Το σώμα ως έργο σε εξέλιξη

Το σώμα γίνεται ένα έργο σε εξέλιξη, ένας καμβάς πάνω στον οποίο ο άνθρωπος εγγράφει τα βιώματα του, αλλά και αναδημιουργεί τον εαυτό του.
Το σώμα είναι το ορατό «σύνορο» της ύπαρξής μας, το μέσο με το οποίο αντιλαμβανόμαστε το περιβάλλον και αλληλεπιδρούμε με αυτό. Είναι όμως το σώμα μόνο αυτό;
Η εικόνα του σώματος υπάρχει ως σύμβολο πριν τη γέννηση και αφού ο άνθρωπος πεθάνει. O Bion μας λέει ότι το σώμα του μωρού υπάρχει ως προ-σύλληψη (pre-conception) στο νου των γονέων πριν αυτό γεννηθεί.
Όμως η εικόνα που αποκτά το βρέφος για τον εαυτό του εξαρτάται από την αλληλεπίδρασή του με το περιβάλλον και ιδιαίτερα με τους χειρισμούς της μητέρας προς αυτό.
Το βλέμμα της μητέρας το οποίο το βρέφος μαθαίνει γρήγορα να ακολουθεί και το χάδι της στο δέρμα του που αποτελεί το φυσικό όριο του σώματός του, συντελούν στην αρχική σκιαγράφηση των ορίων του σώματος.

Η πρώιμη επίγνωση της εικόνας του σώματος συναποτελείται σύμφωνα με τον Αναστασόπουλο από το άθροισμα των αισθητηριακών αντιλήψεων, των πρώιμων εμπειριών με εξωτερικά αντικείμενα, της φαντασιωσικής εικόνας και τα όρια του ξεχωριστού εαυτού από το αντικείμενο.
Παράλληλα με το σχηματισμό του σωματικού εαυτού διαμορφώνεται και η εικόνα σώματος η οποία σχηματίζει τα όρια του εαυτού, διαφοροποιεί το υποκείμενο από το αντικείμενο και διακρίνει το εσωτερικό σώμα (που συνήθως γίνεται πιο αντιληπτό σε περίπτωση πόνου ή δυσφορίας) από το εξωτερικό σώμα. Η άρτια εικόνα του σώματος είναι απαραίτητη για τη διαμόρφωση της ταυτότητας του ατόμου.
Οι ανθρωπολόγοι μας λένε πως το «σώμα έχει ιστορία», αφού πάνω του εγγράφεται η πορεία και η εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Στη δυτική φιλοσοφία, όπως υποστηρίζει οTurner, το σώμα εμφανίζεται ως περιορισμός και ως δυνατότητα με την έννοια ότι το σώμα είναι και φορέας κοινωνικής δράσης που υλοποιεί τις κοινωνικές και πολιτισμικές επιλογές. Λαμβάνοντας υπόψη αυτή την πρόταση δε μπορεί να μην επισημάνει κανείς πως το σώμα ως έννοια έχει διαφοροποιηθεί από το παρελθόν στο παρόν.
Αρχικά το σώμα θεωρείται ως ένα φυσικό στοιχείο ένα πρωτογενές υλικό του οποίου τα μυστικά γνωρίζει μόνο η ιατρική επιστήμη. Σε ότι αφορά τον μη εξειδικευμένο άνθρωπο, το σώμα του είναι μια άμεση και προσιτή εμπειρία σε όλους, συνδεδεμένη άρρηκτα με την καθημερινότητα.
Ο Foucault σημειώνει πως αρχικά το σώμα και οι λειτουργίες του απεικονίζουν και καταγράφουν μια φυσική πραγματικότητα. Με την εξέλιξη της τεχνολογίας και την πρόοδο της επιστήμης το σώμα χαρτογραφείται, ανατέμνεται και εξετάζεται σε βάθος και μελετάται εξονυχιστικά –από τα συστατικά του στοιχεία τα αμινοξέα και πρωτεΐνες που συναποτελούν το ανθρώπινο γονιδίωμα έως τις νευρικές συνάψεις του εγκεφάλου-.
Το σώμα απομυθοποιείται από τη μια μεριά εξαιτίας της αυξημένης πλέον γνώσης για το ίδιο και τις λειτουργίες του, την κατάσταση της υγείας και της ασθένειάς του, όμως σταδιακά αποκτά μια νέα νοηματοδότηση.
Γίνεται με έναν τρόπο ένας καμβάς πάνω στον οποίο εκφράζεται ο άνθρωπος, αντιμετωπίζεται ως σύμβολο και μπορεί να τροποποιηθεί σημαντικά ανάλογα με τις επιθυμίες του ανθρώπου.
Τα βιολογικά όρια δεν είναι πια καθοριστικά για το σώμα, αφού η επιστήμη μπορεί να επέμβει για να αλλάξει το σχήμα, να καταπολεμήσει το γήρας, να αλλάξει το φύλο ακόμα και το χρώμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της παρέμβασης του ανθρώπου στη φύση του σώματός του αποτέλεσε ο Michael Jackson, ο οποίος ενώ γεννήθηκε έγχρωμος υποβλήθηκε σε πολλές πλαστικές επεμβάσεις για να αλλάξει όχι μόνο το χρώμα της επιδερμίδας του αλλά και για να μοιάσει φυσιογνωμικά της αγαπημένης του σταρ Diana Ross.
O Turner σημειώνει ότι «στην ανάπτυξη της καταναλωτικής κοινωνίας, η οποία εστιάζει στο αθλητικό – όμορφο σώμα, παρατηρούμε μια σημαντική τροποποίηση των αξιών των δυτικών κοινωνιών από την εστίαση στον εσωτερικό έλεγχο του σώματος για ασκητικούς λόγους στον έλεγχο του εξωτερικού του για αισθητικούς σκοπούς». Αυτή η νέα στάση απέναντι στο σώμα, επισημαίνει ο Αλεξιάς, το μετατρέπει από μια δεδομένη βιολογική και αμετάβλητη οντότητα σε ένα εύπλαστο υλικό προς ατομική και κοινωνική μορφοποίηση.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα από τον κόσμο της τέχνης η Αμερικανίδα εικαστικός Cindy Sherman ξεκινάει ήδη από το 1978 να πειραματίζεται με την έννοια της ταυτότητας και της συνάντησής της με το σώμα. Στη φωτογραφική της συλλογή με τίτλο «Untitled Film Stills», η Sherman, παίζει με τους στερεότυπους ρόλους της γυναίκας και φωτογραφίζεται άλλοτε ως γυναίκα καριέρας κι άλλοτε ως ευκατάστατη οικοκυρά.
Η εικαστικός χρησιμοποιεί το σώμα της ως καμβά – κάποιες φορές μάλιστα υποβάλλεται και σε επώδυνες χειρουργικές επεμβάσεις- για να ανοίξει ένα διάλογο με το κοινό σχετικά με την εικόνα της σύγχρονης γυναίκας σήμερα. Η ίδια καλλιτέχνιδα, συνέχισε να πειραματίζεται πάνω σε πολλές εκφάνσεις της γυναικείας ταυτότητας από τις νεράιδες στα παραμύθια (της έκθεσης «Fairy Tales» του 1984) ως τη γυναίκα- θύμα κακοποίησης και βίαιων συμπεριφορών («Disaster Series» του 1986).
Το 1992 με τη σειρά φωτογραφιών «Sex Pictures», η Cindy Sherman, επιστρατεύει τεχνητά μέλη, έντονο μακιγιάζ , πρόσθετες οδοντοστοιχίες για να κάνει τα πορτραίτα μεσήλικων γυναικών που σύμφωνα με τις επιταγές της μόδας και των τάσεων του δυτικού κόσμου κάνουν ότι μπορούν για να δείχνουν ελκυστικές και για πάντα νέες.
Το σώμα του σύγχρονου ανθρώπου περισσότερο από ότι στο παρελθόν έχει αποκτήσει μια νέα διάσταση πέρα από την οντολογική. Το σώμα γίνεται ένα έργο σε εξέλιξη, ένας καμβάς πάνω στον οποίο ο άνθρωπος εγγράφει τα βιώματα του, αλλά και αναδημιουργεί τον εαυτό του και μέσω του σώματος δημιουργεί τόσο την εικόνα που θέλει να βλέπει στον καθρέφτη όσο και εκείνη που ελπίζει να βλέπουν οι άλλοι σε αυτόν.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Bion W, “A theory of thinking” στο άρθρο του Αναστασόπουλου Δημήτρη στο περιοδικό «Παιδί και έφηβος : Ψυχική Υγεία και Ψυχοπαθολογία», τόμος 1, τ.2, Εκδ. Καστανιώτη
Foucault M, στο Αλεξιάς Γ, «Κοινωνιολογία του σώματος» εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2009
Turner B, “Body and Society explorations in social theory”, Basic Blackwell
Αλεξιάς Γ, «Κοινωνιολογία του σώματος», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2009.
Αναστασόπουλος Δ, «Η εικόνα σώματος στην εφηβεία και οι διαταραχές της», στο περιοδικό «Παιδί και έφηβος : Ψυχική Υγεία και Ψυχοπαθολογία», τόμος 1, τ.2, Εκδ. Καστανιώτη