Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ - ΕΡΙΧΘΟΝΙΟΣ

ΕΡΙΧΘΟΝΙΟΣ

(φίδι, αστερισμός)

 

Ο Εριχθόνιος είναι από τους πρώτους βασιλείς της Αθήνας, στενά συνδεδεμένος με τη θεά Αθηνά, τόσο ως ιδιότυπη μητέρα του όσο και γιατί εγκατέστησε το ξόανο της θεάς στην Ακρόπολη και οργάνωσε προς τιμή της τη γιορτή των Παναθηναίων με πομπή κατά την οποία κόρες της Αθήνας μετέφεραν δια της ιεράς οδού το πέπλο που είχαν υφάνει για να ντύσουν το άγαλμα της θεάς. Από αυτόν, και προς τιμή της θεάς, ονομάστηκαν οι κάτοικοι της πόλης Αθηναίοι.
 

Σχετίζεται με τις μεταμορφώσεις, τόσο γιατί, μικρός ακόμη, πήρε τη μορφή φιδιού, κατά μία εκδοχή, όσο και γιατί καταστερίστηκε, όπως τουλάχιστον παραδίδει ο Ερατοσθένης που αναγνωρίζει στον αστερισμό του Ηνιόχου τον Εριχθόνιο, τον ιδιόμορφο εφευρέτη του τέθριππου -εξού και η ονομασία του αστερισμού.
 

Κάποιες παραδόσεις του δίνουν για μητέρα την Ατθίδα, την κόρη του Κραναού. Άλλοτε είναι ιδιότυπος γιος της Αθηνάς και του Ήφαιστου, παιδί που προέκυψε από μια ατελή ερωτική επαφή με παρένθετη μητέρα τη Γαία. Όταν η Αθηνά επισκέφτηκε τον αδελφό της στο εργαστήριό του, για να του παραγγείλει όπλα, εκείνος ένιωσε βαθιά ερωτική έλξη για τη γαλανομάτα θεά. Αν και χωλός, την πρόλαβε την ώρα που προσπαθούσε να ξεφύγει και να κρυφτεί κάπου (ο τόπος ονομάστηκε Ἡφαιστεῖον). Στη διάρκεια της πάλης μεταξύ τους, η Αθηνά πλήγωσε τον επίδοξο βιαστή με το δόρυ της και το σπέρμα του χύθηκε επάνω στον μηρό της. Αηδιασμένη η Αθηνά σκούπισε αυτό που θεώρησε μίασμα με μαλλί και στη συνέχεια το έριξε στη γη. Και όπως από το σπέρμα του Ουρανού αναδύθηκε από τη θάλασσα η Αφροδίτη, έτσι και από τη Γη, γονιμοποιημένη μ' αυτόν τον τρόπο, γεννήθηκε ένα παιδί. Παρά την απέχθειά της για το συμβάν, η Αθηνά, ατελής μητέρα, περιμάζεψε το παιδί που ονόμασε Εριχθόνιο από το μαλλί, το ἔριον που χρησιμοποίησε για να σκουπιστεί, και τη χθόνα, τη Γη, που το κυοφόρησε· και το μέρος που μεγάλωσε ονομάστηκε Ερέχθειο.
 

Σύμφωνα με άλλες παραλλαγές η Αθηνά ήταν το έπαθλο που υποσχέθηκαν οι θεοί στον Ήφαιστο, προκειμένου να ξεκρεμάσει τη μητέρα του Ήρα από τον θρόνο της. Στην αρχή, χολωμένος ο Ήφαιστος που ο πατέρας του τον είχε πετάξει από τον Όλυμπο κάτω, γιατί ήταν χωλός, αρνήθηκε. Δέχθηκε να το κάνει μόνο όταν ο Διόνυσος τον ανέβασε μεθυσμένο στον Όλυμπο και ο Δίας του έταξε να του κάνει όποια χάρη του ζητούσε. Με προτροπή του Ποσειδώνα, αντίπαλου της Αθηνάς στον αγώνα για την ονομασία της πόλης των Αθηνών, ζήτησε την Αθηνά για γυναίκα του. Οι θεοί δέχθηκαν αλλά η Αθηνά, με προτροπή του πατέρα της Δία, υπερασπίστηκε την παρθενιά της με τα όπλα. Έτσι ο Ήφαιστος δεν μπόρεσε να ενωθεί μαζί της και ακολούθησε η πτώση του σπέρματος στο πόδι της Αθηνάς και στη συνέχεια στη γη.
 

Η Αθηνά, κρυφά από τους άλλους θεούς, θέλησε να κάνει το παιδί αθάνατο ρίχνοντας στα μάτια του δύο σταγόνες από το αίμα της Γοργώς, η μία για να φέρνει θάνατο στους εχθρούς του, η άλλη για να προφυλάσσει το ίδιο από τις αρρώστιες. Ύστερα έκλεισε τον Εριχθόνιο μέσα σε ένα καλάθι (κίστη) και το εμπιστεύτηκε σε μια από τις κόρες του Κέκροπα, την Πάνδροσο, με την εντολή να μην ανοίξουν την κίστη πριν επιστρέψει η ίδια από την Πελλήνη, όπου πήγε για να φέρει ένα βουνό προτείχισμα στην Ακρόπολη. Οι άλλες δυο Κεκροπίδες, περίεργες, άνοιξαν το καλάθι και αντίκρισαν το παιδί, που το φύλαγαν δύο φίδια. Σύμφωνα με μερικές παραλλαγές, το ίδιο το παιδί είχε σώμα που τέλειωνε σε ουρά φιδιού, όπως τα περισσότερα όντα που γεννήθηκαν από τη Γη· ή ότι το παιδί ξέφυγε από το ξεχασμένο ανοιχτό καλάθι με τη μορφή ενός φιδιού και βρήκε καταφύγιο πίσω από την ασπίδα της θεάς. Τρομοκρατημένες από το θέαμα οι κοπέλες τρελάθηκαν και αυτοκτόνησαν πέφτοντας από την Ακρόπολη· σύμφωνα με άλλες εκδοχές πέθαναν από τα δαγκώματα των φιδιών (Σε ανάμνηση της ιστορίας της κίστεως καθιερώθηκε στην Αθήνα η γιορτή των Αρρηφορίων κατά την οποία δύο κοπέλες έφεραν στο κεφάλι τους καλάθια κλειστά με πράγματα μυστικά).
 

Η Αθηνά ανέθρεψε τον Εριχθόνιο μέσα στον ιερό περίβολο του ναού της στον ιερό βράχο. Αργότερα ο Κέκροπας του έδωσε την εξουσία· ή ο ίδιος ο Εριχθόνιος την κατέλαβε διώχνοντας τον Αμφικτύωνα*, που βασίλευε στην Αθήνα. Όπως και να έχει, υπήρξε ένας από τους πρώτους βασιλιάδες της πόλης.
 

Παντρεύτηκε τη Ναϊάδα Νύμφη Πραξιθέα (που έχει το ίδιο όνομα με τη γυναίκα του Ερεχθέα, του εγγονού του Εριχθόνιου), με την οποία απέκτησε ένα γιο, τον Πανδίονα, που τον διαδέχτηκε στον θρόνο της Αθήνας. Εκείνος έθαψε τον πατέρα του στον τόπο που είχε μεγαλώσει, στο Ερέχθειο. Ηρόδοτος (8.41) και Αριστοφάνης (Λυσιστράτη 759) αναφέρουν ότι στον ναό ζούσε ο μεταμορφωμένος σε φίδι Εριχθόνιος, στον οποίο οι Αθηναίοι πρόσφεραν κάθε μήνα μελόπιτες σε μια ιδιαίτερη γιορτή. Ο Παυσανίας, περιγράφοντας το άγαλμα της Αθηνάς** στην Ακρόπολη, αναφέρεται σε ένα φίδι πλάι στο δόρυ της και λέει ότι αυτό είναι μάλλον ο Εριχθόνιος. Το φίδι, σαν φρουρός και φύλακας του μικρού Εριχθόνιου μέσα στην κίστη, θεωρήθηκε έκτοτε φύλακας γενικά των βρεφών· γι' αυτό και οι Αθηναίοι συνήθιζαν να βάζουν στις κούνιες των μωρών τους χρυσά αποτροπαϊκά φίδια. Και άλλοι θεωρούσαν τα μωρά-φίδια*** φύλακες γενικότερα.
 

Του αποδίδουν την επινόηση της κοπής νομισμάτων ή της εισαγωγής ασημιού στην Αττική και την εφεύρεση του τέθριππου άρματος. Το έφτιαξε μιμούμενος το άρμα του Ήλιου, έζεψε τέσσερα άσπρα άλογα και, έχοντας πλάι του ηνίοχο που κρατούσε ασπίδα και φορούσε κράνος με τρία λοφία, πέρασε μέσα από την αγορά. Σύμφωνα με άλλες παραδόσεις το ζέψιμο των αλόγων του το έμαθε η Αθηνά, η οποία λατρευόταν και με το επίθετο Χαλινίτις. Μερικές από αυτές τις εφευρέσεις αποδίδονται επίσης στον εγγονό του, τον Ερεχθέα.
 

Τον κατηστέρισε ο Δίας, για το άρμα που έκανε (Ερατ., Κατ. 1.13****). Στους ώμους του ηνιόχου, δεξιά και αριστερά, υπάρχουν λαμπρά αστέρια που ονομάζονται Αἶγα και Ἔριφοι.

Ο Ερατοσθένης μεταφέρει την πληροφορία του Μουσαίου ότι η κατσίκα αυτή είναι καταστερισμένη η τροφός στην οποία παρέδωσε η Θέμιδα τον μικρό Δία· της τον είχε εμπιστευτεί η Ρέα, για να σώσει το παιδί από τις βουλιμικές τάσεις του πατέρα του Κρόνου. Το όνομα της τροφού ήταν Αμάλθεια, Νύμφη εν ζωή ή πραγματική κατσίκα που έθρεψε με το γάλα της τον μικρό Δία. Η ύπαρξη αυτών των αστεριών προκάλεσε σε μεταγενέστερους αστρονόμους την απορία αν πράγματι ο Ηνίοχος που καταστερίστηκε ήταν ο Εριχθόνιος ή κάποιος άλλος -ίσως ο Μυρτίλος, ηνίοχος του Οινόμαου, γιος του Ερμή, θεού που συνδέεται με τα κοπάδια.
--------------------------
*Οι πρώτοι βασιλείς της Αθήνας

 

Αυτός ο Αμφικτύωνας έγινε βασιλιάς με τον εξής τρόπο: Λένε πως πρώτος βασιλιάς της λεγόμενης σήμερα Αττικής ήταν ο Ακταίος. Όταν ο Ακταίος πέθανε, τον διαδέχτηκε στον θρόνο ο Κέκροπας, επειδή ήταν ο σύζυγος της κόρης του. Απέκτησε τρεις κόρες, την Έρση, την Άγλαυρο και την Πάνδροσο, κι ένα γιο, τον Ερυσίχθονα, που δεν έγινε ποτέ βασιλιάς των Αθηναίων, γιατί πέθανε όσο ακόμα βασίλευε ο πατέρας του. Στη συνέχεια, ο Κραναός διαδέχτηκε τον Κέκροπα, ο πιο ισχυρός άνδρας της Αθήνας. Ο Κραναός απέκτησε, ανάμεσα σε άλλες κόρες, και την Ατθίδα, από την οποία ονομάζουν Αττική τη χώρα που μέχρι τότε αποκαλούσαν Ακταία. Κάνοντας επανάσταση ενάντια στον Κραναό ο Αμφικτύωνας, σύζυγος της κόρης του, τον ανέτρεψε από την εξουσία. Κι αυτός, όμως, αργότερα ανατράπηκε από τον Εριχθόνιο και τους άλλους που επαναστάτησαν μαζί του. Λένε πως ο Εριχθόνιος δεν είχε πατέρα θνητό· ο Ήφαιστος και η Γη ήταν γονείς του. (Παυσ. 1.2.6)

 

**Το άγαλμα της Αθηνάς στην Ακρόπολη

 

Το άγαλμα της Αθηνάς είναι όρθιο με χιτώνα μέχρι τις άκρες των ποδιών και στο στέρνο της είναι κατασκευασμένη από ελεφαντόδοντο η κεφαλή της Μέδουσας. Κρατά Νίκη τεσσάρων πήχεων, στο άλλο χέρι δόρυ, κοντά στα πόδια της βρίσκεται ασπίδα, και δίπλα στο δόρυ φίδι, που ίσως είναι ο Εριχθόνιος. (Παυσ. 1.24.7)

 

***Τα αποτροπαϊκά μωρά - φίδια

 

[Στο όρος Κρόνιο στην Ολυμπία] είναι ένα ιερό της Ειλείθυιας, στο οποίο λατρεύεται ο Σωσίπολις, ένας ντόπιος θεός των Ηλείων. […] Η γερόντισσα που υπηρετεί τον Σωσίπολι, σύμφωνα με παλιό έθιμο των Ηλείων, ζει στην αγνότητα, φέρνει νερό για το λουτρό του θεού και του παραθέτει πλακούντα ζυμωμένο με μέλι. […] Στο εσωτερικό [του ναού] λατρεύεται ο Σωσίπολις και δεν μπορεί να μπει κανείς εκτός από την ιέρεια του θεού, και αυτή με καλυμμένη την κεφαλή και το πρόσωπο με λευκό πέπλο. […] Και συνηθίζουν να ορκίζονται στον Σωσίπολι για πολύ σοβαρές υποθέσεις. Όταν, λένε, οι Αρκάδες εισέβαλαν στην Ηλεία με στρατό και οι Ηλείοι αντιπαρατάχθηκαν για μάχη, μια γυναίκα παρουσιάστηκε στους στρατηγούς των Ηλείων, θηλάζοντας ένα μωρό στην αγκαλιά της, κι έλεγε ότι αυτή γέννησε το παιδί, αλλά είδε όνειρο και το προσφέρει στους Ηλείους να πολεμήσει μαζί τους. Οι άρχονες των Ηλείων πίστεψαν ότι η γυναίκα λέει την αλήθεια και τοποθέτησαν το παιδί γυμνό μπροστά στο στράτευμα. Όταν οι Αρκάδες επιτέθηκαν, το παιδί αμέσως μεταμορφώθηκε σε φίδι. Τρομαγμένοι μπροστά σε αυτό το θαύμα οι Αρκάδες το έβαλαν στα πόδια, ενώ οι Ηλείοι τους επιτέθηκαν και πέτυχαν λαμπρή νίκη. Έτσι ονόμασαν τον θεό Σωσίπολι. Στη θέση που τους φάνηκε ότι είχε χωθεί το φίδι μετά τη μάχη, εκεί ακριβώς έχτισαν το ιερό. Και μαζί με αυτόν οι Ηλείοι αποφάσισαν να τιμούν και την Ειλείθυια, γιατί αυτή η θεά έφερε το παιδί της στους ανθρώπους για να τους βοηθήσει. (Παυσ. 6.20.2-5).

 

****Αστερισμός του Ηνιόχου

 

Τοῦτον λέγουσιν ὅτι ὁ Ζεὺς ἰδὼν πρῶτον ἐν ἀνθρώποις ἅρμα ζεύξαντα [ἵππων], ὅς ἐστιν Ἐριχθόνιος ἐξ Ἡφαίστου καὶ Γῆς γενόμενος, καὶ θαυμάσας ὅτι τῇ τοῦ Ἡλίου ἀντίμιμον ἐποιήσατο διφρείαν ὑποζεύξας ἵππους λευκοὺς <ἀνήγαγεν εἰς τὰ ἄστρα>· πρῶτόν τε ᾿Αθηνᾷ πομπὴν ἤγαγεν ἐν ἀκροπόλει καὶ ἐποιήσατο πρὸς τούτοις ἐπιφανῆ τὴν θυσίαν αὐτῆς <τὸ ξόανον> σεμνύνων. λέγει δὲ καὶ Εὐριπίδης περὶ τῆς γενέσεως αὐτοῦ τὸν τρόπον τοῦτον· Ἣφαιστον ἐρασθέντα Ἀθηνᾶς βούλεσθαι αὐτῇ μιγῆναι, τῆς δὲ ἀποστρεφομένης καὶ τὴν παρθενίαν μᾶλλον αἱρουμένης ἔν τινι τόπῳ τῆς Ἀττικῆς κρύπτεσθαι, ὃν λέγουσι καὶ ἀπ' ἐκείνου προσαγορευθῆναι Ἡφαιστεῖον· ὃς δόξας αὐτὴν κρατήσειν καὶ ἐπιθέμενος πληγεὶς ὑπ' αὐτῆς τῷ δόρατι ἀφῆκε τὴν ἐπιθυμίαν, φερομένης εἰς τὴν γῆν τῆς σπορᾶς· ἐξ ἧς γεγενῆσθαι λέγουσι παῖδα, ὃς ἐκ τούτου Ἐριχθόνιος ἐκλήθη, καὶ αὐξηθεὶς τοῦθ' εὗρε καὶ ἐθαυμάσθη ἀγωνιστὴς γενόμενος· ἤγαγε δ' ἐπιμελῶς τὰ Παναθήναια καὶ ἅρμα ἡνιόχει ἔχων παραβάτην ἀσπίδιον ἔχοντα καὶ τριλοφίαν ἐπὶ τῆς κεφαλῆς· ἀπ' ἐκείνου δὲ κατὰ μίμησιν ὁ καλούμενος ἀποβάτης.

 

Ἐσχημάτισται δ' ἐν τούτῳ ἡ Αἲξ καὶ οἱ Ἒριφοι. Μουσαῖος γάρ φησι Δία γεννώμενον ἐγχειρισθῆναι ὑπὸ Ῥέας Θέμιδι, Θέμιν δὲ Ἀμαλθείᾳ δοῦναι τὸ βρέφος, τὴν δὲ ἔχουσαν αἶγα ὑποθεῖναι, τὴν δ' ἐκθρέψαι Δία· τὴν δὲ Αἶγα εἶναι Ἡλίου θυγατέρα φοβερὰν οὕτως ὥστε τοὺς κατὰ Κρόνον Θεούς, βδελυττομένους τὴν μορφὴν τῆς παιδός, ἀξιῶσαι <τὴν> Γῆν κρύψαι αὐτὴν ἔν τινι τῶν κατὰ Κρήτην ἄντρων· καὶ ἀποκρυψαμένην ἐπιμέλειαν αὐτῆς τῇ Ἀμαλθείᾳ ἐγχειρίσαι, τὴν δὲ τῷ ἐκείνης γάλακτι τὸν Δία ἐκθρέψαι· ἐλθόντος δὲ τοῦ παιδὸς εἰς ἡλικίαν καὶ μέλλοντος Τιτᾶσι πολεμεῖν, οὐκ ἔχοντος δὲ ὅπλα, θεσπισθῆναι αὐτῷ τῆς αἰγὸς τῇ δορᾷ ὅπλῳ χρήσασθαι διά τε τὸ ἄτρωτον αὐτῆς καὶ φοβερὸν καὶ διὰ τὸ εἰς μέσην τὴν ῥάχιν Γοργόνος πρόσωπον ἔχειν· ποιήσαντος δὲ ταῦτα τοῦ Διὸς καὶ τῇ τέχνῃ φανέντος διπλασίονος, τὰ ὀστᾶ δὲ τῆς αἰγὸς καλύψαντος ἄλλῃ δορᾷ καὶ ἔμψυχον αὐτὴν καὶ ἀθάνατον κατασκευάσαντος, αὐτὴν μέν φασιν ἄστρον οὐράνιον [κατασκευάσαι]

Ερατοσθένης, Καταστερισμοί, 1,13