Αρχαία Ελληνική Ιστοριογραφία: Ατθιδογράφοι

Το είδος της τοπικής ιστορίας, των ὥρων ή ὡρογραφιῶν, εμφανίστηκε στο τέλος του 5ου αιώνα π.Χ., όπως αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ο Ηρόδοτος δεν είχε στη διάθεσή του, όταν έγραφε τις Ιστορίες, παρόμοια έργα. Τα έργα τοπικής ιστορίας είχαν τη δομή του χρονικού, με άλλα λόγια τα γεγονότα καταγράφονταν κατ' έτος και κατά χρονολογική σειρά εντός του ιδίου έτους, περιλάμβαναν όχι μόνο πολιτικά γεγονότα ή πολέμους, αλλά μια μεγάλη ποικιλία πληροφοριών (π.χ. θρησκευτικά ή γενικότερα «πολιτιστικά» γεγονότα) και είχαν τοπική εστίαση, πραγματεύονταν δηλαδή μια συγκεκριμένη πόλη. Στη συλογή των αποσπασμάτων των αρχαίων ιστορικών του Felix Jacoby καταγράφονται περισσότερα από 300 τίτλοι έργων τοπικής ιστορίας για 78 διαφορετικές πόλεις ή περιοχές της Ελλάδας (FGrHist 297-607) με την Αθήνα να έχει τη μερίδα του λέοντος (περισσότεροι από 50 ιστορικοί και 200 σελίδες αποσπασμάτων). Η ακμή της τοπικής ιστορίας τοποθετείται στον 4ο αιώνα κατά τον οποίο συντάχθηκε ένας μεγάλος αριθμός Ατθίδων, τοπικών δηλαδή ιστοριών της Αττικής, από τους λεγόμενους Ατθιδογράφους. Στις Ατθίδες του 4ου αιώνα η έμφαση δίδεται στους μυθικούς χρόνους και την ιστορία του 5ου αιώνα, σε μια εποχή δηλαδή που η Αθήνα διαδραμάτιζε πρωταγωνιστικό ρόλο στην Ελλάδα.

 

Ελλάνικος από τη Λέσβο (FGrHist 323a)

Η πρώτη γνωστή μας Ατθίς συντάχθηκε από έναν μη Αθηναίο πολίτη, τον Ελλάνικο, στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. σε δύο βιβλία, τα οποία πραγματεύονταν τους μεν μυθικούς χρόνους με άξονα τον κατάλογο των βασιλέων, τους δε ιστορικούς με βάση τους λεγόμενους επώνυμους άρχοντες της Αθήνας (πιθανόν από το 682/1, όταν άρχιζε δηλαδή αυτή η επίσημη χρονολόγηση). Η μέθοδος αυτή επικρίνεται έντονα από τον Θουκυδίδη ως ανακριβής (1.97.2 και 5.20) -ο Αθηναίος ιστορικός, ως γνωστόν, επιλέγει στο έργο του τη χρονολόγηση βάσει των περιόδων του χειμώνα και του καλοκαιριού που επιτρέπουν την ακριβέστερη χρονολόγηση ενός γεγονότος. Η Ατθίς του Ελλάνικου κάλυπτε και γεγονότα, τα οποία δεν είχε προλάβει να πραγματευθεί ο Θουκυδίδης, αφού το απ. 172 αναφέρεται σε ένα γεγονός του έτους 407/6.

 

Κλείδημος ο Αθηναίος (ή Κλειτόδημος· FGrHist 323)

Η αρχαιότερη Ατθίς του 4ου αιώνα συντάχθηκε από τον ἐξηγητὴν (δηλαδή τον ερμηνευτή ιερών τελετών) Κλείδημο γύρω στα 350 π.Χ. και πραγματευόταν σε 4 βιβλία την ιστορία της Αττικής από τη μυθική δημιουργία του κόσμου έως την εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου (το απ. 10 αναφέρεται σε γεγονός του 415). Λόγω της έμφασης του έργου στις μυθικές απαρχές παραδίδεται επίσης ο τίτλος Πρωτογονία.

 

Ανδροτίων ο Αθηναίος (FGrHist 324)

Η οκτάτομη Ατθίς του Ανδροτίωνα, ενός πολιτικού αντίπαλου του Δημοσθένη που εξορίστηκε στα Μέγαρα, όπου και συνέγραψε το έργο του, πραγματευόταν γεγονότα έως το έτος 344/3 π.Χ. και αποτέλεσε μία από τις κυριότερες πηγές της Αθηναίων πολιτείας του Αριστοτέλη και του Βίου του Σόλωνα του Πλουτάρχου. Από τα αποσπάσματα που παραδίδονται προκύπτει ότι η έμφαση, αντίθετα προς τις συμβάσεις των Ατθίδων, δινόταν σε γεγονότα της σύγχρονης ιστορίας και όχι στο παρελθόν· έτσι, στα τρία τελευταία βιβλία ο Ανδροτίων αφηγούνταν την ιστορία της τελευταίας 20ετίας.

 

Φανόδημος ο Αθηναίος (FGrHist 325)

Η Ατθίς του δημοσιεύθηκε γύρω στα 330 π.Χ. και πραγματευόταν σε 9 βιβλία μυθολογικά θέματα και κυρίως θέματα θρησκευτικών λατρειών. Ο τόνος του έργου φαίνεται ότι ήταν έντονα πατριωτικός.

 

Φιλόχορος ο Αθηναίος (FGrHist 328)

Πρόκειται για τον σημαντικότερο και ταυτόχρονα τελευταίο Ατθιδογράφο· μετά τον Φιλόχορο δεν γράφτηκε άλλη Ατθίδα. Ο Φιλόχορος, μάντις, ιεροσκόπος και εξηγητής, πρέπει να γεννήθηκε γύρω στα 340 και να πέθανε το 263-2 π.Χ. Υπήρξε πολυγραφότατος (η Σούδα και αρχαίες πηγές παραδίδουν 27 συνολικά τίτλους) -η Ατθίς του περιλάμβανε 17 βιβλία (σώζονται 230 περίπου αποσπάσματα). Τα πρώτα 6 βιβλία περιέγραφαν τα γεγονότα από τη μυθική ιστορία της Αθήνας έως τουλάχιστον τη μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.) ή το 317 π.Χ. (βιβλία 1-3: 1100 έτη, βιβλία 4-6: 200 έτη), ενώ τα υπόλοιπα αφηγούνταν με ιδιαίτερη διεξοδικότητα τα τελευταία 55 έτη της δικής του εποχής (318/ έως τον Χρεμωνίδειο πόλεμο, 267-61). Συνεπώς η τελευταία Ατθίδα σηματοδοτεί και την υπέρβαση του είδους: ο Φιλόχορος συνέγραψε ουσιαστικά έργο σύγχρονης ιστορίας, διατηρώντας βέβαια τις συμβάσεις της Ατθιδογραφίας. Το κύρος του Φιλόχορου ως ιστορικού ήταν στην αρχαιότητα και εξακολουθεί να είναι και στη σύγχρονη εποχή υψηλό.