Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ, ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΙΑ, ΦΙΛΟΣΤΡΑΤΟΣ - Εἰκόνες 1, 29

Περσέας και Ανδρομέδα

Οι Εικόνες του Φιλοστράτου, ο οποίος μάλλον ταυτίζεται με τον συγγραφέα του έργου Τὰ ἐς τὸν Τυανέα Ἀπολλώνιον, αποτελούν χαρακτηριστικό δείγμα της μεγάλης επίδρασης που άσκησε η ρητορική κατά την περίοδο της λεγόμενης "δεύτερης σοφιστικής" (ο όρος, πλασμένος από τον Φιλόστρατο στους Βίους φιλοσόφων,δηλώνει την πνευματική κίνηση του 2ου και 3ου αι. μ.Χ. που πρέσβευε την επιστροφή στα ιδεώδη της κλασικής εποχής και τη χρήση της αττικής διαλέκτου των συγγραφέων της περιόδου εκείνης [αττικισμός]). Ο συγγραφέας περιγράφει στο έργο τους πίνακες ζωγραφικής που είδε αναρτημένους σε μια πολυτελή οικία στην Νεάπολη, όπως τους ερμήνευσε στον γιο του οικοδεσπότη. Στο προοίμιο δηλώνει ότι δεν τον απασχολούν οι ίδιοι οι ζωγράφοι, αλλά ότι ο σκοπός του είναι παιδαγωγικός: να περιγράψει παραδείγματα ζωγραφικών πινάκων με τη μορφή διαλέξεων που απευθύνονται στους νέους, για να μάθουν να ερμηνεύουν και να εκτιμούν τη ζωγραφική. Στην πραγματικότητα ο Φιλόστρατος χρησιμοποιεί την ἔκφρασιν (= ρητορική περιγραφή έργου τέχνης) για να επιδείξει τη μόρφωση και τις ρητορικές του ικανότητες. Ακολουθώντας την παράδοση της περιγραφής έργων τέχνης στη λογοτεχνία δεν ενδιαφέρεται να περιγράψει κάθε έργο πιστά, αλλά να δώσει με τα μέσα του λόγου μια περιγραφή που θα αποτελεί η ίδια έργο τέχνης. Στους πίνακες ζωγραφικής η προσοχή του ελκύεται από το αφηγηματικό τους περιεχόμενο και τα συναισθήματα που αυτό μεταδίδει και όχι από την εικαστική απόδοση του περιεχομένου. Τα δεδομένα αυτά καθιστούν σχετικά επουσιώδες το ούτως ή άλλως δυσαπάντητο ερώτημα αν τα έργα που περιγράφει ο Φιλόστρατος όντως υπήρχαν.

Εἰκόνες 1, 29

ΠΕΡΣΕΥΣ

[1.29.1] ἀλλ᾽ οὐκ Ἐρυθρά γε αὕτη θάλασσα οὐδ᾽ Ἰνδοὶ ταῦτα, Αἰθίοπες δὲ καὶ ἀνὴρ Ἕλλην ἐν Αἰθιοπίᾳ. καὶ ἆθλος τοῦ ἀνδρός, ὃν ἑκὼν ἔτλη κατὰ ἔρωτα, οἶμαί σε, ὦ παῖ, μὴ ἀνήκοον εἶναι τοῦ Περσέως, ὅν φασιν Ἀτλαντικὸν ἀποκτεῖναι κῆτος ἐν Αἰθιοπίᾳ πεζεῦον ἐπὶ τὰς ἀγέλας καὶ τοὺς ἐν γῇ ἀνθρώπους. [1.29.2] ταῦτ᾽ οὖν ἐπαινῶν ὁ ζωγράφος καὶ οἰκτείρων τὴν Ἀνδρομέδαν, ὅτι κήτει ἐξεδόθη, τετέλεσται ἤδη ὁ ἆθλος, καὶ τὸ μὲν κῆτος ἔρριπται πρὸ τῆς ᾐόνος ἐμπλημμυροῦν πηγαῖς αἵματος, ὑφ᾽ ὧν ἐρυθρὰ ἡ θάλασσα, τὴν δὲ Ἀνδρομέδαν ἀπαλλάττει τοῦ δεσμοῦ ὁ Ἔρως. γέγραπται δὲ πτηνὸς μὲν τὸ εἰωθός, νεανίας δὲ παρ᾽ ὃ εἴωθε, καὶ ἀσθμαίνων γέγραπται καὶ οὐκ ἔξω τοῦ μεμοχθηκέναι· καὶ γὰρ εὐχὴν ἀνεβάλετο τῷ Ἔρωτι ὁ Περσεὺς πρὸ τοῦ ἔργου παρεῖναι αὐτὸν καὶ κατὰ τοῦ θηρίου συμπέτεσθαι, ὁ δὲ ἀφίκετο καὶ ἤκουσε τοῦ Ἕλληνος. [1.29.3] ἡ κόρη δὲ ἡδεῖα μέν, ὅτι λευκὴ ἐν Αἰθιοπίᾳ, ἡδὺ δὲ αὐτὸ τὸ εἶδος· παρέλθοι ἂν καὶ Λυδὴν ἁβρὰν καὶ Ἀτθίδα ὑπόσεμνον καὶ Σπαρτιᾶτιν ἐρρωμένην. κεκαλλώπισται δὲ ἀπὸ τοῦ καιροῦ· καὶ γὰρ ἀπιστεῖν ἔοικε καὶ χαίρει μετ᾽ ἐκπλήξεως καὶ τὸν Περσέα βλέπει μειδίαμά τι ἤδη ἐς αὐτὸν πέμπουσα. ὁ δὲ οὐ πόρρω τῆς κόρης ἐν ἡδείᾳ καὶ λιβανώδει πόᾳ κεῖται στάζων ἐς τὴν γῆν ἱδρῶτα καὶ τὸ δεῖγμα τῆς Γοργοῦς ἔχων ἀπόθετον, μὴ ἐντυχόντες αὐτῷ λαοὶ λίθοι γένωνται. πολλοὶ οἱ βουκόλοι γάλα ὀρέγοντες καὶ οἴνου ἐπισπάσαι, ἡδεῖς Αἰθίοπες ἐν τῷ τοῦ χρώματος ἀτόπῳ καὶ βλοσυρὸν μειδιῶντες καὶ οὐκ ἄδηλοι χαίρειν καὶ οἱ πλεῖστοι ὅμοιοι. [1.29.4] ὁ Περσεὺς δὲ ἀσπάζεται μὲν καὶ ταῦτα, στηρίζων δὲ ἑαυτὸν ἐπὶ τοῦ ἀριστεροῦ ἀγκῶνος ἀνέχει τὸν θώρακα ἔμπνουν ὑπὸ ἄσθματος, ἐμβλέπων τῇ κόρῃ, καὶ τὴν χλαμύδα τῷ ἀνέμῳ ἐκδίδωσι φοινικῆν οὖσαν καὶ βεβλημένην αἵματος ῥανίσι καὶ ἃ προσέπνευσεν αὐτῷ τὸ θηρίον ἐν τῷ ἀγῶνι. ἐρρώσθων Πελοπίδαι παρὰ τὸν τοῦ Περσέως ὦμον· καλῷ γὰρ ὄντι αὐτῷ καὶ ὑφαίμῳ προσήνθηκέ τι τοῦ καμάτου καὶ ὑπῳδήκασιν αἱ φλέβες ἐπιλαμβάνον τοῦτο αὐτάς, ὅταν πλεονεκτήσῃ τὸ ἆσθμα. πολλὰ καὶ παρὰ τῆς κόρης ἄρνυται.

***

ΠΕΡΣΕΑΣ

[1] Τούτη η θάλασσα δεν είναι βέβαια η Ερυθρά ούτε αυτοί είναι Ινδοί· είναι Αιθίοπες και ένας Έλληνας στην Αιθιοπία,¹ και ο αγώνας που ο άνδρας ανέλαβε με τη θέλησή του από έρωτα. Φαντάζομαι, θα έχεις ακουστά, παιδί μου, για τον Περσέα, που σκότωσε, λένε, ένα θαλάσσιο κήτος του Ατλαντικού, που έβγαινε στην ξηρά και ορμούσε πάνω στα κοπάδια και στους κατοίκους της χώρας.
[2] Στον ζωγράφο αρέσει η ιστορία και νιώθει οίκτο για την Ανδρομέδα, επειδή την έριξαν βορά στο κήτος. Ο αγώνας έχει τώρα τελειώσει και το κήτος είναι πεσμένο στην ακτή, πλημυρισμένο στο αίμα που ρέει· η θάλασσα κοκκινίζει από το αίμα. Την Ανδρομέδα την ελευθερώνει από τα δεσμά της ο Έρωτας· είναι, ως συνήθως, ζωγραφισμένος με φτερά, αλλά, παρά τη συνήθεια, νεαρός,² ενώ παρουσιάζεται να ασθμαίνει και να μην έχει συνέλθει από τον κάματο. Γιατί ο Περσέας, πριν από την πράξη του, προσευχήθηκε στον Έρωτα να του συμπαρασταθεί και να εφορμήσει μαζί του από τον αέρα κατά του κήτους. Και εκείνος ήλθε και εισάκουσε τον Έλληνα.
[3] Η κόρη πάλι είναι ωραία, καθώς είναι μια λευκή στην Αιθιοπία· ωραία είναι και η μορφή της. Θα ξεπερνούσε και μια τρυφερή Λυδή, μια σοβαρή Αθηναία, μια ρωμαλέα Σπαρτιάτισσα. Την κάνει μάλιστα πιο όμορφη η στιγμή· δεν μπορεί πράγματι να το πιστέψει, χαίρεται όμως μέσα στην έκπληξή της και κοιτάζει τον Περσέα, στον οποίο στέλνει ήδη ένα χαμόγελο. Εκείνος είναι ξαπλωμένος όχι μακριά από την κόρη, στη δροσερή χλόη που ευωδιάζει· ο ιδρώτας του στάζει στο χώμα, ενώ κρατά κρυμμένη την εικόνα της Γοργώς, για να μην την αντικρίσουν οι άνθρωποι και πετρώσουν.³ Πολλοί βουκόλοι τού προσφέρουν γάλα και κρασί για να πιει· χαριτωμένοι Αιθίοπες με το αλλόκοτο χρώμα τους, χαμογελούν βλοσυρά και χαίρονται εμφανώς, σχεδόν όλοι όμοιοι μεταξύ τους. [4] Ο Περσέας τα δέχεται και αυτά ασμένως· στηρίζεται στον αριστερό αγκώνα, σηκώνει το στήθος του, που φουσκώνει από το λαχάνιασμα, κοιτάζει το κορίτσι και αφήνει τη χλαμύδα του να ανεμίζει στον αέρα, πορφυρή και βαμμένη από σταγόνες αίματος και ό,τι εκτόξευσε πάνω του το θηρίο κατά την πάλη τους. Ωχριούν οι απόγονοι του Πέλοπα δίπλα στον ώμο του Περσέα·⁴ γιατί καθώς ήταν όμορφος και ροδόχρωμος, έγινε ακόμη πιο ανθηρός από τον κάματο του αγώνα και οι φλέβες του έχουν φουσκώσει ελαφρά, όπως όταν λαχανιάζει κανείς έντονα. Πολλή χάρη κερδίζει και από την κόρη.
------------------

¹ Η εικόνα αρχίζει, όπως και σε άλλες περιπτώσεις, αιφνιδιαστικά με την αναφορά μερικών εντυπωσιακών στοιχείων του πίνακα: η κόκκινη (από το αίμα) θάλασσα διευκρινίζεται ότι δεν είναι η Ερυθρά θάλασσα που τοποθετούνταν μεταξύ Ινδίας και Αραβίας. Στη συνέχεια δίνονται βασικές πληροφορίες για τον μύθο και ακολουθεί η περιγραφή του πίνακα.

² Ο Έρως, κατά την ελληνιστική εποχή αλλά και αργότερα, απεικονίζεται συνήθως ως μικρό παιδί. Εδώ υπάρχει ίσως επίδραση από την παράσταση του Έρωτα ως νέου στα αγγεία κατά τον 5ο και 4ο αι. π.Χ.

³ Το βλέμμα της Γοργώς ήταν, σύμφωνα με το μύθο, τόσο διαπεραστικό που πέτρωνε όποιον το αντίκριζε.

⁴ Οι θεοί αντικατέστησαν τον ώμο του Πέλοπα με άλλον από ελεφαντοστό, όταν η Δήμητρα, χωρίς να το καταλάβει, δοκίμασε από τον ώμο του τεμαχισμένου Πέλοπα που είχε προσφέρει ο πατέρας του ο Τάνταλος στους θεούς ως δείπνο. Ο Φιλόστρατος ισχυρίζεται ότι ο ωμός του Περσέα, με τις φλέβες φουσκωμένες από τον αγώνα με το θηρίο, είναι ωραιότερος.