Αν περιμένετε να γεράσετε για να το μάθετε αυτό, θα είναι πολύ αργά

Αυτή η σκληρή φιλοσοφία εμφανίστηκε στην αρχαία Ελλάδα, αλλά άκμασε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Δύο σπουδαίοι συγγραφείς που διέδωσαν τη στωική διδασκαλία ήταν ο Μάρκος Τύλλιος Κικέρων (106-43 π. Χ.) και ο Λεύκιος Ανναίος Σενέκας (1 π. Χ. – 65 μ. Χ.). Η βραχύτητα του βίου και η αναπόδραστη γήρανση ήταν θέματα που τους ενδιέφεραν ιδιαίτερα. Αναγνώριζαν ότι η γήρανση είναι μια φυσική διαδικασία και δεν προσπάθησαν να αλλάξουν αυτό που δεν μπορούσαν να αλλάξουν. Συγχρόνως βέβαια πίστευαν ότι πρέπει να κάνουμε ότι καλύτερο μπορούμε στο σύντομο διάστημα που ζούμε.

Ο Κικέρων ήταν τρομερά πολυάσχολος: ήταν νομομαθής και πολιτικός, καθώς και φιλόσοφος. Στο βιβλίο του Περί γήρατος εντόπισε τέσσερα βασικά προβλήματα όσον αφορά τη γήρανση: η εργασία γίνεται δυσκολότερη, το σώμα πιο αδύναμο, η χαρά από τις σωματικές ηδονές χάνεται, ο θάνατος πλησιάζει. Η γήρανση είναι αναπόδραστη, αλλά, όπως υποστήριξε ο Κικέρων, μπορούμε να επιλέγουμε πώς να αντιδρούμε σε αυτήν τη διαδικασία. Πρέπει να αναγνωρίζουμε ότι η παρακμή σε μεγάλη ηλικία δε χρειάζεται να καθιστά τη ζωή αφόρητη. Πρώτον, οι ηλικιωμένοι μπορούν συχνά να τα καταφέρνουν κάνοντας λιγότερα, λόγω της πείρας τους, συνεπώς κάθε δουλειά που κάνουν μπορεί να γίνεται πιο αποτελεσματικά. Το σώμα και το μυαλό τους δεν παρακμάζουν κατ’ ανάγκην δραματικά, αν τα εξασκούν. Ακόμα και αν οι σωματικές ηδονές προκαλούν μικρότερη ικανοποίηση, οι ηλικιωμένοι μπορούν να περνούν περισσότερο χρόνο με φίλους και να συζητούν, πράγμα που τους ανταμείβει. Τέλος, ο Κικέρων πίστευε ότι η ψυχή ζει αιώνια, επομένως οι ηλικιωμένοι δε χρειάζεται να ανησυχούν για τον θάνατο. Ο Κικέρων θεωρούσε πως αφενός πρέπει να αποδεχτούμε τη φυσική διαδικασία της γήρανσης, αφετέρου να αναγνωρίσουμε ότι η στάση μας απέναντι σ’ αυτή τη διαδικασία δε χρειάζεται να είναι απαισιόδοξη.

Ο Σενέκας, ένας άλλος σπουδαίος εκλαϊκευτής των στωικών αντιλήψεων, ακολούθησε μια παρόμοια γραμμή όταν έγραφε για την βραχύτητα του βίου. Σπάνια ακούμε ανθρώπους να παραπονούνται ότι η ζωή είναι μεγάλη. Οι περισσότεροι λένε ότι είναι πολύ σύντομη. Υπάρχουν τόσα να κάνουν και τόσο λίγος χρόνος να τα κάνουν. Με τα λόγια του Ιπποκράτη: «Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρά». Οι ηλικιωμένοι που βλέπουν τον θάνατο να πλησιάζει εύχονται να ζήσουν μερικά χρόνια ακόμα ώστε να πετύχουν όσα πραγματικά ήθελαν στη ζωή τους. Αλλά συχνά είναι πολύ αργά και θλίβονται για όσα θα μπορούσαν να είχαν γίνει. Η φύση είναι σκληρή από αυτή την άποψη. Ενώ πλησιάζουμε την ευτυχία, πεθαίνουμε.

Ο Σενέκας δε συμφωνούσε με αυτή την άποψη. Πολυάσχολος όπως ο Κικέρων, έβρισκε χρόνο για να γράφει θεατρικά, να πολιτεύεται και να είναι ένας επιτυχημένος επιχειρηματίας καθώς και φιλόσοφος. Το πρόβλημα, κατά τη γνώμη του, δεν ήταν ότι ο βίος είναι βραχύς, αλλά ότι οι περισσότεροι άνθρωποι χρησιμοποιούν άσχημα τον χρόνο τους. Και πάλι, μεγαλύτερη σημασία έχει η στάση μας απέναντι στις αναπόδραστες πτυχές της ανθρώπινης κατάστασης. Δεν πρέπει να θυμώνουμε που ο βίος είναι βραχύς, αλλά απεναντίας να κάνουμε όσα περισσότερα μπορούμε. Επισήμανε ότι κάποιοι άνθρωποι θα χαράμιζαν ακόμα και χίλια χρόνια με την ίδια ευκολία που χαράμισαν τη ζωή τους. Ακόμα και τότε, πιθανόν θα παραπονιόνταν ότι η ζωή παραείναι σύντομη. Στην πραγματικότητα η ζωή είναι αρκούντως μακρά για να κάνουμε πολλά πράγματα, αν κάνουμε τις σωστές επιλογές: αν δεν τη σπαταλούμε σε άχρηστα έργα. Κάποιοι κυνηγούν το χρήμα ξοδεύοντας τόση ενέργεια, ώστε δεν τους μένει χρόνος να κάνουν πολλά άλλα πράγματα- άλλοι πέφτουν στην παγίδα να αναλώνουν όλο τον ελεύθερο χρόνο τους στο πιοτό και το σεξ.

Αν περιμένετε να γεράσετε για να το μάθετε αυτό, θα είναι πολύ αργά, πίστευε ο Σενέκας. Τα άσπρα μαλλιά και οι ρυτίδες δεν εγγυώνται ότι ένας ηλικιωμένος ανάλωσε τον χρόνο του κάνοντας άξια πράγματα, αν και κάποιοι, εσφαλμένα, συμπεριφέρονται ωσάν να τα είχαν κάνει. Ένας άνθρωπος που σάλπαρε και οι ανεμοθύελλες τον παρασέρνουν δεν έχει πάει ταξίδι. Απλώς παραδέρνει. Έτσι είναι και η ζωή. Όταν δεν έχουμε τον έλεγχο, όπως και όταν παρασυρόμαστε από τα γεγονότα δίχως να βρίσκουμε χρόνο για τις εμπειρίες που οι περισσότεροι θεωρούμε πως έχουν αξία και νόημα, δε ζούμε αληθινά.

Μια καλή ζωή έχει το πλεονέκτημα ότι στα γηρατειά δε φοβάται κανείς τις αναμνήσεις του. Αν χαραμίζετε τον χρόνο σας, όταν θα κοιτάξετε πίσω μπορεί να μη θέλετε να σκέφτεστε πώς περάσατε τη ζωή σας, καθώς θα είναι υπερβολικά οδυνηρό να σκέφτεστε όλες τις ευκαιρίες που χάσατε. Γι’ αυτό, κατά την άποψη του Σενέκα, πολλοί ασχολούνται με ασήμαντα πράγματα – είναι ένας τρόπος να αποφεύγουν την αλήθεια για όσα απέτυχαν να κάνουν. Ο Σενέκας ωθούσε τους αναγνώστες του να απομακρύνονται από το πλήθος και να μην κρύβονται από τον εαυτό τους παριστάνοντας τους πολυάσχολους.

Πώς λοιπόν, σύμφωνα με το Σενέκα, πρέπει να περνάμε τον χρόνο μας; Το ιδεώδες των Στωικών ήταν μια ζωή απομονωμένη, μακριά από τους άλλους. Ο πιο γόνιμος τρόπο ύπαρξης, δήλωνε ο Σενέκας – διορατικά -, ήταν η μελέτη της φιλοσοφίας. Αυτός ήταν ένας τρόπος να ζει κανείς αληθινά.

Ο βίος του Σενέκα του πρόσφερε πολλές ευκαιρίες να ασκεί όσα διακήρυττε. Το 41 μ.Χ., για παράδειγμα, τον κατηγόρησαν ότι είχε σχέση με την αδερφή του αυτοκράτορα Γάιου. Δεν ξέρουμε τι συνέβη πραγματικά, αλλά το αποτέλεσμα ήταν να εξοριστεί στην Κορσική για τα επόμενα οκτώ χρόνια. Έπειτα η τύχη του άλλαξε και τον κάλεσαν πίσω στη Ρώμη για να γίνει δάσκαλος του δωδεκάχρονου μελλοντικού αυτοκράτορα του Νέρωνα. Αργότερα ο Σενέκας έγραφε τους λόγους του και έγινε πολιτικός σύμβουλός του. Αυτή η σχέση έληξε όμως άσχημα, άλλη μια στροφή της μοίρας. Ο Νέρων κατηγόρησε τον Σενέκα ότι συμμετείχε σε μια συνωμοσία για να τον δολοφονήσουν. Αυτήν τη φορά ο Σενέκας δεν μπορούσε να γλιτώσει. Ο Νέρων του είπε να αυτοκτονήσει. Η άρνηση δεν είχε νόημα αφού ούτως ή άλλως θα τον εκτελούσαν. Δεν είχε νόημα ούτε να αντισταθεί. Έτσι, ο Σενέκας αυτοκτόνησε και, μένοντας πιστός στον στωικισμό του, υπήρξε γαλήνιος ως το τέλος.