύμφωνοι. Πολλά τα «μπαϊράκια» και οι θέσεις που κινδυνεύουν να χαθούν… πάντα για την «πίστη» βεβαίως.
(Εκκλησιαστική Ιστορία, σ. 99)
Βασίλειος ο «Μέγας»
Ο Βασίλειος και ο Γρηγόριος Νύσσης ήσαν αδέλφια. Ο θείος τους, Γρηγόριος και αυτός, ήταν επίσκοπος σε κάποια πόλη της Καππαδοκίας. Επήλθε όμως διάσταση μεταξύ του Βασιλείου και του θείου του. Εκείνη την εποχή υπήρχαν πολλοί οπαδοί του Αρείου εντός της Εκκλησίας. Ο Βασίλειος, ως μητροπολίτης, είχε την εκκλησιαστική ευθύνη. Προσπάθησε να συντονίσει τους Ορθόδοξους επισκόπους ώστε να δρουν ενωμένοι. Το αποτέλεσμα είναι να δυσαρεστηθούν οι επίσκοποι της περιοχής και να θεωρήσουν ότι ο Βασίλειος παύει την αυτοτέλειά τους. Ένας από αυτούς ήταν και ο θείος του. Ο "άγιος" Γρηγόριος Νύσσης πλαστογράφησε μια σειρά επιστολών δήθεν του θείου τους, προκειμένου να τους φέρει σε συμφιλίωση.
Όταν ανακάλυψε την πλαστογραφία ο Βασίλειος, γράφει στον αδελφό του τον Γρηγόριο Νύσσης:
Επλαστογράφησες μιαν επιστολήν και μου την έφερες σαν να προήρχετο από τον αιδεσιμώτατον επίσκοπον και κοινόν θείον μας, και ούτω μ’ εξηπάτησες δια λόγους που δεν καταλαβαίνω. Όταν μου την έφερες, την εδέχθην σαν να προήρχετο από τον επίσκοπον. Διατί να μη έκαμα έτσι; Την απέδειξα γεμάτος χαράν εις πολλούς φίλους, ηυχαρίστησα τον Θεόν. Αλλ’ εφανερώθη η πλαστότης της όταν ο ίδιος ο επίσκοπος την ηρνήθη. Ενετράπην δι’ αυτήν, ηυχήθην ν’ ανοίξει η γη να με καταπιεί, αφού επληρώθημεν από το όνειδος της ραδιουργίας και του ψεύδους και της απάτης. Έπειτα μου παρέδωσαν δευτέραν επιστολήν, αποσταλείσα τάχα εις εμέ από τον ίδιον τον επίσκοπον δια του υπηρέτου σου Αστερίου. Αλλ΄ούτε εκείνην έστειλε πράγματι ο επίσκοπος, όπως μας διαβεβαίωσεν ο αιδεσιμώτατος αδελφός Άνθιμος. Τρίτην πάλιν επσιτολήν ήλθε και μας έφερεν ο Αδαμάντιος.Σε άλλη επιστολή, γράφει:
(Επιστολή 58, σ. 89, ΕΠΕ 1)
Ως προς το άλλο δε ζήτημα, δια ν’ αποδείξωμεν ότι ο έλεγχος των Εκκλησιών έχει παραδοθεί εις τους αντιπάλους όχι εξ αιτίας ιδικής μας ραθυμίας, θέλομεν να γνωρίζει η θεοσέβειά σου, ότι οι δήθεν κοινωνούντες με ημάς επίσκοποι, ή από οκνηρίαν ή από υποψία και έλλειψιν ειλικρινείας απέναντι ημών ή από την εναντίωσιν που προβάλλεται παρά του διαβόλου κατά των αγαθών πράξεων, δεν είναι πρόθυμοι να μας βοηθήσουν.
(Επιστολή 141, σ. 279, ΕΠΕ 1)
Όταν προσεύχεσαι, παρακαλούμεν να ζητείς από τον Κύριον πρώτον και μέγιστον να λυτρώσει ημάς από τους παραλόγους και πονηρούς ανθρώπους, οι οποίοι τόσον εκυριάρχησαν επί των πληθυσμών, ώστε τώρα πλέον να εξεικονόζωμεν ακριβώς ιουδαϊκήν άλωσιν. Διότι όσον ασθενέστεραι καθίστανται αι Εκκλησίαι, τόσον περισσότερον ακμάζουν αι φιλαρχίαι των ανθρώπων. Και το αξίωμα της επισκοπής προσφέρεται τώρα εις ανθρώπους ταλαίπωρους, εις δούλους. Αυτοί οι άνθρωποι τώρα εξεθρόνισαν τον αδελφόν μου από την Νύσσαν και αντί αυτού ετοποθέτησαν άνδρα, μάλλον δε ανδράποδον που αξίζει ολίγους μόνον οβολούς και που είναι εφάμιλλος με τους εγκαταστήσαντας αυτόν κατά την διαφθοράν της πίστεως.
(Επιστολή 239, σ. 301 ΕΠΕ 1)
Να μη αφήσουν σχίσματα εις τας εκκλησίας, αλλά να συγκεντρώσουν με κάθε τρόπον εις ενιαίον σώμα όλους τους ομόφρονας, ούτως ώστε ο ορθόδοξος λαός να μη διασπάται εις πολλά κομμάτια ακολουθών τους προισταμένους του εις την διάστασιν.Γρηγόριος ο «θεολόγος»
(Επιστολή Μ. Βασιλείου, προς τον Αθανάσιο Αλεξανδρείας,69, σ. 377 ΕΠΕ 1)
Τώρα που σ’ όλη σχεδόν την οικουμένη δεχτήκαμε τέτοια σωτηρία από το Θεό, έχομε ολότελα αναξίους επισκόπους. Θα αφήσω κραυγή όχι ψεύτικη αλλά όχι κι ευχάριστη… Είναι ντροπή να πω πως είναι, όμως θα μιλήσω. Ενώ έχομε ταχθεί να είμαστε δάσκαλοι του καλού, είμαστε εργαστήρι όλων των κακών.
(Γρηγόριος Θεολόγος, Έπη εις εαυτόν, Ποίημα ΙΒ, ΕΠΕ 10, σ. 192)
Αρπάζουν μια εξουσία ή μια απροσδόκητη κληρονομία και αμέσως αρχίζουν να αλαζονεύονται από ικανοποίηση. Αυτή είναι συμπεριφορά νόθων και παράνομων ιερέων, αναξίων για την αποστολή τους, οι οποίοι προηγουμένως δεν προσέφεραν τίποτε στην ιεροσύνη. Χθεσινοί ιερόσυλοι, ιερείς σήμερα…
(Γρηγόριος Θεολόγος, Εις τον Μ. Αθανάσιο, ΕΠΕ 6, σ.. 50)
Αυτά η μισητή αρρώστια, αυτά του Θεού οι υπηρέτες που έχουν μεταξύ τους φιλονικίες βαριές…
(Γρηγόριος Θεολόγος, Έπη, Ποίημα Ι, ΕΠΕ 10, σ. 59)
Όσοι σε θρόνους άπρεπα καθόμαστε ψηλούς του κόσμου πρωτολάτες, του καλού διδάχοι μ’ ένθεη τροφή ψυχές όπου μας έλαχε να τρέφομε οι ίδιοι καταπεινασμένοι· των παθών γιατροί μα και νεκροί γεμάτοι από άφθονες ασθένειες…
(Γρηγόριος Θεολόγος, Έπη, Ποίημα ΙΑ, ΕΠΕ 10, σ. 63)
Οι μέγιστοι ναοί της οικουμένης όλης από χρόνια πολλά είχαν και θησαύριζαν, κειμήλια κι έσοδα απ’ τον κόσμο όλο, ούτ’ ένα στα βιβλία λογαριασμό δε βρήκα των παλιών της Εκκλησίας πρωτοκαθέδρων, ούτε σ’ όσους απ’ τους ταμίες είχαν τα χρήματα… Για όλα είναι η απληστία κακή, μα είναι χειρότερη η απληστία στους πνευματικούς
(Γρηγόριος Θεολόγος, Έπη, Ποίημα ΙΑ, ΕΠΕ 10,σ. 145)
Γιατί του λαού οι πρωτοστάτες κι οι διδάχοι, του Πνεύματος οι χορηγοί, που απ’ τους ψηλούς τους θρόνους ξεκινά της σωτηρίας ο λόγος, που την ειρήνη πάντα σ’ όλους διαλαλούνε με φωνές πλατιές στης σύναξης τη μέση, με τόσο μίσος φρένιασαν ο ένας στον άλλο, που ξεφωνίζοντας, μαζεύοντας συμμάχους, κατηγορώντας και κατηγορούμενοι, πηδώντας κι απ’ τα πηδήματα έξω πέφτοντας, αρπάζοντας όποιον καθείς προφτάσει, από μανία φιλαρχίας και μονοκρατορίας, κομμάτιασαν πια ολόκληρη την οικουμένη… Μα αυτούς σα χώρισαν δεν τους ενώνει τίποτα, όχι η ευσέβεια, μόνο η μάχη για τους θρόνους.
(ο. π σ. 149)
Να φυλάγεσαι από ένα, τους κακούς επισκόπους, χωρίς να φοβηθείς την αξία του θρόνου. Το ύψος είναι για όλους, δεν είναι για όλους η χάρη. Παραμέρισε την προβιά και κοίταξε το λύκο.Και σε μία έκρηξη ειλικρινείας: «…έχομε πουλήσει το θείο…» (Γρηγόριος Θεολόγος, Έπη, Ποίημα ΙΒ, ΕΠΕ 10, σ. 199).
(Γρηγόριος Θεολόγος, Έπη, Ποίημα ΙΒ, ΕΠΕ 10, σ. 175)
Καθένας είναι διπλός, πρόβατο που περιβάλλει λύκο, και αγκίστρι που κρύβει πικρό για τα ψάρια φαγητό. Τέτοιοι οι ηγήτορες· ακολουθεί από κοντά ο λαός, πρόθυμοι όλοι στην κακία χωρίς να τους οδηγεί κανείς…
(Γρηγόριος Θεολόγος, Έπη, Ποίημα ΙΓ, ΕΠΕ 10, σ. 229)
Γιατί ήμουν γι’ αυτούς βαρύς και γεμάτος θράσος, ανοίγοντας δρόμους απάτητους, κι ήμουν διαφθορέας των πατρογονικών συνηθειών και νόμων, αν νόμος είναι οι φαυλότητες του πλούτου, της έπαρσης, της τρυφής, της φιλαρχίας που τώρα κυριαρχούν.Ιωάννης ο «Χρυσόστομος»
(Γρηγόριος Θεολόγος, Έπη, Ποίημα ΞΗ, ΕΠΕ 10, σ. 385)
Κανέναν λοιπόν δεν έχω φοβηθεί τόσο, όσο τους επισκόπους, εκτός από λίγους.
(Ιωάννης Χρυσόστομος, Προς Ολυμπιάδα, επιστολή 9, ΕΠΕ 37,σ. 442)
Γιατί εκείνος ο προβατόσχημος λύκος, έχει βέβαια σχήμα επισκόπου, αλλά είναι μοιχός· γιατί όπως η γυναίκα χαρακτηρίζεται μοιχαλίδα όταν, ενώ ζει ο άνδρας της, συνάπτει σχέσεις με άλλο άνδρα, έτσι και αυτός είναι μοιχός, όχι σαρκικός αλλά πνευματικός, διότι, ενώ εγώ ζω, μου άρπαξε το θρόνο της Εκκλησίας.
(Επιστολή προς τον Επίσκοπο Κυριακό, ΕΠΕ τ. 38, σ. 243)
Για αυτό, αν και βρίσκομαι τόσο μακριά, και τον οφειλόμενο σου αποδίδω σεβασμό και σε μακαρίζω και σε θαυμάζω, γιατί, ενώ οι περισσότεροι κατακρήμνισαν τους εαυτούς τους με τις παρανομίες που έκαναν στις Εκκλησίες, εσύ ακολούθησες τον αντίθετο δρόμο από τους άλλους.Ισίδωρος ο Πηλουσιώτης
(Επιστολή στον επίσκοπο Μάρη, ΕΠΕ τ. 38, σ. 155)
Ο Ισίδωρος ο Πηλουσιώτης γράφει στον επίσκοπο Ευσέβιο:
Πολλοί σε κατηγορούν, ότι επιτρέπεις να γίνονται χειροτονίες για τη λειτουργία των μυστηρίων με χρήματα.
(ΕΠΕ 1, σ. 51)
Χτίζεις τον ναό με άχρηστες πέτρες, που προήλθαν από τα παράνομα ή καλύτερα τα ασεβή σου έσοδα. Γιατί, σαν να πουλούσες την ιεροσύνη, εισέπραξες χρήματα από χειροτονία και την έδωσες στον Ζώσιμο.Στον «άγιο» Κύριλλο τον Αλεξανδρείας, τον δολοφόνο της Υπατίας, γράφει:
(ΕΠΕ 1, σ. 133)
Πολλοί λοιπόν από αυτούς που συγκεντρώθηκαν στην Έφεσο σε κατηγορούν ότι μάχεσαι για τις προσωπικές σου έχθρες, και δεν επιδιώκεις με ορθόδοξο τρόπο αυτά που έχουν σχέση με τον Ιησού Χριστό. Είναι, λένε, ανηψιός του Θεόφιλου και ότι μιμείσαι τη συμπεριφορά εκείνου.Η αρχομανία των επισκόπων, τους εξωθούσε ακόμα και σε ξυλοδαρμούς του ποιμνίου. Να τι προβλέπει ο δήθεν «αποστολικός» κανόνας 27:
(ΕΠΕ 1 σ. 295)
Επίσκοπον, ή Πρεσβύτερον, ή Διάκονον, τύπτοντα πιστούς αμαρτάνοντας, ή απίστους αδικήσαντας, και δια των τοιούτων φοβείν εθέλοντα, καθαιρείσθαι προστάσσομεν. Ουδαμού γαρο Κύριος τούτο ημάς εδίδαξε. Τουναντίον δε, αυτός τυπτόμενος, ουκ αντέπυπτε· λοιδορούμενος, ουκ αντελοιδόρει, πάσχων δεν ηπείλει.Η Εκκλησία προσπάθησε να περιορίσει την δια χρημάτων χειροτονία. Κάτι που, όπως φαίνεται από τις επιστολές του Ισίδωρου που είδαμε και παραπάνω (και είναι πολλές οι περιπτώσεις που καταγράφονται στις περίπου 2.000 διασωθείσες επιστολές του), δεν τηρήθηκε.
(Πηδάλιο, σ. 35)
Ο δήθεν «Αποστολικός» κανόνας 29:
Ει τις επίσκοπος δια χρημάτων της αξίας ταύτης εγκρατής γένοιτο, ή πρεσβύτερος, ή διάκονος, καθαιρείσθω, και αυτός και ο χειροτονήσας.Υπήρχε και η «συνήθεια» να προσπαθεί ο επίσκοπος (ο «κατά τύπον Θεού», κατά τον Ιγνάτιο), να προσπαθεί να κερδίσει χρήματα από άλλες επισκοπές.
(Πηδάλιο, σ. 38)
Ο δήθεν «Αποστολικός» κανόνας 14, αναφέρει:
Επίσκοπον μη εξείναι καταλείψαντα την εαυτού παροικίαν, ετέρα επιπηδάν, καν υπό πλειόνων αναγκάζηται, ει μη τις εύλογος αιτία ή ητούτο βιαζόμενη αυτόν ποιείν, ως πλέον τι κέρδος δυναμένου αυτού τοις εκείσε λόγω ευσεβείας συμβαλλέσθαι.Και ερμηνεύει ο Νικόδημος ο Αγιορείτης:
(Πηδάλιο, σ. 26)
Η μεν επιπήδησις είναι όταν πλεονεκτικώς, και αυτοπροαιρέτως κινούμενος ο αρχιερεύς, αφήση την επαρχίαν του και αρπάση άλλην παραλόγως, ήτις και κατακρίνεται, και εις κανονιά υπόκειται επιτίμια.Η ίδια κατάσταση θα εξακολουθήσει σε όλους τους μετέπειτα αιώνες, ως τις μέρες μας.
(ο. π. σ. 27)
Σε αυτό μέρος. θα δούμε κάποια στοιχεία που αφορούν τον τρόπο με τον οποίο η Εκκλησία και τα μοναστήρια απέκτησαν τις περιουσίες τους και πως τις διατήρησαν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Υπενθυμίζω, ότι η κατοχή ιδιοκτησίας είναι αντίθετη τελείως σε όσα φέρεται να έχει διδάξει ο Ιησούς στους ακολούθους του. Με την σημερινή γλώσσα, στους χριστιανούς. «Πωλήσατε τα υπάρχοντα υμών και δότε ελεημοσύνην»
(Κατά Λουκάν, 12: 33).
Το «πωλήσατε» είναι στην προστακτική έγκλιση, που σημαίνει ότι πρόκειται περί ρητής εντολής. Όπως και το «δότε». Επίσης, δεν λέει να δώσουν οι χριστιανοί μέρος από τα υπάρχοντά τους, αλλά «τα» υπάρχοντά τους.
Και πώς θα ζήσουν οι πιστοί, ίσως ρωτήσει κάποιος. Ο Ιησούς έχει δώσει πάλι την κατάλληλη διδασκαλία. Διότι στο ίδιο κεφάλαιο, στους προηγούμενους στίχους, φέρεται να ισχυρίζεται:
«Κατανοήσατε τους κόρακας ό,τι ου σπείρουσιν ουδέ θερίζουσιν οις ουκ εστίν ταμείον ουδέ αποθήκη και ο θεός τρέφει αυτούς· πόσω μάλλον υμείν διαφέρετε των πετεινών»
(στ. 24).
Αλλά και στον στίχο 27, αναφέρεται:
«κατανοήσατε τα κρίνα πως αυξάνει· ου κοπιά ουδέ νήθει· λέγω δε υμίν ουδέ Σολομών εν πάση τη δόξη αυτού περιεβάλετο ως εν τούτων».
Αυτά, αν κι εκ πρώτης όψεως μοιάζουν παράξενα, συνεχίζοντας την ανάγνωση του ίδιου κεφαλαίου, θα δούμε ότι έχουν κάποια «λογική». Διότι αμέσως μετά, ο Ιησούς προτρέπει τους ακολούθους του να είναι έτοιμοι για την επικείμενη έλευση του «υιού του ανθρώπου» και της βασιλείας (στ. 35-47).
Όλα δένουν σε μία «εσχατολογικού» τύπου ερμηνεία του κόσμου. Οι πιστοί ακόλουθοι οφείλουν να εμπιστευθούν την πρόνοια του Θεού, διότι τελειώνει «η βασιλεία του κακού», και το καλό μέλλει εντός ολίγου να θριαμβεύσει. Ταιριάζει στα πλαίσια του εσχατολογικού κλίματος της εποχής, που παρήγαγε αρκετούς «Μεσσίες». Όταν όμως τίποτα από όλα αυτά δεν έγινε, η Εκκλησία –που στο μεταξύ απέκτησε οργάνωση και εξουσία για τα οποία ο Ιησούς καθόλου δεν έκανε μνεία, έδωσε διαφορετικές ερμηνείες, και άλλαξε εντελώς το πνεύμα και την ιδεολογία του φερόμενου ιδρυτή της.
Πηγές εκκλησιαστικής-μοναστηριακής περιουσίας
Με βάση την μικρή μας έρευνα, θα μπορούσαμε, σε γενικές γραμμές πάντα, να συνοψίσουμε τις πηγές της εκκλησιαστικής-μοναστηριακής περιουσίας, στα κάτωθι:
1. Στις βασιλικές επιχορηγήσεις, οι οποίες προέρχονται από την φορολογία του λαού. Ανάμεσα στον λαό όμως υπάρχουν ακόμα πολλοί εθνικοί. Επίσης, από τις φοροαπαλλαγές.
2. Στις αρπαγές των ναών και των περιουσιακών στοιχείων των ναών, που ανήκαν στους εθνικούς.
3. Στις δωρεές/κληρονομιές των πιστών, μεγάλο μέρος των οποίων οφείλονται για μια εξασφάλιση θέσης στον Παράδεισο (όχι του…Αμαρουσίου, αλλά στον ουρανό).
4. Στις αρπαγές από τους φτωχούς, που δεν μπορούσαν να ανταπεξέλθουν στην βαρύτατη φορολογία.
5. Στην τοκογλυφία των επισκόπων και των ηγουμένων.
6. Στην παραχώρηση της περιουσίας του υποψήφιου μοναχού, στο μοναστήρι.
Επί Ύστερης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (του λεγομένου Βυζαντίου)
Κωνσταντίνος ο «Μέγας»
Αναμφίβολα, ο Κωνσταντίνος υπήρξε ο πρώτος αυτοκράτορας που για πολιτικούς λόγους επεδίωξε να αλλάξει τα δεδομένα της εποχής του, και να θέσει τις βάσεις μιας νέας πολιτικής, την οποία θα ολοκληρώσουν οι κατοπινοί αυτοκράτορες που θα ακολουθήσουν –με εξαίρεση τον Ιουλιανό, σύμφωνα με την οποία υπάρχει «ένας θεός στον ουρανό- ένας αυτοκράτορας στην γη, μία Εκκλησία-κοινή πίστη στην αυτοκρατορία». Όλοι οι υπήκοοι είναι υποχρεωμένοι να συμμορφωθούν, και να ξεχάσουν την παλαιά πολυφωνία, για να επέλθει η πολυπόθητη ενότητα στην πολυεθνική αυτοκρατορία.
Ο βυζαντινολόγος George Ostrogorsky, γράφει:
Η θεώρηση του Χριστιανισμού ως της μόνης και αποκλειστικής θρησκείας ήταν εντελώς ξένη και αδιανόητη στον αιώνα του θρησκευτικού συγκρητισμού, και φυσικά και στον πρώτο χριστιανό αυτοκράτορα. Πέρασε πολύς χρόνος ώσπου να επικρατήσει το πνεύμα της αποκλειστικότητας στο θρησκευτικό χώρο και ο ρωμαϊκός κόσμος να αποδεχθεί τον Χριστιανισμό ως τη μόνη θρησκεία, που κατέχει την απόλυτη αλήθεια και αποκλείει κάθε άλλη διδασκαλία ως αίρεση. Φυσική βέβαια συνέπεια της νέας πολιτικής που χάραξε ο Κωνσταντίνος ήταν να καταλάβει η χριστιανική πίστη μονοπωλιακή θέση στη ρωμαιό-βυζαντινή αυτοκρατορία. Αυτό όμως έγινε αρκετά αργότερα.Οικογενειακή θρησκευτική παράδοση του Κωνσταντίνου ήταν η μονοθεϊστική λατρεία του θεού Ήλιου, για αυτόν τον λόγο είδε με καλό μάτι τον Χριστιανισμό. Ας μην ξεχνάμε ότι ο βιβλικός θεός μερικές φορές καλείται ως «Ήλιος της δικαιοσύνης». Παράλληλα διατήρησε το εθιμοτυπικό να είναι αρχιερέας των εθνικών.
(«Ιστορία Βυζαντινού Κράτους», σελ. 106)
Μετά την ήττα του Μαξέντιου από τον Κωνσταντίνο, ο δεύτερος πλέον «δεν προσέφερε τις συνηθισμένες θυσίες των ειδωλολατρών προς τον Δία Καπιτωλίνο στις 29 Οκτωβρίου, αλλά ισχυροποίησε, αμέσως μετά τη μάχη, τον χριστιανικό κλήρο. Στην Ιταλία και την Αφρική, υπήρχαν πολύ περισσότεροι χριστιανοί από ό,τι στην Γαλατία. Στη Ρώμη, όπου η Σύγκλητος έχτισε προς τιμήν του, δίπλα στο Κολοσσαίο, την αψίδα του θριάμβου, που σώζεται μέχρι σήμερα, χάρισε στον επίσκοπο Μιλτιάδη, ίσως ήδη από τότε, την domus Faustae μαζί με τα κτήματά της και το αυτοκρατορικό παλάτι, που ανήκε κάποτε στην οικογένεια του Λατερανού κι έπειτα το πήρε κληρονομιά από τον πατέρα της Μαξιμιανό η δεύτερη γυναίκα του Φαύστα. Επειδή όμως η Φαύστα δεν ήταν χριστιανή, ο Κωνσταντίνος, μετά τη δολοφονία της, μεταβίβασε το Λατερανό στην Εκκλησία. Ο Ρωμαίος ποντίφικας βελτίωσε σημαντικά την έδρα του. Το κτίριο παρέμεινε παπική κατοικία ως το 1308. Επιπλέον ο ηγεμόνας παρακινεί από τώρα τους επισκόπους να επεκτείνουν τις εκκλησίες τους ή να ανοικοδομήσουν νέες, παρέχοντάς τους "πλούσια στήριξη από τα δικά του οικονομικά μέσα" (Ευσέβιος). Στην Αφρική, που βρίσκεται μετά τη νίκη του υπό την εξουσία του, επιστρέφει στην καμπή του 312/313τη δημευμένη περιουσία των Εκκλησιών, ακόμη και αν στο μεταξύ είχε περάσει στην κατοχή ιδιωτών. Διατάζει ρητά τον ανθύπατο Ανουλίνο να φροντίσει ώστε αυτή η περιουσία, "οι κήποι, τα σπίτια και όλα ανεξαιρέτως να επιστραφούν από τους πολίτες ή τα άλλα πρόσωπα που τα κατείχαν όσο το δυνατόν γρηγορότερα" στην Εκκλησία»
(Karlheinz Deschner, «Η εγκληματική ιστορία του Χριστιανισμού, τ. Α΄, σ. 289).
Ο Κωνσταντίνος φρόντισε να παραχωρήσει με κλήρο πολλά κτήματα και προϊόντα εισαγωγής που μπορούσαν να μεταπωληθούν. Οικοδόμησε πλούσιους και πολυτελείς ναούς, χάρισε χρυσάφι και ασήμι (ο. π σ. 305-307). Αυτή η ιδιαίτερη μεταχείριση προς την Εκκλησία, εξυπηρετούσε αρχικά στο να ισοσταθμίσει χριστιανούς και εθνικούς. Σταδιακά, από τώρα και στο εξής, θα ενισχύεται ο χριστιανικός κλήρος και θα αποδυναμώνονται οι εθνικοί.
«Για ποιόν λόγο όμως γίνονταν όλα αυτά τα έξοδα για τα πελώρια και μνημειώδη εκκλησιαστικά οικοδομήματα, που απομυζούσαν τον λαό; Δαπάνες, τις οποίες κατά την προηγούμενη αρχαία περίοδο μόνο ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός είχε ξεπεράσει; Εδώ υπάρχει μόνο μία έγκυρη απάντηση: Ο Κωνσταντίνος επιδείκνυε έτσι που αναζητούσε υποστήριξη για να χτίσει την αυτοκρατορία του»
(ο. π. σ. 307).
«Το 313 ο Κωνσταντίνος απελευθέρωσε τον κλήρο απ’ όλες τις ιδιωτικές χορηγίες, τις παροχές υπηρεσιών στην πόλη και το κράτος και με έναν μεταγενέστερο νόμο- μια και οι κληρικοί ασκούν συνήθως ένα δεύτερο επάγγελμα- από τους επαγγελματικούς φόρους. Πως δικαιολογήθηκε αυτό; Με την υπόθεση ότι τα επαγγελματικά τους έσοδα προορίζονταν σίγουρα για τους φτωχούς.
Οι επίσκοποι απολάμβαναν σύντομα τόσα πολλά προνόμια, κυρίως από φοροαπαλλαγές, ώστε το 320 απαγορεύτηκε να καταλαμβάνουν οι πλούσιοι ιερατικό αξίωμα, αφού έτσι προσπαθούσαν οι τελευταίοι να αποφύγουν τις φορολογικές πιέσεις.
Το 321 η Εκκλησία απέκτησε κληρονομικά δικαιώματα, κάτι που για τους ειδωλολατρικούς ναούς ίσχυε μόνο περιστασιακά. Είχε όμως τόσο πολλά εισοδήματα, ώστε το κράτος μετά από δύο γενιές εξέδωσε νόμους ‘’ενάντια στην εκμετάλλευση της ευλαβούς πίστης, ιδιαίτερα γυναικών από τον κλήρο’’. Η περιουσία της Εκκλησίας αυξήθηκε μέσα στον επόμενο αιώνα στο πολλαπλάσιο, μια και ολοένα περισσότεροι χριστιανοί για τη "σωτηρία της ψυχής τους" άφηναν στην Εκκλησία ένα κληροδότημα ή όλη τους την περιουσία, μια συνήθεια, που έλαβε κατά το Μεσαίωνα διατάσεις επιδημίας: Η Εκκλησία κατείχε το ένα τρίτο της Ευρώπης»
(ο. π. σ. 309).
Κωνσταντίνος και Ελένη
Δεν είναι όμως μόνο ο Κωνσταντίνος, αλλά και η μητέρα του Ελένη που οικοδόμησε πολυτελέστατους ναούς και δημιούργησε προσκυνήματα, από τον κρατικό κορβανά. Μέρος της φορολογίας –και συνεπώς μέρος των χρημάτων που δίδονταν για την έγερση χριστιανικών ναών-, προέρχονταν από την φορολόγηση της πορνείας. Ο Κωνσταντίνος είχε θεσπίσει έναν πολύ βαρύ φόρο, τον «χρυσάργυρο», που το εισέπρατταν κάθε 4 ή 5 χρόνια. Προκειμένου να πληρωθεί, πολλοί κάνανε τα κορίτσια τους πόρνες, σύμφωνα με τον Ζώσιμο. Εκτός από αυτό, αρκετοί ναοί των εθνικών είχαν μεταβληθεί σε πορνεία, τα οποία επίσης φορολογούσε το χριστιανικό Βυζάντιο, κατά τα γραφόμενα του χριστιανού ιστορικού Σωζομενού.
Ο Ευσέβιος Καισαρείας, στο έργο του «Βίος Κωνσταντίνου», στο τρίτο βιβλίο, μνημονεύει ορισμένα από τα κυριότερα χριστιανικά οικοδομήματα που κατασκεύασαν και κόσμησαν ο Κωνσταντίνος και η μητέρα του η Ελένη, στα Ιεροσόλυμα, την Νικομήδεια, την Κωνσταντινούπολη, την Αντιόχεια και αλλού. Ήσαν πολυτελείς ναοί και προσκυνήματα και κατασκευάστηκαν εκεί που «πάτησε», «δίδαξε» και «μαρτύρησε» ο Ιησούς, ασχέτως αν μέχρι τότε ήσαν παντελώς άγνωστα. Ο αυτοκράτορας διέθετε πολύ χρήμα για όλα αυτά, και με αυτές τις βασιλικές χορηγίες, τα έκτισε και τα κόσμησε με πολυάριθμα αναθήματα. Τα ίδια έπραξε και η Ελένη, καθώς ο Κωνσταντίνος, «της παρέσχε μάλιστα εξουσίαν και επί του βασιλικού θησαυρού, ώστε να χρησιμοποιεί από αυτόν κατά προαίρεσιν και να διαχειρίζεται κατά γνώμην, όπως θέλει και όπως κατά περιστάσεις της φαίνεται καλόν»
(«Βίος Κωνσταντίνου» λόγος Γ΄, 47,3).
Ο καθηγητής και αρχιμανδρίτης Βασίλειος Στεφανίδης, αναφέρει:
Μεταγενέστεραι διατάξεις, τας οποίας ο Μέγας Κωνσταντίνος εξέδωσε, και πριν γίνει μονοκράτωρ, και ότε έγινε (324), δεικνύουσι φροντίδα περί του χριστιανισμού και δαπάνην χρημάτων δι’ αυτόν. Δια των διατάξεων τούτων ο κλήρος απηλλάγη των δημοσίων βαρών, εις τας εκκλησίας εδόθη δικαίωμα να έχωσιν ιδιοκτησίαν και να δέχωνται κληρονομίας, εις εκκλησίας εδόθησαν αυτοκρατορικαί επιχορηγήσεις, οι ναοί ωρίσθησαν ως τόποι ασύλου, αι χριστιανικαί εορταί κατέστησαν κρατικαί εορταί, επί των νομισμάτων ετέθησαν χριστιανικαί παραστάσεις, δι’ αυτοκρατορικών χρημάτων ιδρύθησαν χριστιανικοί ναοί και δι’ αυτοκρατορικών χρημάτων συνεκλήθη η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος [Ευσεβίου, Εκκλ. Ιστορία, 10.5,7,6. Βίος του Μ. Κ, 3.23,25,43,47. 3.18,28. 3,22].Ιδιοποίηση των ναών και των περιουσιών των ναών των εθνικών
(Εκκλησιαστική Ιστορία, σ. 142)
«Η Εκκλησία πήρε και όλα όσα συνέρρεαν παλαιότερα στα ειδωλολατρικά ιερά. Ακόμη και τα κτήματα των ναών τα οποία ιδιοποιήθηκε, όπως και οι εκκλησιαστικές περιουσίες «των αιρετικών», αποτέλεσαν τρόπον τινά τα θεμέλια της περιουσίας της»
(Karlheinz Deschner, «Η εγκληματική ιστορία του Χριστιανισμού», τ. Β΄, σ. 221).
Ας δούμε ορισμένα παραδείγματα...
Λιβάνιος, «Λόγος υπέρ των ιερών».
Ο Λιβάνιος, στον λόγο του προς τον Θεοδόσιο, «Υπέρ των ιερών», αναφέρει:
8. Βέβαια, εσύ ο ίδιος δεν έδωσες διαταγή να κλείσουν οι ναοί και δεν απαγόρεψες ούτε την είσοδο σε ναούς, ούτε το ιερό πυρ των ναών, ούτε το λιβάνι, ούτε τις προσφορές άλλων θυμιαμάτων σε ναούς και βωμούς. Όμως, εκείνα τα μαυροφορεμένα υποκείμενα, που τρώνε περισσότερο κι από τους ελέφαντες και κατεβάζοντας αμέτρητα ποτήρια, παρενοχλούν τους άλλους που συνοδεύουν το πιοτό τους με τραγούδια, αυτοί που συγκαλύπτουν τις επιδόσεις τους στο φαγοπότι με μια τεχνητή χλωμάδα του προσώπου. Αυτοί, ενώ ο νόμος παραμένει σε ισχύ, ορμούν πάνω στους ναούς κρατώντας ξύλα και πέτρες και σίδερα, και μερικές φορές χωρίς αυτά, με χέρια και πόδια. Ακολουθεί η εκ του ασφαλούς λεηλασία, το γκρέμισμα της στέγης, η κατεδάφιση των τοίχων, σπάσιμο των αγαλμάτων, αναποδογύρισμα των βωμών. Και οι ιερείς των ναών είναι υποχρεωμένοι να σωπαίνουν ή να πεθαίνουν. Κι αφού κατεδαφίσουν έναν ναό, σπεύδουν στον δεύτερο και στον τρίτο κι ύστερα στοιβάζουν τρόπαια πάνω σε τρόπαια, καταπατώντας τον νόμο.Όπως σημειώνει ο ιστορικός Κυριάκος Σιμόπουλος, «Ο Λιβάνιος, στην έκκλησή του προς τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο για προστασία των αρχαίων μνημείων και έργων τέχνης από τις βαρβαρότητες των χριστιανών, υπενθυμίζει τους διωγμούς των αλλοθρήσκων ιερών από τον Κωνσταντίνο. Δεν περιορίστηκε στις βεβηλώσεις και ανατροπές βωμών και στον εμπρησμό και το κλείσιμο των αρχαίων ιερών αλλά και μετέτρεψε ναούς σε πορνεία. Καταγγέλλει επίσης ότι ο διωγμός της παλαιάς θρησκείας είχε ταπεινά ελατήρια. Απέβλεπε δηλαδή στην αρπαγή της περιουσίας των αρχαίων ναών και διανομή της στους ευνοουμένους της εξουσίας»
9. Τέτοιες πράξεις αποτολμούνται και μέσα σε πόλεις, όμως κυρίως στην ύπαιθρο. Κι είναι πολλοί αυτοί που κάθε φορά επιτίθενται κι ύστερα από τα μύρια κακά που διαπράττουν τα σκορπισμένα πλήθη, συγκεντρώνονται και ζητούν αναμεταξύ τους λογαριασμό των πράξεων τους, και το 'χουν σε ντροπή να μην έχουν διαπράξει τα μεγαλύτερα αδικήματα. Ξεχύνονται στους αγρούς σαν χείμαρροι και μαζί με τους ναούς ερημώνουν και τους αγρούς. Γιατί όταν ένας αγρός στερηθεί τον ναό του, πάει χαμένος, τυφλώνεται και πεθαίνει. Οι ναοί, βασιλιά, είναι η ψυχή των αγρών οι ναοί πρωτοέδωσαν ζωή στους αγρούς, και από γενιά σε γενιά παραδόθηκαν στους σημερινούς ανθρώπους.
11. Να τι αντίκτυπο έχουν στις μεγάλες υποθέσεις του κράτους οι βιαιότητες που αποτολμούν ενάντια στον κόσμο της υπαίθρου οι άνθρωποι αυτοί που ισχυρίζονται ότι πολεμούν τους ναούς. Μόνο που ο πόλεμός τους, είναι γι' αυτούς πηγή εισοδήματος, γιατί αρπάζουν όχι μόνο ό,τι βρίσκεται μες στους ναούς αλλά και τα υπάρχοντα των ταλαίπωρων αγροτών, την παραγωγή τους και τα ζωντανά. Και αποχωρούν τελικά οι εισβολείς κουβαλώντας τη λεία τους από τα μέρη που εκπόρθησαν. Και δεν τους φτάνει αυτό, αλλά σφετερίζονται και ξένα κτήματα, λέγοντας ότι η γη του τάδε γεωργού είναι περιουσία του ναού, και πολλοί έχουν χάσει έτσι πατρικές περιουσίες, επειδή προβάλλονται ψεύτικοι τίτλοι. Από τα δεινά των άλλων καλοπερνούν αυτοί, που ισχυρίζονται ότι κάνοντας νηστείες λατρεύουν τον θεό τους. Κι αν κάποιοι από τα θύματά τους πάνε στην πόλη και βρουν τον «ποιμένα» (έτσι αποκαλούνται κάποιοι άνθρωποι, όχι και τόσο αγαθοί) και κλαίγοντας του διηγηθούν τα όσα έπαθαν, ο «ποιμένας» αυτός επαινεί τους κακοποιούς και ξαποστέλνει τους παθόντες, λέγοντάς τους πως είναι κερδισμένοι κι από πάνω, που δεν έπαθαν χειρότερα.
12. Κι όμως, βασιλιά, δικοί σου υπήκοοι είναι κι αυτοί και σου είναι πιο χρήσιμοι από τους άλλους που εγκληματούν σε βάρος τους, όσο πιο χρήσιμος είναι ένας εργαζόμενος από έναν άεργο. Αυτοί είναι οι μέλισσες, ενώ εκείνοι οι κηφήνες. Κι όταν ακούνε πως σε κάποιο κτήμα υπάρχουν πράγματα προς αρπαγή, αμέσως κατηγορούν τον κτηματία ότι κάνει θυσίες και άλλα κακά, και ότι πρέπει να γίνει ένοπλη επέμβαση, και να σου, καταφθάνουν οι σωφρονιστές. Έτσι τις βαφτίζουν τις ληστείες τους, αν και η λέξη «ληστεία» είναι ανεπαρκής. Ο ληστής κοιτάει να ξεφύγει και αρνείται την πράξη του κι αν τον πεις ληστή θα το πάρει για προσβολή. Ενώ αυτοί περηφανεύονται και καμαρώνουν για τα κατορθώματα τους και τα διηγούνται σε όσους δεν τα γνωρίζουν, κι από πάνω έχουν και την αξίωση να ανταμειφθούν γι' αυτά.
54. Εσύ λοιπόν δεν μας καταδιώκεις, ακριβώς όπως εκείνος που καταδίωξε τους Πέρσες με τα όπλα δεν δίωξε όσους υπηκόους του είχαν αντίθετες αντιλήψεις από τις δικές του. Τότε, γιατί μας καταδιώκουν αυτοί οι άνθρωποι; Με ποιο δικαίωμα κάνουν επιδρομές; Πώς απλώνουν οργισμένοι το χέρι πάνω σε ξένα κτήματα; Πώς μπορούν να καταστρέφουν και ν' αρπάζουν, και σ' όλα αυτά να προσθέτουν την ύβρη με το να καμαρώνουν γι' αυτές τους τις πράξεις;
(Λιβάνιος, «Λόγος υπέρ των ιερών»)
(Σιμόπουλος Κυριάκος, «Η λεηλασία και καταστροφή των ελληνικών αρχαιοτήτων», σ. 123).
Επίσης παρατηρεί:
«Κατά τον Ιουλιανό ο Κωνσταντίνος επέτρεψε να λεηλατηθούν όλοι οι θησαυροί των ναών για να διακηρύξει την περιφρόνησή του προς την αρχαία θρησκεία. Η διαρπαγή όμως δεν έγινε από προσωπική απέχθεια του Κωνσταντίνου- ήταν άλλωστε και ο ίδιος ‘’εθνικός’’- αλλά για πολιτικούς και οικονομικούς λόγους: προσπορισμός εσόδων, προπαγάνδα και κυρίως ικανοποίηση των τοπικών εκκλησιαστικών αρχών που απολάμβαναν πλούσιο μερίδιο από την λαφυραγωγία. Στην Κωνσταντινούπολη δημεύτηκαν οι περιουσίες των αρχαίων ιερών»
(ο. π. σ. 128).
Πορφύριος Γάζης
Άλλο παράδειγμα που θα μπορούσε να αναφερθεί, είναι αυτό του Πορφυρίου Γάζας. Αναφέρονται αναλυτικά στον «Βίο» του, που κατέγραψε ο Μάρκος ο Διάκονος. Αναφέρεται σε γεγονότα που διαδραματίστηκαν το 398.
Γράφει ο Κ. Σιμόπουλος, βάση του «Βίου»:
Οι χριστιανοί εισόρμησαν στους ναούς, καταθρυμμάτισαν όλα τα αγάλματα και λεηλάτησαν τα άδυτα αρπάζοντας τα πολύτιμα αναθήματα και σκεύη. Θα στραφούν ύστερα εναντίον του Μαρνείου, του ναού του Διός. Έντρομοι οι ιερείς αμπάρωσαν τις πόρτες και κατέφυγαν στο άδυτο. Και τώρα τι θα γίνει; Άλλοι έλεγαν να κατεδαφιστεί ο ναός-‘’κατασκαφήναι’’- και άλλοι να πυρποληθεί- ‘’κατακαήναι’’. Προτόμησαν τον εμπρησμό. Ένα ‘’σοφό παιδάκι’’ εφτά χρονών- ‘’έως επτά ενιαυτών’’- εκφράζοντας προφανώς τη θεϊκή βούληση, έδωσε οδηγίες στους ευσεβείς χριστιανούς. Να αλείψετε με πίσσα, θειάφι, και χοιρινό λίπος τις χάλκινες πόρτες και να βάλετε φωτιά. Ακριβώς αυτό έκαναν. Άλειψαν τις θύρες του ναού με τα εμπρηστικά υλικά και ‘’προσήκαν το πυρ’’. Φούντωσε η φωτιά και ο ναός τυλίχθηκε στις φλόγες. Και οι χριστιανοί ρίχθηκαν στην λεηλασία. Άρπαξαν, γράφει ο συναξαριστής, ‘’α εύρισκον, είτε χρυσόν είτε αργυρόν ή σίδηρον ή μόλυβδον’’. Δεν αναφέρει τίποτα για τους έγκλειστους ιερείς. Ασφαλώς κάηκαν ζωντανοί. Ήρθε ύστερα η σειρά των ιδιωτικών σπιτιών. Οι ορδές του Πορφυρίου εισβάλλουν στα σπίτια της Γάζας και καταστρέφουν όλα τα λατρευτικά αγάλματα, όλα τα διακοσμητικά έργα τέχνης, πίνακες ζωγραφικής. Έκαψαν επίσης όλα τα βιβλία των αρχαίων Ελλήνων συγγραφεών.Άλλο παράδειγμα, ο Θεόφιλος και το Σαράπειο...
(Σιμόπουλος Κυριάκος, «Η λεηλασία και καταστροφή των ελληνικών αρχαιοτήτων», σ. 134)
Επικεφαλής φανατισμένου όχλου, οπλισμένου με τσεκούρια, εισόρμησε στον ναό και κάλεσε τους βανδάλους του να κατακερματίσουν το περίφημο αρχαίο άγαλμα του Σάραπι, έργο του Αθηναίου γλύπτη Βρυάξιδος. Ακολούθησε, με παρότρυνσή του, άγρια λεηλασία του ιερού. Ο Ευνάπιος γράφει ειρωνικά ότι οι «ηρωικοί επιδρομείς» γκρέμισαν τα πάντα και ρίχθηκαν στην αρπαγή χρημάτων και πολύτιμων αντικειμένων.
(Σιμόπουλος Κυριάκος, «Η λεηλασία και καταστροφή των ελληνικών αρχαιοτήτων» σ. 135)
Οι θησαυροί των ναών της Αιγύπτου παραχωρήθηκαν από τον αυτοκράτορα στην Εκκλησία της Αλεξάνδρειας».Δεν ήταν όμως αίτιο η θρησκευτική έξαρση, αλλά η αρπαγή.
(ο.π.σ 136)
Δεν υπάρχει πλέον καμία αμφιβολία ότι οι βαρβαρότητες κατά των αρχαίων μνημείων και καλλιτεχνημάτων δεν ήταν αποτέλεσμα θρησκευτικών εξάρσεων αλλά προμελετημένη επιχείρηση διαρπαγής υπό την αιγίδα της εξουσίας, αυτοκρατορικής και εκκλησιαστικής. Αρκεί να σημειωθεί ότι ο πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος, ο οργανωτής των βανδαλισμών, υπήρξε τόσο ευσεβής και αδιάλλακτος χριστιανός και δεινός πολέμιος της ειδωλολατρίας που το 410 διόρισε επίσκοπο Πτολεμαΐδος (Κυρηναϊκής) τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο και ρήτορα Συνέσιο που ανοιχτά δήλωνε πως είναι οπαδός της παλαιάς θρησκείας.
(ο. π. σ. 137)
Στους βανδαλισμούς πρωτοστατούν και οι μοναχοί επειδή διεκδικούν τις περιουσίες των «ειδωλολατρικών ιερών».Θεοδοσιανός Κώδικας
(ο. π. σ. 139)
Πέρα όμως από την ανοχή των χριστιανών αυτοκρατόρων, λίγο αργότερα, το 415, ο Ονώριος και ο Θεοδόσιος ο Μικρός, θα εκδώσουν τον κάτωθι νόμο 16.10.20. Συνεπώς, τώρα έχουμε να κάνουμε με την επίσημη πολιτική της αυτοκρατορίας.
Διατάσσουμε ότι οι ιερείς της ειδωλολατρικής δεισιδαιμονίας θα υπόκεινται στην τιμωρία που τους αντιστοιχεί, εκτός εάν αποχωρήσουν από την Καρχηδόνα πριν από τις Καλένδες του Νοεμβρίου και επιστρέψουν στις κοινότητες από τις οποίες προέρχονται. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι ιερείς σε όλη την Αφρική θα υπόκεινται σε αντίστοιχη τιμωρία, εκτός εάν αποχωρήσουν από τις πόλεις και επιστρέψουν στις δικές τους κοινότητες. Επίσης, σύμφωνα με τη νομοθεσία του Γρατιανού, που τώρα βρίσκεται μεταξύ των αγίων, διατάσσουμε ότι όλα τα μέρη που το εσφαλμένο δόγμα των παλαιών είχε εκχωρήσει στις ιερές τους τελετές θα περιέλθουν στην ιδιοκτησία του αυτοκρατορικού μας ταμείου. Γι’ αυτό, από τη στιγμή που απαγορεύθηκε να δίνονται δημόσια χρήματα στην αίσχιστη δεισιδαιμονία, τα οφέλη από τέτοια μέρη θα αφαιρούνται από τους παράνομους ιδιοκτήτες τους. Εάν όμως η γενναιοδωρία παλαιών αυτοκρατόρων ή η Μεγαλειότητά μας επιθυμεί να παραχωρηθεί οποιοδήποτε το μέρος από αυτή την περιουσία σε κάποια πρόσωπα, αυτή η περιουσία θα παραμείνει στην κυριότητά τους επ’ άπειρον. Ορίζουμε ότι αυτός ο κανονισμός θα ισχύει όχι μόνο σε όλη την Αφρική, αλλά σε όλες τις περιοχές που βρίσκονται μέσα στην επικράτειά μας. Επιπλέον, εάν ήταν επιθυμία μας, όπως έχει εκφραστεί επανειλημμένως με νόμους, τέτοιου είδους περιουσία να ανήκει στη σεβαστή Εκκλησία, η χριστιανική θρησκεία θα μπορεί να διεκδικήσει την περιουσία αυτή για λογαριασμό της. Κατά συνέπεια, όλα τα κτήματα που ανήκαν σε μία δεδομένη στιγμή στη δεισιδαιμονία που δικαίως έχει καταδικαστεί, και όλοι οι τόποι που προηγουμένως ανήκαν στους Frediani ή στους Δενδροφόρους ή σε άλλους που φέρουν διάφορα ονόματα και ειδωλολατρικά επαγγέλματα, και που προορίζονταν για τις γιορτές τους και τις δαπάνες τους, θα μπορούν τώρα να ενισχύσουν το εισόδημα του οίκου Μας, αφού η προαναφερθείσα εσφαλμένη πίστη καταργηθεί. Ασφαλώς, εάν κάτι έχει χρησιμοποιηθεί ποτέ σε θυσίες και άρα έχει εξυπηρετήσει την εξαπάτηση των ανθρώπων, θα απομακρυνθεί από τα λουτρά και από τα αγαπημένα μέρη όπου συχνάζει το κοινό, έτσι ώστε να μη δίνει αφορμή για σφάλματα. Επιπλέον, ορίζουμε την απομάκρυνση των χιλιάρχων και των εκατοντάρχων ή άλλων προσώπων που λέγεται ότι είχαν μονοπωλήσει για λογαριασμό τους την δωρεάν διανομή σίτου και τροφίμων στον λαό σε καιρό λιμού, του απλού λαού. Έτσι κανείς δεν θα αποφεύγει την ποινή του θανάτου, εάν πάρει με τη θέλησή του να τον διορίσουν σε τέτοια αίσχη.Κληρονομιές
Παρεδόθη την τρίτη ημέρα πριν από τις Καλένδες του Σεπτεμβρίου στη Ραβέννα το έτος της δέκατης υπατείας του Αυγούστου Ονωρίου καί της έκτης υπατείας του Αυγούστου Θεοδοσίου, 30 Αυγούστου 415.
(Αφροδίτη Καμάρα, «Η αντιπαγανιστική νομοθεσία της Ύστερης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μέσα από τους κώδικες», σ. 79-83)
Σημαντική πηγή εσόδων απετέλεσαν και οι κληρονομιές, εν ονόματι του «θεού» και μιας καλής θέσεως στην μετά θάνατον ζωή.
Αφότου το 321 ο Κωνσταντίνος έδωσε στην Εκκλησία το δικαίωμα να κληρονομεί -μία ανεξάντλητη πηγή πλούτου έως τις μέρες μας- πολλοί χριστιανοί της άφηναν μέρος γαιών ή και ολόκληρες γαίες και περιουσίες σε μετρητά, για τη σωτηρία της ψυχής τους.Είναι ένα φαινόμενο που το βλέπουμε και σήμερα. Όπως και όλα όσα αναφέρουμε, αφού η απληστία του χυδαίου ανθρώπου παραμένει η ίδια.
(Karlheinz Deschner, «Η εγκληματική ιστορία του Χριστιανισμού», τ. Β΄, σ. 261)
Όταν πρόκειται για χρήματα, οι πιο δοξασμένοι άγιοι, οι πιο διάσημοι Πατέρες και Διδάσκαλοι της Εκκλησίας δεν διστάζουν να διχάσουν γονείς και παιδιά, ζητώντας να τα αποκληρώσουν εν μέρει ή εξ ολοκλήρου προς όφελος της Εκκλησίας.Αυτό προκύπτει από τα ίδια τα γραπτά των Πατέρων. Για παράδειγμα, ο άγιος Κυπριανός προτρέπει τους γονείς να μεταβιβάσουν την περιουσία τους στον Θεό και όχι στα παιδιά τους. Γιατί ο Θεός είναι ο αληθινός τους κηδεμόνας. Ο άγιος Ιερώνυμος ζητάει από τους ιερείς να δίνουν την περιουσία τους στους φτωχούς και στην εκκλησία. Ο Σαλβιανός λέει ανοιχτά ότι, όποιος δεν αφήνει την περιουσία του στην Εκκλησία, αλλά την δίνει στα παιδιά του, ενεργεί ενάντια στο θέλημα του Θεο
(ο. π. σ. 264)
(ο. π .σ. 261-265).
Επειδή το κακό είχε παραγίνει, κάποιοι προσπάθησαν να περιορίσουν το φαινόμενο, αλλά χωρίς επιτυχία. Ο «Μαμωνάς της αδικίας» πάντα θριαμβεύει.
Τον 4ο αιώνα πιστοποιούν ακόμη και οι νόμοι των χριστιανών αυτοκρατόρων την εξαθλίωση πολλών οικογενειών η οποία είχε προκληθεί από τις μεγάλες δωρεές προς την Εκκλησία. Ήδη ο Βαλεντινιανός Α΄ (364-375) προβαίνει γι’ αυτό το λόγο σε αυστηρές ενέργειες ενάντια στην υφαρπαγή κληρονομιών από την Εκκλησία. Το έτος 370 απαγορεύει σε ιερωμένους και μοναχούς να επισκέπτονται τα σπίτια των χηρών και ορφανών, και ανακηρύσσει άκυρες όλες τις δωρεές και κληροδοτήσεις τους, όπως και εκείνες άλλων γυναικών οι οποίες με θρησκευτική πρόφαση, επρόκειτο να γίνουν θύματα εκβιαστών ιερέων.Όπως δείχνει η ιστορία, ουδέποτε εφαρμόστηκαν τα μέτρα αυτά. Έμειναν νεκρό γράμμα.
(ο. π. σ. 266)
Αν και απαγορεύονταν η προσωπική ιδιοκτησία για τους μοναχούς, τα μοναστήρια είχαν το δικαίωμα να πλουτίζουν όσο ήθελαν, πράγμα που έκαναν κιόλας, κυρίως με τις περιουσίες που δώριζαν πλούσιοι κοσμικοί κατά την είσοδό τους στο τάγμα.
Άλλοι πλούσιοι κοσμικοί έδιναν για την σωτηρία της ψυχής τους μεγάλες δωρεές στα μοναστήρια, τα αποκαλούμενα ‘’ψυχικά’’. Στην Νιτρία, η ενάρετη Ρωμαία Μελάνη χαρίζει στον μοναχό πατέρα Παμβώ, μαθητή του Αντωνίου, 150 κιλά ασήμι. Ο Αυγουστίνος που παραπονιέται κάποιες φορές για περιφερόμενους οκνηρούς μοναχούς που πουλάνε ψεύτικα λείψανα από πόρτα σε πόρτα, επιθυμεί μεν την ευημερία των μοναστηριών, αλλά καθώς φαίνεται, δεν είναι τόσο εύπιστος.Αρπαγές από τους φτωχούς που δεν μπορούσαν να ανταπεξέλθουν στην βαρύτατη φορολογία
(ο. π. σ. 230)
Ο Αλέξανδρος Διομήδης, που διετέλεσε πολιτικός, οικονομολόγος, δικηγόρος, συγγραφέας, και πανεπιστημιακός, στις «Βυζαντινές Μελέτες» του, γράφει:
Οι πανίσχυροι εκκλησιαστικοί άρχοντες -όπως και οι κοσμικοί άρχοντες- εχρησιμοποίουν ολόκληρον τον όγκον της επιρροής των δια να αποσπάσουν από τους ασθενείς και απροστάτευτους τα μικροκτήματά των -«τα των πενήτων καταπίειν»- να συγκεντρώσουν δε εις χείρας των, κατά το δυνατόν, μείζονα έκτασιν γης. «Πολλά των χωρίων ευρίσκονται βλαπτόμενα τε και αδικούμενα, τινά δε και αφανιζόμενα παρ’ ολίγον από της των μοναστηρίων αφορμής», λέγει η Νεαρά XXIX Βασιλείου Β΄ [976-1025]. Κατεδυνάστευον -ιδία όταν επρόκειτο περί Μονών- τους περιοίκους αγροτικούς πληθυσμούς έως ου, απαυδίζοντες ούτοι από την πίεσιν των δημοσίων φόρων, από την διάχυτον πέριξ των αναλγησία, από την αρπακτικότητα των εισπρακτόρων, εγκατέλειπον το κτήμα ή μετεβίβαζον αυτό υπό τον όρον της «προστασίας» (πατροκίνιον), εις την παντοδύναμον Μονήν.Φυσικά, ως σοβαρός ερευνητής, δεν τα βγάζει από το κεφάλι του, αλλά βασίζεται σε Νεαρά (νομοθεσία) του Βασιλείου του Β΄.
(Βυζαντιναί Μελέται, τ. Α΄, σ. 38-39)
Η τάξις των γεωργών είχε περιέλθει, κατά τας αψευδείς μαρτυρίας συγγραφέων του ΙΔ΄ αιώνος, εις οικτράν κατάστασιν. Ο πληθυσμός της υπαίθρου αραιώνεται ένεκα της κακομεταχειρήσεως από τους χωροδεσπότας και των δηώσεων και καταστροφών, από τας συχνάς εχθρικάς επιδρομάς. Εν τούτοις, εν μέσω του ολέθρου τούτου, η μοναστηριακή περιουσία ηύξανεν, ο αριθμός των ζητούντων, εν μέσω γενικής αναστατώσεως άσυλον εις τας Μονάς, παραχωρούντων δε εις αυτάς και τας εις τας πόλεις οικίας των και άλλα περιουσιακά στοιχεία. Από την αντίδρασιν πλείστων εκκλησιαστικών συγγραφέων προκύπτει, ότι η καλογερική πλεονεξία εξεμεταλλεύετο επί μάλλον και μάλλον τα αισθήματα και τους φόβους των πιστών. Έκτοτε ιδίως χρονολογούνται τα εκτεταμένα μοναστηριακά κτήματα εν Θεσσαλία και αι μεγάλαι Μοναί με μετόχια της Μακεδονίας, ιδία της ανατολικής.Η τοκογλυφία των επισκόπων και των ηγουμένων
(ο. π. σ.100)
Ο ιστορικός Γιάννης Κορδάτος, μας αποκαλύπτει βάση πρωτογενούς πηγής, την κατάσταση που επικρατούσε κατά τον 14ο αιώνα. Μάλιστα, η πηγή προέρχεται από έναν εκκλησιαστικό, ονόματι Ισίδωρο.
Ένας ιεράρχης, ο Ισίδωρος, που έζησε στο τέλος του ΙΔ΄ αιώνα, ακολουθώντας τις παραδόσεις του Χρυσοστόμου, του Γρηγορίου και του Βασιλείου, διαμαρτύρονταν για τον ηθικό ξεπεσμό της κοινωνίας στην εποχή του, για την απληστία των κληρικών και των καλογέρων και για την τοκογλυφία, που έριχνε στην δυστυχία, στην απόγνωση και στην αθλιότητα πολύ κόσμο. «Αρπάζετε το έχειν των αδελφών σας (βροντοφώνησε σε μία ομιλία του), και με τις τέτοιες αρπαγές σας ικανοποιείται την ασέλγειά σας». Και αλλού ο ίδιος τονίζει: «Επειδή δεν υπάρχει πια κοινωνική αλληλεγγύη, εσείς οι δανειστές δέρνετε, χτυπάτε, δαγκώνετε» (ελ. Χειρόγρ. Βιβλ. Παρισιού Νο 1192, φ. 280 και 239). Ακόμα, στιγματίζει και τους καλογέρους, που κατέβαιναν στις πόλεις, όπου ανακατεύονταν στα πολιτικά και ο νους και ο λογισμός τους ήταν πώς να πλουτίσουν και να αποκτήσουν αμπέλια και χωράφια (βλ. ελ. Χειρόγραφο οπ. Παραπάνω, φ. 171-171ν). Αξίζει όμως να μεταφέρουμε εδώ μεταφρασμένα όσα λέει για τους τοκογλύφους. Επειδή στις διαμαρτυρίες και στις επικρίσεις του οι τοκογλύφοι επικαλούντανε τους νόμους από την μία μεριά και από την άλλη δικαιολογούντανε, ότι με τα δάνειά τους προσφέρανε υπηρεσίες στην κοινωνία, ο Ισίδωρος τους δίνει την πιο κάτω αποστομωτική απάντηση: Αλλά ποια είναι η ψυχρή απολογία των καλόγερων; «Από τα δικά μου χρήματα που δανείζω, βγάζει κέρδος, λένε, ο χρεοφειλέτης μου. Τι παράξενο λοιπόν είναι, αν κ’ εγώ ο δανειστής του πάρω ένα μέρος από τα κέρδη του, αφού με τα δικά μου χρήματα κέρδισε; Δεν πιστεύω να θεωρείται καλό πράγμα το να δίνει κανείς την περιουσία του να την νέμεται ένας άλλος, χωρίς εκείνο που δανείζει να’ χει κανένα κέρδος». Αυτό είναι ληστεία και αρπαγή, απαντούν εκείνοι, που χαρακτήριζαν την τοκογλυφία σαν άδικο και παράνομο μέτρο. «Κανένα κέρδος δεν έχει ο αδελφός σου με το να τόνε δανείσεις, η τέτοια σου πράξη είναι σα να ρίχνεις τ’ αγκίστρι μέσα στους φτωχού το σπιτικό και μαζί με τα δικά σου τραβάς και τα δικά του, έπειτα ούτε και κρυφά τα αρπάζεις, πράγμα που θάτανε σ’ εκείνον που παθαίνει τη ζημιά μικρό κακό, αλλά με τέτοια καταπίεση, ώστε με τα ίδια τα χέρια του αδικούμενου παίρνεις τ’ αρπαγμένα, γιατί εκείνος τρομοκρατημένος από τις φοβέρες σου για να μην τον κλείσεις στην φυλακή ή του γκρεμίσεις το σπίτι ή του πάρεις και τα πιο χρειαζούμενα πράγματα, προτιμά το μικρότερο κακό· και για να μη χάσει την υπόληψή του και γίνει περίγελο του κόσμου, αν ο τρίτος πάει και του κάνει το κακό, ο ίδιος ή το σπίτι του πουλάει ή το χωράφι του, ή τα ρούχα του ή ό, τι άλλο δικό του, τρέμοντας την ασπλαχνία σου και θεληματικά έρχεται και σου δίνει ό, τι του ζητείς» (ελ. Χειρόγρ. Βιλιοθ. Παρισιού, Νο 1192, φ. 226). Όσο όμως και αν φώναζε και αν διαμαρτύρονταν ο Ισίδωρος κανείς από τους ισχυρούς δεν του έδινε σημασία. Η φωνή του ήταν φωνή βοώντος εν τη ερήμω.Δεν ξεκίνησε βέβαια το φαινόμενο από τον 14ο αιώνα. Υπήρχε από πολλούς αιώνες πρωτύτερα. Ήδη η Α΄ Οικουμενική, 10 αιώνες πριν, είχε ασχοληθεί με το θέμα. Και επαναλαμβάνονται οι κανόνες σε διάφορες εποχές και συνόδους, κάτι που αποδεικνύει ότι το φαινόμενο ποτέ δεν εξέλειπε. Φαίνεται για άλλη μια φορά η ασυμφωνία λόγων και πράξεων από την πλευρά των εκκλησιαστικών ηγετών. Αυτό το βλέπουμε πολύ καθαρά και στην εποχή μας, όπου η εκκλησία άλλα λέει, και άλλα κάνει. Συμπεριφέρεται ακριβώς όπως και οι πολιτικοί. Και αν βρεθεί κάποιος να πει το ορθό, τότε τον απομονώνουν. Τον «τρώει» το εκκλησιαστικό κύκλωμα, και δεν εισακούεται, ακριβώς όπως και ο Ισίδωρος που είδαμε παραπάνω.
(Ακμή και Παρακμή του Βυζαντίου, σ. 462-464)
Στον κανόνα 17 της Α΄ Οικουμενικής, αναφέρεται: «Επειδή πολλοί εν τω κανόνι εξεταζόμενοι, την πλεονεξίαν και την αισχροκέρδειαν διώκοντες, επελάθοντο του θείου γράμματος λέγοντος «το αργύριον αυτού ουκ έδωκεν επί τόκω» (Ψαλμός 11,5). Και δανείζοντες εκατοστάς απαιτούσιν· εδικαίωσεν η αγία και μεγάλη σύνοδος, ως, ει τις ευρεθείη μετά τον όρον τούτον τόκους λαμβάνων, εκ μεταχειρίσεως, ή άλλως μετερχόμενος το πράγμα, ή ημιολίας απαιτών, ή όλως έτερον τι επινοών αισχρού κέρδους ένεκα, καθαιρεθήσεται του κλήρου και αλλότριος του Κανόνος έσται.Ίσως να πει κανείς ότι το κέρδος εδώ είναι ατομικό και όχι της Εκκλησίας. Σωστά. Όμως, κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει το φαινόμενο να συμβαίνουν αυτά με την γνώση και την ανοχή του επισκόπου, και μέρος των κερδών να μένουν στην επισκοπή. Για παράδειγμα, ο ΜΔ΄ δήθεν «αποστολικός» κανόνας, αναφέρεται στην τοκογλυφία (και) του επισκόπου
(Πηδάλιο, σ. 124)
(ο. π. σ. 52).
Παραχώρηση περιουσίας του υποψήφιου μοναχού στο μοναστήρι
Ο κανόνας ΣΤ΄ της «Πρωτοδευτέρας» συνόδου, που συγκλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στον ναό των «Αγίων Αποστόλων», επί βασιλέως Μιχαήλ του Γ΄ (ή Μέθυσου), το 861 με 318 πατέρες, ορίζει:
Οι μοναχοί ουδέν ίδιον οφείλουσιν έχειν. Πάντα δε τα αυτών προσκυρούσθαι τώ μοναστηρίω. φησί γάρ ο μακάριος Λουκάς περί των εις Χριστόν πιστευόντων, καί τήν των Μοναχών πολιτείαν διατυπούντων, «ως ουδείς τι των υπαρχόντων αυτώ έλεγεν ίδιον περί των υπαρχόντων αυτοίς διατίθεσθαι πρότερον, καί οίς βούλοιντο προσώποις, μή κεκωλυμένοις δηλονότι παρά τού νόμου, τα αυτών παραπέμπεσθαι. Μετά γάρ τοι το μονάσαι, τών προσόντων αυτοίς απάντων, το Μοναστήριον έχει την κυριότητα και ουδέν περί των οικείων φροντίζειν, ή διατίθεσθαι, τούτοις παρακεχώρηται. Ει δε τις φωραθείη κτήσίν τινά, ήτις ου κατεκληρώθη τώ Μοναστηρίω, ιδιοποιούμενος, και φιλοκτησίας πάθει δουλούμενος, ταύτην μεν παρά του Ηγουμένου ή του Επισκόπου αναλαμβάνεσθαι, και πολλών παρουσία πιπρασκομένην, πτωχοίς καί απόροις διανέμεσθαι. Τον δε γε την τοιαύτην κτήσιν, κατά τον πάλαι Ανανίαν υποσυλάν μελετήσαντα, τω προσήκοντι επιτιμίω η αγία Σύνοδος ώρισε σωφρονίζεσθαι. Δήλον δε ως άτινα περί μοναζόντων ανδρών η αγία Σύνοδος εκανόνισε, τα αυτά και περί μοναζουσών γυναικών κρατείν εδικαίωσε.Ο Νικόδημος σχολιάζει τον κανόνα και αναφέρει τις εξής περιπτώσεις που αφορούν μοναχούς και μοναχές: Πριν καλογερέψει κάποιος, έχει το δικαίωμα να διευθετήσει τα κληρονομικά. Όταν όμως καλογερέψει, δεν μπορεί να κάνει κάτι, και όλα τα εξουσιάζει το Μοναστήρι (ο. π. σ. 286).
(ο. π. σ. 286)
Αν φανερωθεί ότι κάποιος καλογέρεψε κρατώντας κρυφά κάτι για τον εαυτό του και όχι για το κοινόβιο, τότε επιβάλλεται σε επιτίμιο, και αυτό που βρίσκεται στην κατοχή του το παίρνει ο Ηγούμενος ή ο Αρχιερέας το πωλεί, και τα χρήματα τα δίνει στους φτωχούς (σ. 287).
Η Νεαρά του Ιουστινιανού ΡΚΓ, στο Δ΄ βιβλίο των Βασιλικών, ορίζει ότι αν ο καλόγερος έχει παιδιά, μπορεί να κανονίσει τα κληρονομικά, αφού όμως συμπεριλάβει μεταξύ των κληρονόμων και τον εαυτό του. Ισχύει μόνο για τα παιδιά του. Αν δηλαδή, έχει τρία παιδιά, ο ίδιος συνυπολογίζεται ως τέταρτο. Ο καλόγερος το μερίδιό του πρέπει να το παραχωρεί στο μοναστήρι (σ. 286).
Αν όμως πεθάνει χωρίς να τακτοποιήσει κάτι, τότε κληρονομούν τα παιδιά του και το μοναστήρι (σ. 286).
Εάν ο καλόγερος πεθάνει, όσα απέκτησε εν ονόματι του μοναστηριού, δεν περιέρχονται στα παιδιά του ή σε άλλους συγγενείς, αλλά στο μοναστήρι. Γιατί, είναι αφιερωμένα στον Θεό. Το ίδιο ισχύει και για τις επισκοπές.
Αν απέκτησαν κληρονομιά πριν μονάσουν, πρέπει να δίνουν από το μερίδιό τους, πέρα από τους συγγενείς, και στο μοναστήρι.
Πριν την πτώση της Πόλης
Κατά τους παραπάνω τρόπους, όλους τους προηγούμενους αιώνες, η εκκλησία και τα μοναστήρια μάζεψαν πλούτη και περιουσίες. Ας δούμε τώρα, πως ήταν η κατάσταση λίγο πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης, και πως πολιτεύτηκαν οι εκκλησιαστικοί, προτάσσοντας το οικονομικό συμφέρον τους, πάνω από όλα.
Ο ιστορικός Γιάννης Κορδάτος αναφέρει –πάντα βάση πηγών-, τα εξής:
Ο Αλέξιος Κομνηνός για να μαζέψει χρήματα πουλούσε και τίτλους ευγενείας σε όσους ήθελαν να γίνουν τιτλούχοι. Κι ακόμα πολλά μοναστήρια παραχώρησε σε φίλους του, και σε άλλους χάρισε ολόκληρες εκτάσεις για να χτίσουν μοναστήρια, να νέμονται μεγάλες περιοχές χωρίς να πληρώνουν φόρους, όπως το νησί Πάτμος, που το χάρισε στον φίλο του καλόγερο Χριστόδουλο. Γενικά ο Αλέξιος Κομνηνός, όπως και οι διάδοχοί του, ευνόησε πολύ τον καλογερισμό, για αυτό στα χρόνια των Κομνηνών χτίστηκαν πολλά μοναστήρια και οι καλόγεροι αποχτήσανε μεγάλη επιρροή και δύναμη. Επίσης θέσπισε με χρυσόβουλλό του «εφεξής το Όρος του Άθω καλείσθαι παρά πάντων Άγιον» και είναι «ελεύθερον και μηδεμίαν φορολογίαν ή επήρειαν τινά έχει τους μοναχούς έως της συντελείας του αιώνος».Θρησκόληπτοι αυτοκράτορες που υπολόγιζαν στην δύναμη της εκκλησίας, έκαναν τα χατίρια για να τα έχουν καλά, και ας ζούσε ο λαός στην δυστυχία.
(Ακμή και παρακμή του Βυζαντίου, σ. 309)
Μάλιστα, προκειμένου να καλλιεργούνται οι γεωργικές εκτάσεις των μοναστηριών, χρειάζονταν και δούλοι, οι λεγόμενοι «αγιόδουλοι».
«Η εκκλησία του αγίου Δημητρίου είχε δούλους, που μέρα και νύχτα καταπιέζονταν με τον πιο σκληρό τρόπο από το ιερατείο και τους καλόγερους»
(ο. π. σ.415).
«Οι καλόγεροι για να κρύψουν την ντροπή τους, που κρατούσαν δούλους και τους κακομεταχειρίζονταν, τους λέγανε ‘’αγιόδουλους’’ και πλάσανε το παραμύθι, πως τάχα ο άγιος Δημήτριος έκανε το θαύμα του, όταν τους φέρνανε από τη Συρία σκλάβους, δεμένους με αλυσίδες, τους λευτέρωσε, αρπάζοντάς τους και τους έκανε δούλους των χτημάτων του»
(ο. π . σ. 415).
Για να μην χάσουν τις ανέσεις, δεν δίστασαν να συμβιβαστούν με τον κατακτητή. Δεν μπορούσαν να βασιστούν στην πάλαι ποτέ ισχυρή Βυζαντινή Αυτοκρατορία, αποδυναμωμένη τώρα οικονομικά και στρατιωτικά, έχοντας χάσει εδάφη και έχοντας ουσιαστικά παραμείνει με την Πόλη και τα περίχωρα λίγο πριν την πτώση.
Οι Τούρκοι, αφού απλωθήκανε σχεδόν σε ολόκληρη τη Μικρασία, άρχισαν να παίρνουν μία-μία και τις πόλεις της Θράκης. Στα χρόνια αυτά οι καλόγεροι του Αγίου Όρους έκοψαν κάθε δεσμό με το Βυζάντιο και θεληματικά αναγνώρισαν ως κυρίαρχό τους τον Τούρκο ηγεμόνα Ορχάν. Το Άγιον Όρος, γράφει ο Σμυρνάκης, φαίνεται ότι αναγνώρισε την κυριαρχία των Οθωμανών, ότε η έδρα αυτών ην εν Προύσση, ίσως επί Σουλτάνου Ορχάν του Νικητού (1326-1360). Οι δε Πατέρες του Αγίου Όρους, προβλέποντες, ότι η πρωτεύουσα του Βυζαντινού Κράτους θέλει περιέλθει εις χείρας των Οθωμανών, ένεκεν των εν αυτή επικρατουσών τότε απείρων καταμελισμών και διενέξεων έσπευσαν εις Προύσσαν και υπέβαλον την υποταγήν αυτώ τω Σουλτάνω, παρ’ ου έλαβον την επικύρωσιν των κτημάτων και προνομίων άλλων.Η κατάσταση μέσα στην Πόλη και γενικότερα, δεν ήταν καλύτερη. Οι πολίτες ήσαν διαιρεμένοι σε δύο παρατάξεις· τους ενωτικούς- που ήλπιζαν στην βοήθεια του πανίσχυρου Πάπα, και τους ανθενωτικούς- που δεν ήθελαν αυτήν την υποταγή και προτιμούσαν την υποταγή στους Οθωμανούς.
(ο. π. σ. 465)
Είχε γίνει πια πεποίθηση στην άρχουσα τάξη, πως σωτηρία δεν υπάρχει και ότι οι κληρονόμοι του Βυζαντίου θα είναι ή οι δυτικοί ή οι Τούρκοι. Μέσα στην πρωτεύουσα οι λαϊκές μάζες, οι κληρικοί και οι καλόγεροι ήσαν ανθενωτικοί, δηλαδή εχθροί του Πάπα και των δυτικών. Οι πιο πολλοί όμως ευγενείς ήταν ενωτικοί, δηλαδή φιλοδυτικοί-λατινόφρονες. Μα και οι περισσότεροι λόγιοι ήταν ενωτικοί και υποστήριζαν την πολιτική των Παλαιολόγων. Οι ανθενωτικοί, όσο περνούσε ο καιρός, τόσο γίνονταν φανατικότεροι και καταντούσαν φιλότουρκοι με το μίσος που εκδηλώνανε ενάντια στους ενωτικούς.Επί Τουρκοκρατίας
Ο φιλοτουρκισμός ήταν ισχυρός και στις επαρχίες, γι’ αυτό οι Τούρκοι στη Μακεδονία, στη Θεσσαλία, στην Στερεά Ελλάδα και στην Ήπειρο, δεν βρίσκανε αντίσταση, όταν προχωρούσαν στα μέρη αυτά. Στα 1396, όταν ο Βαγιαζήτ περνούσε από τη Θεσσαλία και τη Ρούμελη, οι πιο πολλές πόλεις –Τρίκαλα, Λάρισα, Σάλωνα, Δομοκός- παραδόθηκαν θεληματικά. Ο μητροπολίτης, μάλιστα, στα Σάλωνα προσκάλεσε τον τούρκο σουλτάνο να κυνηγήσουν μαζί.
Είδαμε, πως τα Γιάννενα παραδόθηκαν από το αρχοντολόγι τους θεληματικά στους Τούρκους. Το ίδιο έγινε και με τους αγιορείτες, καθώς και αλλού. Η πολιτική αυτή, που εφάρμοσαν οι Τούρκοι και που εξυπηρέτησε πολύ τα καταχτητικά τους σχέδια, βασίζονταν στη δική τους ιερά Γραφή, το Κοράνι. Σύμφωνα με τις βασικές διατάξεις του, ο κόσμος χωρίζεται, από τη μια μεριά, στους πιστούς- σε εκείνους που παραδέχουνται τον προφήτη Μωάμεθ σαν ανώτατο πάνω στη γης κυρίαρχο, και από την άλλη, στους απίστους -τους μη μωαμεθανούς, που τους λέγανε γκιαούρηδες, δηλαδή εχθρούς.
Το Κοράνι όμως επέτρεπε τη συμβίωση των μωαμεθανών με τους γκιαούρηδες, όταν αυτοί θεληματικά δέχονταν να γίνουν ραγιάδες των μωαμεθανών, δηλαδή υποταχτικοί τους. Η μουσουλμανική νομοθεσία όριζε να πληρώνουν μόνο κεφαλικό φόρο (χαράτσι) και μερικά άλλα δοσίματα, πολύ ελαφρότερα από τους φόρους, που πλήρωναν στο Βυζάντιο οι υπήκοοί του. Δε θέλει ρώτημα, πως η μουσουλμανική νομοθεσία πάνω στο ζήτημα αυτό δεν αντανακλούσε αισθήματα δικαιοσύνης ή ανεξιθρησκίας. Οι Τούρκοι, ας μην το ξεχνούμε, ήταν λαός νομαδικός στην αρχή και γι’ αυτό πολύ καθυστερημένος. Από τους Άραβες πήραν μόνο τη θρησκεία. Αν εφαρμόζανε πολιτική εξοντωτική δε θα μπορούσαν να τα βάλλουν με την βυζαντινή αυτοκρατορία, γιατί οι μικρασιατικές και βαλκανικές μάζες θα συσπειρώνονταν και θα βοηθούσαν το Βυζάντιο με τον πιο θετικό τρόπο.
Εφαρμόζοντας, λοιπόν, οι Τούρκοι με συνέπεια τις διατάξεις και τις εντολές του Κορανίου, από τη μία μεριά δελέαζαν τις λαϊκές χριστιανικές μάζες, που ήταν δυσαρεστημένες και αγαναχτισμένες από την σκληρή καταπίεση και την εκμετάλλευση της βυζαντινής φεουδαρχίας, και από την άλλη, παραχωρώντας στους πατριάρχες και στους μητροπολίτες τη θρησκευτική πνευματική εξουσία πάνω στους ραγιάδες, είχαν οι σουλτάνοι ήσυχο το κεφάλι τους, ότι οι γκιαούρηδες θα μένανε υποταχτικοί, γιατί ο ανώτερος κλήρος, που εκμεταλλευότανε με χίλιους δυό τρόπους σε βάρος των χριστιανών την προνομιακή του θέση, είχε κάθε λόγο να μένει πιστός και να κάνει τα θελήματα της τουρκικής εξουσίας. Από την αιτία αυτή, τόσο οι καλόγεροι, όσο και η μεγάλη πλειοψηφία από τους μητροπολίτες, είχαν συμφέρον να ευνοήσουν την επικράτηση των Τούρκων, αφού τους άφηνε, όπως πρώτα, να έχουν -εξουσιαστική θέση μέσα σε κάθε πολιτεία και να νέμουνται τις εκκλησιαστικές και μοναστηριακές περιουσίες τους.
(ο. π. σ. 487-489)
Ας δούμε τι ίσχυε κατά το ισλαμικό δίκαιο. Ο Γιάννης Κορδάτος αναφέρει σχετικά:
Κατά το ισχύον τότε ισλαμικόν δίκαιον, αι πόλεις που συνθηκολογούσαν δεν καταστρέφονταν και η παλαιά καθιερωμένη κοινωνική τάξις και ιεραρχία δεν ανατρέπονταν.
(Η κοινωνική σημασία της ελληνικής επαναστάσεως του 1821, σ. 66)
Οι Τούρκοι σύμφωνα με το Κοράνι και το λόγο που έδωκεν ο Μωάμεθ ο κατακτητής, δεν επείραξαν ούτε τας ιδιωτικάς, ούτε τας κοινοτικάς, ούτε τας μοναστηριακάς ιδιοκτησίας των μερών που υπετάχθησαν θεληματικά. Μόνον σε κείνα τα μέρη που έγινεν αντίστασις εδημεύθησαν όλαι αι κινηταί και ακίνητοι περιουσίαι των χριστιανών. Δι’ αυτό αι περισσότεραι επαρχίαι η μια ύστερα απ’ άλλην και πολύ πιο πριν απ’ το πέσιμο της Πόλης καλούσαν τους Τούρκους νάρθουν να τις πάρουν. Οι Αγιορείτες μάλιστα καλόγηροι -και υπάρχουνε γραπτά που το μαρτυρούν στα χρόνια 1326-1390, τα είχανε καλά με τους Τούρκους και άμα έπεσεν η Σαλονίκη στα 1430 εκάλεσαν τον Σουλτάνο Μουράτ Β΄ να στείλει ανθρώπους να του παραδώσουν το Όρος.Έτσι, «είναι αναμφισβήτητον ότι σχεδόν όλη η ακίνητος ιδιοκτησίατων μοναστηρίων, ναών, κλπ., επί βυζαντινής εποχής, διετηρήθη και επί τουρκοκρατίας»
(ο. π. σ . 67)
(ο. π. σ. 77).
Για ποιούς λόγους δόθηκαν τα προνόμια στο Πατριαρχείο και τον ανώτερο κλήρο;
Υπήρχαν εις όλην την Ελλάδα, Μακεδονίαν, Θράκην, και γενικά εις την Μεσόγειον, πολλοί που είχαν εκδηλωθεί υπέρ της ενώσεως των Εκκλησιών, αποδεχόμενοι τας αποφάσεις της συνόδου της Φλορεντίας (1439), πράγμα που εσήμαινε ότι ήσαν φίλοι και σύμμαχοι των Λατίνων. Έπρεπε λοιπόν να σταθεροποιήσει την νίκην του και να προλάβει κάθε κίνδυνον εκ της Δύσεως. Και αυτό θα το κατόρθωνε, αν κολάκευε τους ανθενωτικούς, αν δηλαδή δεν ανέτρεπε το υφιστάμενον καθεστώς της φεουδαρχίας και δεν εδήμευε τας μοναστηριακάς ιδιοκτησίας.Ο φόβος της ανατροπής του, από τους Δυτικούς. Ο Σουλτάνος ήθελε να τα έχει καλά με τον Πατριάρχη, διότι υπήρχε ο κίνδυνος των Ρωμαιοκαθολικών του Πάπα. Έτσι, ο ένας έδινε προνόμια και ο άλλος είχε την αποστολή να κρατά τον λαό ήσυχο. Ακόμα, δεν υπήρχε το αυτοκέφαλο. Το Πατριαρχείο έκανε κουμάντο στις ελλαδικές επισκοπές.
( ο. π. σ. 66)
Σε τι συνίσταντο τα προνόμια; Ο Πατριάρχης έγινε ο απόλυτος ρυθμιστής των εκκλησιαστικών ζητημάτων, και του ιδιωτικού δικαίου.
Οι Τούρκοι, μετά την άλωση της Πόλης, και σε όσους ήθελαν να παραμείνουν χριστιανοί, έδιναν ένα επίσημο έγγραφο, το «βεράτιον». Όπως γράφει ο Βασίλειος Στεφανίδης, κατά το βεράτιον του Μεχμέτ προς τον Γεννάδιο, το οποίο διασώζεται στον χρονογράφο Γεώργιο Φρατζή, «ο πατριάρχης και οι αρχιερείς ανεγνωρίζοντο ως αδειάσειστοι, αφορολόγητοι και ανενόχλητοι»
(Εκκλησιαστική Ιστορία, σ. 689).
Οι χριστιανοί είχαν πλήρη ελευθερία να ασκούν την λατρεία τους. «Οι χριστιανοί θα αφίνοντο εις την θρησκείαν αυτών, υπό τους ιδιαιτέρους θρησκευτικούς αρχηγούς και τον ιδιαίτερον νόμον αυτών. Ούτω παρείχετο εσωτερική αυτοδιοίκησις. Η εσωτερική αύτη αυτοδιοίκησις εις τα όμματα των μουσουλμάνων δεν ήτο προνόμιον, αλλά μειονέκτημα και έλαβε χαρακτήρα χριστιανικής θεοκρατίας, διότι οι θρησκευτικοί αρχηγοί έγιναν και πολιτικοί άρχοντες, αλλά δεν ήτο τελεία ανεξαρτησία. Ο ανώτατος θρησκευτικός και πολιτικός αρχηγός των εν Τουρκία ορθοδόξων χριστιανών («μιλέτ μπασής», όχι εθνάρχης, αλλά αρχηγός θρησκευτικής ομάδος), ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, εγκαθίστατο υπό του σουλτάνου»
(ο. π. σ. 689).
Τι όφειλε να επιτελεί ο εκάστοτε Πατριάρχης; «Ο πατριάρχης απέναντι του σουλτάνου ήτο υπεύθυνος δια την υπ’ αυτού και των χριστιανών οφειλομένην εις το κράτος αφοσίωσιν»
(ο. π. σ. 690).
Απολύτως λογικό να οδηγηθούν τα πράγματα στις «αλλαξοπατριαρχίες».
Η φιλοδοξία κληρικών και λαϊκών προυχόντων και η απληστία της τουρκικής κυβερνήσεως εγίνετο η αφορμή συχνών αλλαξοπατριαρχειών.Η Εκκλησία φορολογούσε τους ραγιάδες Έλληνες
(ο. π. σ. 690)
Ας δούμε όμως και μια ακόμη επαίσχυντη πράξη της «μητέρας» εκκλησίας, η οποία δεν ήταν άλλη από την φορολόγηση των ραγιάδων.
Μία φούχτα καλόγεροι, που κι αυτοί ήταν εξαρτημένοι απ’ το Άγιον Όρος, από το Πατριαρχείο ή το μητροπολίτη, έπαιρναν αμύθητα εισοδήματα από γεννήματα, καρπούς και ζωντανά. Χιλιάδες αγρότες ήταν σκλάβοι των μοναστηριών και έτρεφαν τους μικρούς και μεγάλους καλογέρους με τον μόχθον και τον ιδρώτα τους. Η Εκκλησία μάλιστα έπαιρνε από κάθε χριστιανό ραγιά ειδικό φόρο, που λέγονταν ρόγα ή ζητεία.
Ο κάθε χριστιανός ραγιάς ήταν υποχρεωμένος το 1/3 από το εισόδημά του και την περιουσία του να το δίνει δια τας ανάγκας της Εκκλησίας, δηλαδή των μητροπολιτών.Πέρα από τα προνόμια του κλήρου από τον Σουλτάνο που είδαμε παραπάνω, «οι δεσποτάδες, κατά παραχώρησιν του Σουλτάνου, εισέπραττον και τακτικά ετήσια δικαιώματα από τους ραγιάδες χριστιανούς. Οι προς τους επισκόπους πληρωμένοι φόροι συνίστατο εις χρήματα και εις είδη, όπως και επί βυζαντινής εποχής (Νεαρά αυτοκράτορος Ισαακίου Κομνηνού, 1057-1059). Κατά την Νεαράν αύτην, οι επίσκοποι εισέπραττον εν χρυσούν νόμισμα, δύο αργυρά, ένα κριόν, εξ μόδια αλεύρου και 30 όρνιθες παρ’ εκάστου χωρίου έχοντος 30 οικογενείας»
(Η κοινωνική σημασία της ελληνικής επαναστάσεως του 1821, σ. 71)
(ο. π. σ. 78).
Ας δούμε τι μαρτυρεί και ο Αδαμάντιος Κοραής για την πρακτική των μοναστηριών...
Δεν βλέπεις τους οσιωτάτους μοναχούς μας πως περιέρχονται φορολογούντες τους ηλιθίους δια τα μοναστήρία των;
(Επιστολή Κοράη προς Κ. Κοκκινάκην εις Βιέννην, 24.5.1820)
Τις ελησμόνησε πολλών εκκλησιαστικών μας προεστώτων την πλεονεξίαν, οι οποίοι λαμπροφορημένοι και δορυφορούμενοι, ως οι Σατράπαι του τυράννου, περιήρχοντο τας επαρχίας, δια να αρπάσωσιν από του πτωχού το στόμα ό, τι δεν ετόλμησε ν’ αρπάση ουδ’ αυτή η των Τούρκων η αχορτασία;
(Κοραής, Προς τους προεστώτας της Ελλάδος, 10.1.1822)
Ελαφροτέραν θέλετε κάμειν την χρειαζομένην δια τους ιερείς δαπάνην, αν αποφασίσετε, όχι μόνον να μην έχετε πλειοτέρους της χρείας ιερείς εντοπίους, αλλά μηδέ να δέχεσθε έξωθεν κανένα ξένον ερχόμενον από πόλιν άλλην, ή στελλόμενον από μοναστήριον, δια να καταστήση μετόχιον, και να φορολογή την πόλιν σας. Των μετοχίων ο καιρός απέρασεν. Κύριος είναι ο καθένας ν’ απαρνηθή την πολιτικήν κοινωνίαν, και να ζη και να ονομάζεται μοναχός· αλλ’ ούτε θείοι, ούτ’ ανθρώπινοι νόμοι συγχωρούν εις κανένα να τρέφεται αργός από των εργαζομένων τους κόπους.
(Κοραής, επιστολή στους Χιώτες για την καταστροφή του νησιού τους, 12.10.1822)
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου