Γιατί η αίσθηση της όσφρησης μας φέρνει στο νου τόσο ζωντανές αναμνήσεις;

Όταν η μυρωδιά των κέικ μαντλέν ώθησε τον Προυστ να γράψει εκατοντάδες σελίδες αμαμνήσεων, δεν γνώριζε ακόμα πως θα μας βοηθούσε να ξετυλίξουμε ένα νέο επιστημονικό πεδίο έρευνας της νευροβιολογίας. Δεκαετίες αργότερα, οι ερευνητές υπέθεσαν ότι η ξεχωριστή ικανότητα της όσφρησης να ζωντανεύει αναμνήσεις – που ονομάζεται «φαινόμενο Προυστ» – οφείλεται στο πόσο κοντά βρίσκεται το οσφρητικό σύστημα επεξεργασίας στις εγκεφαλικές δομές που ασχολούνται με τη μνήμη στον εγκέφαλο.

Πράγματι, η αμυγδαλή, εκείνη η εγκεφαλική δομή που μοιάζει με αμύγδαλο και επεξεργάζεται αισθητικές πληροφορίες, και ο ιππόκαμπος που είναι υπεύθυνος για την αποθήκευση των επεισοδιακών αναμνήσεων για μετέπειτα επεξεργασία και πρόσβαση, βρίσκονται πάρα πολύ κοντά στον εγκέφαλό μας. Οι επεισοδιακές αναμνήσεις είναι αυτοβιογραφικές αναμνήσεις συγκεκριμένων παρελθοντικών γεγονότων. Στην περίπτωση του Προυστ, η μυρωδιά των κέικ μαντλέν ξύπνησε αναμνήσεις για το «παλιό γκρι σπίτι» της θείας του και στη συνέχεια για το τετράγωνο από το οποίο περνούσε πριν το γεύμα και για όλους τους γνώριμους δρόμους της περιοχής.

Δεν είναι τυχαίο που οι αναμνήσεις του Προυστ σχετίζονταν όλες με το χώρο και το χρόνο. Νέα έρευνα δείχνει ότι οι χωροχρονικές πληροφορίες ενσωματώνονται σε μια εγκεφαλική περιοχή, που ονομάζεται πρόσθιος οσφρητικός πυρήνας (ΑΟΝ), o οποίος εμπλέκεται και στη νόσο Αλτσχάιμερ. Αναφερόμενος στην όσφρηση και στις χωροχρονικές πληροφορίες, ένας από τους κύριους ερευνητές, ο Afif Aqrabawi αναφέρει: «Όταν αυτά τα στοιχεία συνδυαστούν, διαμορφώνεται μία ανάμνηση του τι-πότε-πού. Γι’ αυτό, για παράδειγμα, μπορεί να έχετε την ικανότητα να θυμηθείτε το άρωμα ενός εραστή, όταν σκέφτεστε το πρώτο σας φιλί (το πού και το πότε)».

Ο Aqrabawi είναι υποψήφιος καθηγητής στο Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου του Τορόντο, στον Καναδά. Διεξήγαγε μια έρευνα σε συνεργασία με τον Jun Chul Kim, καθηγητή στο Τμήμα Ψυχολογίας στο ίδιο Πανεπιστήμιο.

Ο ρόλος του ΑΟΝ στη διαμόρφωση της μνήμης

Οι δύο αυτοί κύριοι ερευνητές θέλησαν να εξετάσουν το ρόλο του ΑΟΝ στη μνήμη και έτσι χρησιμοποίησαν εργαστηριακά ποντίκια. Μέσω μιας σειράς πειραμάτων οδηγήθηκαν στην ανακάλυψη ενός «προηγουμένως άγνωστου νευρωνικού μονοπατιού» ανάμεσα στον ιππόκαμπο και στον ΑΟΝ. Όταν αυτή η σύνδεση μένει αδρανής, τα ποντίκια «προτιμούν να περνούν περισσότερο χρόνο μυρίζοντας ένα νέο άρωμα σε σύγκριση με κάποιο που τους είναι γνώριμο», εξηγεί ο Aqrabawi.

Αλλά όταν το νευρωνικό μονοπάτι ερεθίστηκε κατά τη διάρκεια των πειραμάτων, τα ποντίκια προτίμησαν να μυρίζουν οικείες μυρωδιές, σαν να ήταν καινούριες. «Όταν χάνουν αυτή την προτίμηση, θεωρούμε ότι δεν θυμούνται πια τη μυρωδιά ακόμα κι αν τη μύρισαν προηγουμένως, οπότε συνεχίζουν να μυρίζουν κάτι σαν να είναι η πρώτη φορά» δηλώνει ο Aqrabawi.

«(Τα ευρήματα υποδεικνύουν) πως τώρα επιτέλους μπορούμε να καταλάβουμε ποιο είναι το σύστημα του εγκεφάλου, το οποίο κυριαρχεί στην επεισοδιακή μνήμη της όσφρησης. Το μονοπάτι και τα σχετικά ερεθίσματα μπορούν τώρα να χρησιμοποιηθούν ως μοντέλο για τη μελέτη θεμελιωδών πλευρών της ανθρώπινης επεισοδιακής μνήμης και των ελλειμμάτων που παρατηρούνται στις νευροεκφυλιστικές καταστάσεις».

Στη νόσο Αλτσχάιμερ, παρατηρούμε ελλείμματα στην όσφρηση που σχετίζονται με τη μνήμη του «πότε» και του «που». Και είναι πολλές οι έρευνες που έχουν αναφέρει το ρόλο του ΑΟΝ στην ανάπτυξη της νόσου. Για την ακρίβεια, υποστηρίζεται ότι αυτή η περιοχή είναι η πρώτη που επηρεάζεται από τη νόσο. Γι’ αυτό, οι ερευνητές εργάζονται στο να αναπτύξουν «τεστ όσφρησης» με την ελπίδα του εντοπισμού της νόσου, όταν ακόμα βρίσκεται στα πρώιμα στάδια. Ωστόσο, οι ερευνητές της παραπάνω έρευνα υποστηρίζουν ότι τέτοια τεστ θα αποτύχουν μέχρι ο ρόλο του ΑΟΝ να ξεκαθαριστεί πλήρως. Ωστόσο, τα νέα ευρήματα μπορούν να επιταχύνουν αυτή τη διαδικασία.