Η φιλοσοφία της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου

Οι συνθήκες που επικρατούσαν στην περίοδο ακμής του πολιτισμού στα τέλη του 5ου αρχές του 4ου αιώνα π.Χ. συντέλεσαν στο να διαμορφωθούν τρία φιλοσοφικά ρεύματα: το ατομικιστικό (Λεύκιππος-Δημόκριτος), το ιδεαλιστικό (Σωκράτης-Πλάτων) και η φιλοσοφική θεωρία του Αριστοτέλη.

Από τα τέλη του 6ου αιώνα έως τα μέσα του 5ου αιώνα, αναπτύχθηκε η Ελεατική σχολή, με εκπροσώπους τον Παρμενίδη, τον Ζήνωνα από την Κάτω Ιταλία και τον Μέλισσο από τη Σάμο. Ο Παρμενίδης γεννήθηκε γύρω στο 540 π.Χ. και επινόησε δική του φιλοσοφική διδασκαλία για την ταυτότητα της σκέψης και του Είναι, που αποτέλεσε και τη βάση πολλών ιδεαλιστικών συστημάτων.

Στο πρώτο μισό του 5ου αιώνα π.Χ., στα έργα του Αναξαγόρα, ο οποίος έγινε γνωστός για το έργο του Περί φύσεως, και του Εμπεδοκλή, αποτυπώνονται οι παραδόσεις της αντικειμενικής διαλεκτικής.

Η σοφιστική έκανε την εμφάνισή της τον 5ο-4ο αιώνα π.Χ. και οι σοφιστές, που ονομάζονταν ρητοροδιδάσκαλοι, ασχολούνταν με ηθικο-πολιτικά προβλήματα και δίδασκαν στους μαθητές ρητορική έναντι χρηματικής αμοιβής.

Οι πρώτες σχολές ρητορικής ιδρύθηκαν στις πόλεις της Σικελίας, κέντρο της όμως έγινε η Αθήνα, όπου τον 5ο αιώνα π.Χ. δίδασκαν ο Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης (480-411 π.Χ.), ο Γοργίας ο Λεοντίνος (483-376 π.Χ.), ο Ιππίας κ.ά. Τον 4ο αιώνα π.Χ., η νεότερη ομάδα σοφιστών έστρεψε το ενδιαφέρον της σε κοινωνικά και ηθικά προβλήματα. Μεταξύ αυτών, ο Λυκόφρων και ο Αλκιδάμας υποστήριξαν ότι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι, ενώ ο Αντιφώντας ανέπτυξε την υλιστική φιλοσοφία.

Ο Σωκράτης διατύπωσε προφορικά τη δική του φιλοσοφία (διασώζεται χάρη στους Πλατωνικούς Διαλόγους) και δημιούργησε φιλοσοφική σχολή που βασιζόταν στις σοφιστικές διδασκαλίες, από τις οποίες, όμως, απέρριπτε αντιλήψεις σχετικά με την εμφάνιση και τη δόμηση του κόσμου. Απέκτησε πολυάριθμους μαθητές, μεταξύ των οποίων ο Πλάτων, ο Ξενοφών, ο Αλκιβιάδης, ο Κριτίας κ.ά., οι οποίοι και δημιούργησαν αργότερα σωκρατικές σχολές, όπως της Κυρήνης, των Μεγάρων και των Κυνικών.

Όμως, η μορφή του Πλάτωνα (427-347 π.Χ.) διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της φιλοσοφίας, θέτοντας τις βάσεις του αντικειμενικού ιδεαλισμού. Τον απασχόλησε η ηθική, αφού είχε αφομοιώσει, κατά τον Αριστοτέλη (Μετά τα φυσικά) τη σωκρατική φιλοσοφία και τις διδασκαλίες του Πυθαγόρα, του Ηράκλειτου και του Κρατύλου. Θεωρούσε τις ιδέες θεϊκές σκέψεις, θεωρία την οποία συμπεριέλαβε στους διάλογους Τίμων, Κρίτων, Νόμοι, Κρατύλος, Συμπόσιο και Φαίδων. Από τα συγγράμματά του διασώθηκαν τα 41.

Μια άλλη μεγάλη φυσιογνωμία της κλασικής εποχής ήταν ο Αριστοτέλης, που συνέχισε την έρευνα σχετικά με τη διαλεκτική (Τοπικά, Ρητορική κ.λπ.) και συνέβαλε στη μελέτη και συστηματοποίηση των μεθόδων της σκέψης.

Η φιλοσοφία κατά τους ελληνιστικούς χρόνους
Δημιούργημα μιας ταραγμένης εποχής, η ελληνιστική φιλοσοφία θα ενδιαφερθεί περισσότερο για την ατομική ευδαιμονία και θα προσπαθήσει να βοηθήσει το άτομο να φτάσει στην εσωτερική ηρεμία. Δεν θα ασχοληθούμε με το περιεχόμενο της διδασκαλίας της κάθε σχολής, αλλά θα εξετάσουμε σύντομα τη λογοτεχνική της παραγωγή.

Κυνικοί
Ο πρώτος Κυνικός, ο Διογένης από τη Σινώπη, έγραψε μεταξύ άλλων και τραγωδίες, όπως και ο διάδοχός του, Κρατήτας ο Θηβαίος, ο οποίος έγραψε επίσης μικρά σατιρικά ποιήματα και παίγνια. Το λογοτεχνικό επίτευγμα των Κυνικών ήταν η «διατριβή», προπαγανδιστικά κείμενα που απαγγέλλονταν ανάμεικτα με σάτιρα και πολεμική. Το είδος συνδέεται με τον Βιώνα τον Βαρυσθενίτη, ενώ αργότερα αποκτά ιδιαίτερη μορφή χάρη στον Μένιππο από τα Γάδαρα και τα δεκατρία του βιβλία. Από τους Κυνικούς επηρεάστηκαν και οι ποιητές Φοίνικας ο Κολοφώνιος και Κερκίδας από τη Μεγαλόπολη, από τα έργα των οποίων σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα.

Στωικοί
Ο ιδρυτής της Στοάς, ο Ζήνων από το Κίτιο της Κύπρου, έγραψε πολλά έργα τα οποία όμως έχουν χαθεί. Από το έργο του διαδόχου του, του Κλεάνθη από την Άσσο, σώθηκε ένας σπάνιας έξαρσης Ύμνος στον Δία. Ο Χρύσιππος από τους Σόλους μεταπήδησε από την Ακαδημία στη Στοά. Υπήρξε πολυγραφότατος, όμως η παράδοση δεν διέσωσε κανένα από τα έργα του. Γνωστότερα είναι τα έργα του Περί Ψυχής και ο Θεραπευτικός. Νέα ώθηση έδωσε ο Παναίτιος ο Ρόδιος (185-112 π.Χ.), ο οποίος μετέβη στη Ρώμη όπου επηρέασε πολλούς σημαντικούς Ρωμαίους πολίτες. Κύριο έργο του ήταν το Περί του Καθήκοντος. Ο Ποσειδώνιος από την Απάμεια (135-51 π.Χ.) υπήρξε ο πιο σπουδαίος μαθητής του. Γνωρίζουμε είκοσι τέσσερις τίτλους έργων του, ποικίλου ενδιαφέροντος, ανάμεσα στα οποία μια ιστορία πενήντα δύο βιβλίων που φιλοδοξούσε να αποτελέσει συνέχεια της ιστορίας του Πολυβίου.

Επικούρειοι
Οι Επικούρειοι φιλόσοφοι άσκησαν μεγάλη επιρροή, όπως και οι Στωικοί. Ο ιδρυτής της σχολής, ο Επίκουρος, γεννήθηκε στη Σάμο το 341 π.Χ., έγινε όμως Αθηναίος πολίτης, δημιούργησε σχολή και θάφτηκε στην πόλη με τιμές το 270 π.Χ. Τα έργα του ήταν πολλά, με σημαντικότερα το Περί Φύσεως, αποτελούμενο από τριάντα επτά βιβλία και το γνωσιοθεωρητικό Περί κριτηρίου ή Κανών. Δεν σώθηκε κανένα σύγγραμμά του, εκτός από κάποιες επιστολές στο έργο του Διογένη του Λαέρτιου, καθώς και συλλογές αποφθεγμάτων του.

Οι διάδοχοί του δεν υπήρξαν εξίσου σημαντικοί με τους διαδόχους των Στωικών.
Η Ακαδημία αρχίζει σταδιακά να χάνει το κύρος της. Οι πιο σημαντικοί εκπρόσωποί της, όπως ο Αρκεσίλαος από την Πιτάνη και ο Καρνεάδης ο Κυρηναίος δεν μας άφησαν γραπτά έργα.

Από τους Περιπατητικούς, ο διάδοχος του Αριστοτέλη Θεόφραστος από την Ερεσό της Λέσβου αποτέλεσε μια πολύ σημαντική μορφή. Ασχολήθηκε με πολλά επιστημονικά πεδία. Από το πλήθος των έργων του σώζονται μόνο οι Χαρακτήρες (περιέχει σχεδιάσματα 30 ανθρώπινων τύπων) και δύο βιβλία βοτανικής. Ο διάδοχός του,Στράτων ο Λαμψακηνός, διατέλεσε δάσκαλος των παιδιών του Πτολεμαίου Α’. Από τους μεταγενέστερους, ο Ανδρόνικος ο Ρόδιος στα μέσα του 1ου αι. π.Χ. δημοσίευσε τα διδακτικά έργα του Αριστοτέλη. Άλλοι Περιπατητικοί με σημαντική συγγραφική δραστηριότητα ήταν ο Πραξιφάνης και ο Κλέαρχος από τους Σόλους. Ο Αρίστωνας από την Αλεξάνδρεια υπομνημάτισε το έργο του Αριστοτέλη. Εκείνη την περίοδο άκμασε και η περιπατητική βιογραφία με κύριους εκπροσώπους τον Αριστόξενο από τον Τάραντα, που διακρίθηκε και ως θεωρητικός της μουσικής, και τον Χαμαιλέοντα.

Κλείνοντας τον κύκλο της ελληνιστικής φιλοσοφίας, αναφέρουμε τον Σκεπτικό Τίμωνα από τον Φλειούντα, με κύριο έργο του τα σατιρικά ποιήματα Σίλλους.