Αφιέρωμα στον Βοτανικό

Μία ξενάγηση στην γειτονιά που θα φιλοξενήσει το μουσουλμανικό τέμενος της Αθήνας

Στο 114 της Ιεράς Οδού χτίζεται ένα τέμενος για την εξυπηρέτηση των θρησκευτικών αναγκών της μουσουλμανικής κοινότητας της Αθήνας. Είναι μία περιοχή από χρόνια υποβαθμισμένη με την οποία δεν ασχολιόταν κανείς, εκτός από τους αρχαιολόγους ή τους ιστορικούς. Ας αποκαλύψουμε όσα κρύβονται ακόμα κάτω από το έδαφος κι όσα στοιχειώνουν τον αέρα της.
Ο Δήμος Λακιάδων ή Λακία

Έτσι ονομαζόταν η περιοχή από τον έξω Κεραμεικό (το Δημόσιο Σήμα) έως λίγο πριν την ανατολική όχθη του ποταμού Κηφισού. Λακιάδες ονομάστηκαν οι κάτοικοι από έναν αρχαίο ήρωα τον Λάκιο, του οποίου το τέμενος είχε ανεγερθεί στην είσοδο του Δήμου.

Ανάμεσα στον Δήμο Λακιάδων και τον Κεραμεικό, εκτεινόταν η περιοχή Σκίρα ή Σκίρον, που εκτείνεται από την συμβολή Ιεράς Οδού-Κωνσταντινουπόλεως έως κι ένα μέρος του Βοτανικού Κήπου (η έκταση που σήμερα ανήκει στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο). Ο Σκίρος που έδωσε το όνομά του στον τόπο αυτό ήταν ένας μάντης από την Δωδώνη, ο οποίος σκοτώθηκε στη μάχη μεταξύ Αθηναίων και Ελευσινίων υπερασπιζόμενος τους δεύτερους. Εκείνοι τον τίμησαν με ταφικό μνημείο στις όχθες του μικρού ποταμού όπου έχασε τη ζωή του και έδωσαν το όνομά του και στο ποτάμι αυτό και στην γύρω περιοχή. Ίσως ο Άγιος Πολύκαρπος που έδωσε το επόμενο όνομα στην περιοχή, να βρίσκεται εκεί που ήταν το μνημείο του αρχαίου μάντη. Άλλωστε μπροστά από το εκκλησάκι αυτό κυλούσε μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’20 ο ποταμός Σκίρος, διέσχιζε τμήμα του Βοτανικού Κήπου και την Ιερά οδό (προφανώς υπήρχε και εκεί γεφυράκι) στο ύψος του 86 και έφτανε ως τον Αγ. Κωνσταντίνο (στη Λεωφόρο Αθηνών, στάση Σαρακάκη).

Το τέρμα του Δήμου Λακιάδων φαίνεται πως ήταν εκεί που βρίσκεται ο ναός του Αγίου Σάββα (Ιερά Οδός και Μαρκόνι), όπου άρχιζε ο αρχαίος Δήμος Περιθοιδών. Σήμερα εκεί ακριβώς είναι τα όρια του Βοτανικού με το Αιγάλεω.

Η αρχή της πομπής των Ελευσινίων

Η Ιερά Οδός ονομάστηκε ιερά από την πομπή που στις αρχές Οκτωβρίου, κάθε πέντε χρόνια τα ιερά δώρα από την Αθήνα στην Ελευσίνα, στον ιερό τόπο της θεάς Δήμητρας και της Περσεφόνης. Η πομπή ξεκινούσε από το Δίπυλο στον Κεραμεικό, εκεί που σήμερα βρίσκεται και πάλι ένας χριστιανικός ναός, της Αγίας Τριάδας. Κάτω από αυτόν τον ναό ή πάντως εκεί γύρω είναι θαμμένος ο Περικλής και άλλοι γνωστοί Αθηναίοι που απαριθμεί ο Παυσανίας στα Αττικά του, αφού εκεί, ήταν η αρχή του Δημοσίου Σήματος.

Η πρώτη περιοχή που διέσχιζαν ήταν το Σκίρον, που ήταν η είσοδος του μεγάλου Ελαιώνα της Αττικής, όπου στην εποχή του Παυσανία υπήρχε το μνήμα του Κηφισόδωρου, του μεγάλου αντιπάλου του Φιλίππου Ε’ της Μακεδονίας. Εκεί δίπλα ήταν θαμμένοι ο Ηλιόδωρος Άλις και ο Θεμιστοκλής του Πολιάρχου, ο τρίτος απόγονος του γνωστού Θεμιστοκλή της κλασικής εποχής.


Από το 90 – 136 και 79 – 121 της Ιεράς Οδού

Ύστερα, περνούσαν από το ηρώο του Λακίου που οριοθετούσε τον κυρίως Δήμο Λακιάδων. Αυτό, αν δεν έχει καταστραφεί στο παρελθόν, θα βρίσκεται ακόμα κρυμμένο κάπου γύρω από τον Βοτανικό Κήπο. Κοντά στο ηρώο του Λακίου βρισκόταν και το μνήμα του Νικοκλή από τον Τάραντα, του πιο δημοφιλούς κιθαρωδού της εποχής του. Τον 19ο αιώνα, η περιοχή αυτή, που τον μεσοπόλεμο ονομαζόταν Αγ. Σάββας ήταν η «Νικλειώτη», ίσως επειδή διατηρούσαν ακόμα την μνήμη του τόπου ταφής του καλλιτέχνη. Το μεγαλύτερο μέρος της ανήκε στον γιατρό Αλέξανδρο Βενιζέλο, ο οποίος ήταν ένας από τους πρώτους καθηγητές του Πανεπιστημίου του Όθωνα (σήμερα Εθνικό Καποδιστριακό). Από το πηγάδι που υπήρχε στα κτήματα προμηθεύονταν νερό οι νερουλάδες και το πωλούσαν στην πόλη.

Στο μέρος αυτό όταν επέστρεφε η πομπή των Ελευσινίων έκανε στάση πριν εισέλθει στην Αθήνα, για να τιμήσει τον Φύταλο. Γιατί εκεί ο βασιλιάς Φύταλος φιλοξένησε τη θεά Δήμητρα, κι εκείνη για να τον ευχαριστήσει του χάρισε την ιερή συκιά, όπως αναγραφόταν στο ταφικό του μνημείο:

«Εδώ ο ήρωας και βασιλιάς Φύταλος φιλοξένησε την σεβαστή Δήμητρα, η οποία αποκάλυψε τον πρώτο καρπό του δέντρου που το γένος των θνητών ονομάζει ιερή συκιά. Από τότε αποδίδονται στο γένος του Φυτάλου τιμές.»

Η Ιερή Συκιά αναφέρεται επίσης ως το σημείο εισόδου του Δήμου Λακιαδών.

Στο βιβλίο του «Μονογραφία της Ιεράς Οδού» το 1864 ο Λενορμάν στην τοποθεσία της ιερής συκιάς αναφέρει ένα μικρό εκκλησάκι αφιερωμένο στον Άγιο Δημήτριο για τον οποίο γράφει ο περιηγητής πως «όπως συμβαίνει συχνά στην Ελλάδα, καταλαμβάνει φανερά την τοποθεσία ενός αρχαίου ναού. Τον χώρο ενός αρχαίου θρησκευτικού οικοδομήματος. Δεν υπάρχει, τρόπος του λέγειν, ούτε μία πέτρα που δεν έχει μαζευτεί από την αρχαία τοιχοποιία. Εντός των τοίχων έχουν ενσωματωθεί τα θραύσματα μίας στήλης από πεντελικό μάρμαρο, διακοσμημένης στην βάση της με επαναλαμβανόμενη παράσταση αποχαιρετισμού μιας γυναίκας στον άνδρα της.»

Στο ίδιο σημείο, ο αρχαίος Παυσανίας είχε δει το χαμένο σήμερα ιερό της Δήμητρας και της Περσεφόνης, στο οποίο λάτρευαν μαζί και τον Ποσειδώνα και την Αθηνά. Δεν ήταν ασυνήθιστο επάνω στους ναούς της Δήμητρας να ανεγείρονται ναοί του Αγ. Δημητρίου, οπότε δεν αποκλείεται τα αρχαία οικοδομικά υλικά που είδε ο Λενορμάν στο εκκλησάκι εκείνο να προέρχονται από το αρχαίο ιερό που περιγράφει ο Παυσανίας. Ήταν δε πολύ κοντά στον βωμό του Ζεφύρου (θεός- άνεμος που ευνοεί τις καλλιέργειες) και στην ελιά του Πλάτωνα, η οποία βρισκόταν μέχρι πριν λίγα χρόνια στη θέση της, στο 89-91 της Ιεράς οδού. Ύστερα από ένα ατύχημα, όμως, μεταφέρθηκε και φυλάσσεται στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο.

Λίγο πριν τον Κηφισό, ο Παυσανίας αναφέρει τον τάφο του Θεόδωρου, που ήταν ο σπουδαιότερος ηθοποιός της εποχής του (390-320 π.Κ.Χ) και αγάλματα της Μνησιμάχης και του παιδιού της που κόβει τα μαλλιά του ως αφιέρωση στον ποταμό. Και στην απέναντι όχθη, υπήρχε ένας ακόμα πολύ σημαντικός ναός.

Ο ποταμός Κηφισός τότε, δεν περνούσε από το σημείο που βρίσκεται η ομώνυμη λεωφόρος σήμερα, αλλά ανατολικότερα, λίγα μέτρα μετά την ελιά του Πλάτωνα. Στην απέναντι μεριά ο Παυσανίας έβλεπε τον ναό του Μειλιχίου Διός, εκεί δηλαδή που εμείς βλέπουμε σήμερα τον Άγιο Σάββα, στου οποίο το παράθυρο παρατηρούμε ένα αρχαίο μαρμάρινο πλαίσιο, παρόμοιο με αυτό που πλαισιώνει την εικόνα του αγίου. Δεν αποκλείεται να πρόκειται για οικοδομικά υλικά από τον ναό του Διός.

Κοντά στο ναό του Διός, όπου είχε εξαγνιστεί ο Θησέας από τους απογόνους του Φυτάλου, υπήρχε και ο τάφος του γιατρού Μνησιθέου (4ος αι. π.Κ.Χ), του ρήτορα και δραματικού ποιητή Θεοδέκτη και ένας ακόμη ναός «ο λεγόμενος του Κυαμίτη, είτε επειδή πρώτος αυτός καλλιέργησε κυάμους είτε επειδή απέδωσαν αυτή την ενέργεια σε κάποιον ήρωα, αφού δεν τα είχε πρωτοκαλλιεργήσει η Δήμητρα. Όποιος έχει δει τα Μυστήρια της Ελευσίνας ή έχει διαβάσει τα λεγόμενα Ορφικά, γνωρίζει για ποιο πράγμα μιλάω», συμπληρώνει ο Παυσανίας.

Ο Ελαιώνας της Αττικής

Εκτός από τον αρχαιολογικό του πλούτο, το τμήμα αυτό της πόλης περιλαμβάνει και έναν άλλο θησαυρό: τα απομεινάρια του εκπληκτικού αττικού ελαιώνα που δέσποζε αγέρωχος από την αρχαιότητα ως την Επανάσταση του ‘21 σχεδόν αναλλοίωτος. Μετά τις καταστροφές που υπέστη στην Επανάσταση, απέμεινε το τμήμα εκείνο που βρίσκεται στην περιοχή που εξετάζουμε μέχρι το Χαϊδάρι.

Ο Ελαιώνας δημιουργήθηκε στα χρόνια του Πεισιστράτου, ο οποίος καθιέρωσε τη συστηματική καλλιέργεια της ελιάς στην Αθήνα. Από το Αιγάλεω και τον Βοτανικό εκτεινόταν κατά μήκος του Κηφισού ως τους Αγίους Αναργύρους (παλαιότερα οικισμός Δερβισαγούς) και το δυτικό τμήμα των Πατησίων. Νότια έφτανε ως τα έλη του Φαλήρου και δυτικά ως τη σημερινή λεωφόρο Θηβών. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν η κυριότερη πλουτοπαραγωγική πηγή των Αθηναίων, μαζί με τα περιβόλια και τα αμπέλια που φυτεύονταν ενδιάμεσα.

Ένα μεγάλο τμήμα του Ελαιώνα στον Δήμο των Λακιάδων μαζί με τον Βοτανικό Κήπο, το μέρος όπου βρίσκονταν στην αρχαιότητα τα κτήματα του Κίμωνα και μερικά του Πλάτωνα, ποτιζόταν με τα άφθονα νερά των χειμάρρων που διέφευγαν από τον Κηφισό. Ο τόπος αυτός ήταν γεμάτος μικρές γέφυρες. Σε αυτά τα γεφυράκια έκανε στάση η Ελευσίνια πομπή προς τιμήν της Ιάμβης, της δούλης που κατόρθωσε να διασκεδάσει την θλιμμένη θεά Δήμητρα όταν θρηνούσε τον χαμό της Περσεφόνης. Το τελετουργικό αυτό ήταν οι «γεφυρισμοί», συγκέντρωνε τους πολίτες των γειτονικών Δήμων γύρω από την ιερή πομπή και περιλάμβανε σκωπτικά και τολμηρά πειράγματα.

Επί Τουρκοκρατίας η περιοχή αυτή ανήκε στον διαβόητο Χατζή Αλή Χασεκή, βοεβόδα των Αθηνών από το 1774 έως το 1796. Για να εξασφαλίζει άφθονο νερό για τις καλλιέργειές του, ο σκληρός Χασεκής εξανάγκαζε τους υπόδουλους Έλληνες της περιοχής να εργάζονται αμισθί για την κατασκευή και τοποθέτηση αγωγών που θα διοχέτευαν νερό στα κτήματά του, μεταστρέφοντας τη ροή των ρεμάτων. Διαβάζουμε στο Χρονικό του Σκουζέ: «Άρχισε, τέλος πάντων, ο τύραννος να καλλιεργεί τα κτήματα οπού αγόραζε, και να κτίζει· όλοι οι μαστόροι της πόλεως εδούλευαν εις αυτόν· το βράδυ τους φυλάκωνε να μην φύγουν…»

Ο υπόλοιπος Ελαιώνας ήταν μοιρασμένος σε πολύ μικρές ιδιοκτησίες και ανήκε αποκλειστικά σε Έλληνες.

Όταν ο Κιουταχής Πετσίτ Πασάς πολιόρκησε την Αθήνα το καλοκαίρι του 1826, μία από τις μάχες έγινε στον Ελαιώνα, αλλά βορειότερα, στο Χαϊδάρι. Εκεί πολέμησαν ο Περραιβός με τον Καραϊσκάκη για τρεις ημέρες. Όταν έφτασε εκεί, στρατοπέδευσαν σε έναν τόπο με κήπους και άφθονο νερό, γράφει ο Παπαρρηγόπουλος. Στη διάρκεια αυτής της πολιορκίας κάηκαν ολοσχερώς 150.000 ελαιόδεντρα.

Στους χάρτες του μεσοπολέμου στην περιοχή του Βοτανικού που εξετάζουμε Η ρυμοτόμηση τελειώνει στην οδό Σπύρου Πάτση, που τότε λεγόταν Λακιαδών στο τμήμα της νοτίως της Ιεράς Οδού και Ευθανασίας στο βόρειο προς την Ακαδημία Πλάτωνος. Βορειοδυτικά από εκεί ως το Χαϊδάρι βλέπουμε μόνο «Αγροί, Κήποι, Ελαιώνες, Αμπελώνες» τα εκκλησάκια και βιομηχανικές εγκαταστάσεις που με τα απόβλητά τους είχαν ήδη αρχίσει να μολύνουν τα νερά του άλλοτε θεού-ποταμού.

Ο Βοτανικός Κήπος

Όταν η πρωτεύουσα του ελεύθερου πια Ελληνικού Κράτους μεταφέρθηκε στην Αθήνα, τα κτήματα του Χασεκή μετατράπηκαν σε δενδρώνες με βασιλικό διάταγμα το 1835, σε μία προσπάθεια να αναπτυχθεί η γεωργία της χώρας. Εισήχθησαν νέα δέντρα και φυτά, απομεινάρια των οποίων είναι οι φοίνικες και τα κυπαρίσσια στον κήπο του Γεωπονικού Πανεπιστημίου.

Λίγα χρόνια αργότερα δημιουργήθηκε ο Βοτανικός κήπος, από τον οποίο ολόκληρη η περιοχή ονομάστηκε «Βοτανικός». Αναπτύχθηκαν σε αυτόν 2.500 φυτά και το 1867 απετέλεσε επιστημονικό τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στα τέλη του 19ου αιώνα ένα μεγάλο τμήμα του παραχωρήθηκε για την στέγαση του Γεωπονικού Πανεπιστημίου και το υπόλοιπο μέρος του κήπου συνέχισε να ακμάζει ως το 1982. Τότε, λόγω έλλειψης πόρων η δραστηριότητα διακόπηκε ως το 1994 που το κράτος προσπάθησε να αναβιώσει τη λειτουργία του. Το 2015 η προσπάθεια αυτή εγκαταλείφθηκε οριστικά και ο Βοτανικός Κήπος σήμερα είναι κλειστός και εγκαταλελειμμένος. Από τα 2000 είδη που περιελάμβανε αρχικά είχαν διασωθεί μόνο 200 τα οποία πλέον έχουν καταστραφεί, όσα δεν έχουν εξαφανιστεί ολοσχερώς.

Σήμερα

Περπατώντας σε αυτό το τμήμα της ιεράς οδού σήμερα, δεν υπάρχει τίποτα που να θυμίζει το υπέροχο φυσικό περιβάλλον της αρχαιότητας. Από τα μνημεία που είχαν στήσει οι πρόγονοί μας, κανέναν δεν έχει ανασκαφεί, έχουν όμως βρεθεί τοιχώματα που δίνουν μία ιδέα για την τοποθεσία κάποιων από αυτά, ειδικά του ιερού της Δήμητρας. Κατά τη διάρκεια των εργασιών στις γραμμές του Μετρό από το 2001 έως το 2012 ήρθαν στο φως σημαντικά ευρήματα στους σταθμούς «Ελαιώνας» και «Αιγάλεω». Εκεί δίπλα στα τοιχώματα βρέθηκαν κεφαλές ειδωλίων και δίσκοι, με τους οποίους μετέφεραν τις προσφορές, διάφορα άλλα αγγεία και ο σκελετός ενός αλόγου.

Αυτά και μερικά τμήματα του ίδιου του δρόμου έχουν απομείνει από τις ένδοξες μέρες που η οδός ήταν πράγματι Ιερά. Από τα υπόλοιπα, άλλα βρίσκονται εντοιχισμένα στους Χριστιανικούς ναούς ή σε άλλα κτίσματα, άλλα σε ιδιωτικές συλλογές νομίμως ή παρανόμως και άλλα θα μείνουν για πάντα θαμμένα κάτω από την άσφαλτο, τα μαγαζιά και το νέο τέμενος του θεού που λάτρευε ο Χασεκής.