Θρησκεία: Μια συνταγή αυτοεξαπάτησης

Φαντάζει απίθανο η θρησκεία, από τα θεμέλιά της έως τα τελευταία παρακλάδια της, να μην αποτελεί τίποτε περισσότερο από ένα φαινόμενο αμιγούς αυτοεξαπάτησης· αλλά το γεγονός και μόνο ότι υπάρχει η έστω θεωρητική πιθανότητα να ισχύει κάτι τέτοιο δείχνει το εύρος της προσβολής της από δυνάμεις αυτοεξαπάτησης. Μια πρόχειρη ματιά στις κυριότερες θρησκείες αρκεί για να αντιληφθούμε ότι περιλαμβάνουν πολύ περισσότερες ανοησίες παρά εξ αποκαλύψεως αλήθειες.

Μερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα των θρησκειών της Δύσης (και ορισμένων της Ανατολής) είναι τα εξής:

Η ομάδα σας έχει προνομιακή θέση στο Σύμπαν

Η άποψη αυτή προβάλλεται από τις περισσότερες θρησκείες. Σε άλλες οι πιστοί είναι τα γνήσια τέκνα της Δημιουργίας και οι άπιστοι εκφυλισμένα κτήνη, και σε άλλες οι πιστοί ανήκουν στον «περιούσιο λαό», είτε λόγω της εθνοτικής τους καταγωγής (ιουδαϊκή) είτε λόγω της πρόσδεσής τους στο άρμα του ενός ή του άλλου προφήτη (Ιησούς, Μωάμεθ). Για τον πιστό, ένα σύστημα σκέψης που τον τοποθετεί σε περίοπτη θέση, ενισχύοντας την αυτοεικόνα του, μπορεί να του φανεί χρήσιμο στις αλληλεπιδράσεις με τους γύρω του. Για να είμαστε πάντως δίκαιοι απέναντι στις ανεπάρκειες της θρησκείας, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι επί πολλές χιλιάδες χρόνια δεν υπήρχε κατ’ ουσίαν τίποτε άλλο. Όσο, όμως, και αν δεν υπήρχαν οργανωμένες επιστήμες, ούτε βέβαια Νεύτωνας ή Δαρβίνος, αυτό από μόνο του δεν αρκεί για να δικαιολογήσει τις ισχυρές εγωκεντρικές μεροληψίες των διάφορων θρησκειών.

Κάθε λογής απίθανα πράγματα

Παραδείγματος χάριν, υπάρχει μεταθανάτια ζωή· κάποιο υπερβατικό πνεύμα που ελέγχει τα πάντα, αλλά είναι δεκτικό στην πειθώ των ανθρώπων γύρω από καθ’ όλα τετριμμένα πράγματα- ένας προφήτης ικανός να κάνει θαύματα, όπως να χωρίζει τα ύδατα της θάλασσας, να ανασταίνει νεκρούς ή να απελευθερώνει τις μάζες· ένας προφήτης που προέκυψε με παρθενογένεση, γιος του ίδιου του Θεού, και ο οποίος ανασταίνεται τρεις ημέρες μετά τον θάνατό του· και πάει λέγοντας. Όταν κανείς αποδεχθεί έστω και λίγες από αυτές τις ιδέες, παύουν σχεδόν να υφίστανται όρια στο τι είναι δυνατόν να πιστέψει —και ασήμαντες λεπτομέρειες μπορούν να αναδειχθούν σε κρίσιμα στοιχεία του δόγματος.

Στο υπέρτατο πνεύμα δίνεται συνήθως ανδρικό όνομα, πιθανόν λόγω της επιθυμίας να παρουσιαστεί ως ένας φοβερός δυνάστης.

Από βιολογική άποψη, ωστόσο, αυτό φαντάζει αντίξοο. Δεν υπάρχουν στη Φύση πλάσματα τα οποία να απαρτίζονται αποκλειστικά από αρσενικά άτομα. Ούτε ένα. Μόνο τα θηλυκά έχουν τη δυνατότητα να αναπαράγονται μόνα τους. Στην εξελικτική ιστορία της ζωής, τα θηλυκά άτομα εμφανίστηκαν πριν από τα αρσενικά, και έως σήμερα παραμένουν, από τη σκοπιά της βιολογίας, το κρίσιμο φύλο. Το υπέρτατο πνεύμα θα πρέπει να ερμηνεύεται πρωτίστως ως θηλυκού γένους. Ένας θεός αρσενικού γένους συνδυάζει πολλά ανεπιθύμητα γνωρίσματα, μεταξύ των οποίων η ασπλαχνία και η επιθετικότητα που συχνά επιδεικνύουν οι άνδρες, αλλά και η μικρότερη συμβολή στην τεκνοποίηση και στην ανατροφή των παιδιών. Όλα αυτά συμβάλλουν σε μια σειρά από αποτρόπαιες συμπεριφορές, όπως η σεξουαλική κακοποίηση ανηλίκων από «άγαμους» ιερείς, η πρόδηλη εχθρότητα απέναντι στα γυναικεία συμφέροντα —ιδίως στις προσπάθειες των γυναικών να ελέγξουν τη σεξουαλικότητά τους και τον ρυθμό αναπαραγωγής τους (αποχή από το σεξ, άμβλωση, εξωσωματική γονιμοποίηση κ.λπ.)—, τα εγκλήματα τιμής και οι κάθε λογής πράξεις βίας κατά γυναικών, μεταξύ των οποίων οι μαζικοί βιασμοί εν μέσω πολέμων που διαπράττονται στο όνομα του Θεού.

Η θεοποίηση ενός προφήτη

Η θεοποίηση του Ιησού τον διαφοροποιεί από τους υπόλοιπους προφήτες του ιουδαϊσμού και του μουσουλμανισμού. Η άμωμος σύλληψή του, τα θαύματα που του αποδίδονται και, φυσικά, η παροδικότητα του θανάτου του συνέβαλαν να αναδειχθεί σε ένα από τα τρία κεντρικά πρόσωπα του δράματος: Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα. Η καταγραφή της ιστορίας του Ιησού έγινε μετά τον θάνατό του, όταν ο χριστιανισμός ήταν μια μικρή αίρεση που τελούσε υπό διωγμόν. Η πίστη στη θεία φύση του αναδείχθηκε στην κρίσιμη δοκιμασία που εξύψωνε την ομάδα και συνάμα περιόριζε το μέγεθος της. Όσο μεγαλύτερος γίνεται ο Ιησούς τόσο σμικρύνεται ο Θεός. Όχι μόνο έχουν πάψει να υπάρχουν άλλοι θεοί, αλλά και ο ένας αληθινός Θεός έχει παραχωρήσει μεγάλο μέρος της παντοδυναμίας του σε έναν (κατά το ήμισυ) άνθρωπο.

Αξίζει να σημειωθεί ένα μάλλον οξύμωρο γεγονός: Όσο περισσότερο θεοποιείται ο προφήτης τόσο μικρότερη προσοχή δίνεται στη διδασκαλία του, καθώς εκείνο που αποκτά κρίσιμη σημασία δεν είναι το κατά πόσον κανείς ακολουθεί ή όχι τα διδάγματά του, αλλά το αν πιστεύει ή όχι στη θεία φύση του. «Πιστεύω σε σένα, Χριστέ μου, πιστεύω ότι είσαι ο Κύριος, ο σωτήρας μου». Πράγματι. Αλλά πιστεύεις άραγε και ότι είναι μακάριοι οι ειρηνοποιοί, ότι οι πράοι θα κληρονομήσουν τη γη, ότι οφείλεις να συμπεριφέρεσαι σε όλους τους άλλους όπως θα ήθελες να σου συμπεριφέρονται εκείνοι κ.ο.κ.; Πολύ αμφιβάλλω. Επιπλέον, η θεοποίηση του Ιησού διευκολύνει την πίστη σε προδήλως παράλογα πράγματα, όπως η διαμεσολαβητική προσευχή. Ο Ιησούς παίρνει θέση δίπλα στον Θεό ως κάποιος από τον οποίο μπορεί κανείς να ζητά χάρες, ασχέτως πόσοι νόμοι της Φύσης πρέπει να παραβιαστούν στην πορεία (και οι καθολικοί προσθέτουν άλλο ένα όνομα στον κατάλογο, τη μητέρα του Ιησού, Παρθένο Μαρία). Για τα δεδομένα των προφητών, ο Ιησούς έτυχε βάναυσης μεταχείρισης —καρφώθηκε σε έναν σταυρό μέχρι να ξεψυχήσει—, αλλά μη νομίζετε ότι οι αρχαιότεροι αντίστοιχοι προφήτες (ο Ησαΐας, ο Ιερεμίας, ο Ιεζεκιήλ κ.ο.κ.) τα έβρισκαν όλα ρόδινα. Στην εποχή τους συχνά καταδιώκονταν και χλευάζονταν, και μόνο μετά τον θάνατό τους αναγνωρίζονταν ως προφήτες.

Ένα βιβλίο με την εξ αποκαλύφεως αλήθεια του Θεού

Εδώ υπάρχει χώρος για πληθώρα ερμηνειών. Άλλοτε κάθε λέξη του βιβλίου λογίζεται αληθής στην κυριολεξία της, ακόμη και αν αυτό συντελεί σε πλήθος αντιφάσεων μέσα στο βιβλίο καθ’ εαυτό, πόσω μάλλον στον κόσμο ευρύτερα. Αλλοτε επιτρέπονται οι μεταφορικές εξηγήσεις. Συχνά, μάλιστα, τέτοιες εξηγήσεις ενθαρρύνονται, με αποτέλεσμα τα ίδια θεόπνευστα κείμενα να ερμηνεύονται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Σε κάθε περίπτωση, σημασία έχει το περιεχόμενο του βιβλίου και η ερμηνεία του να ελέγχονται από εσάς (ή την ομάδα σας). Αν ο Θεός κυριολεκτικά δημιούργησε τον κόσμο σε επτά ημέρες πριν από περίπου 6,000 χρόνια, τότε το σύνολο της αστρονομίας, της γεωλογίας και της εξελικτικής βιολογίας είναι ένα μάτσο ανοησίες. Πράγματι ο Θεός δώρισε αιωνίως τη «γη του Ισραήλ» σε έναν λαό ο οποίος, προ μερικών χιλιάδων ετών, έγραψε ένα βιβλίο υποστηρίζοντας ότι του τη δώρισε;

Η πίστη παραμερίζει τη λογική

Όταν η θρησκευτική πίστη γίνεται αποδεκτή ως η μοναδική οδός προς την αλήθεια, προάγεται ευθέως ο ανορθολογισμός. Μάλιστα, όσοι τολμούν να προσεγγίζουν ορθολογικά τον κόσμο διατρέχουν τον κίνδυνο να κατηγορηθούν για ιεροσυλία. Κατ’ ουσίαν, η απλή πίστη στην εγκυρότητα μιας ιδέας μετατρέπεται σε παράγοντα που καθορίζει την αληθοτιμή της. Το στοιχείο αυτό προστίθεται στον μακρύ κατάλογο των γνωρισμάτων που συμβάλλουν στην άρση των ορθολογικών περιορισμών του θρησκευόμενου νου, παρέχοντας εύφορο έδαφος να ανθίσουν κάθε λογής φαινόμενα εξαπάτησης και αυτοεξαπάτησης.

Εμείς κατέχουμε την αλήθεια

Τέλος, ερχόμαστε στην κρίσιμη, καθολική αυτοεξαπάτηση: Είμαστε το άλας της γης, η ενσάρκωση του καλού. Έχουμε τη μοναδική αληθινή πίστη, η οποία μας εξυψώνει έναντι όλων των άλλων λαών. (Εμείς έχουμε «σωθεί»· εκείνοι όχι.) Η θρησκεία μας κηρύττει την αγάπη για τον κόσμο, ο Θεός μας είναι δίκαιος, άρα οι πράξεις μας δεν μπορούν να είναι κακές εφόσον γίνονται στο όνομα του Θεού. 

Δεδομένης της ευκολίας με την οποία η θρησκεία ολισθαίνει προς την αυτοεξαπάτηση, ποιες δυνάμεις άραγε θα μπορούσαν να επιτείνουν ή να αναχαιτίσουν την τάση αυτή; Ένας σημαντικός παράγοντας αφορά τον βαθμό σύνδεσης της θρησκείας με την εξουσία. Ένας άλλος είναι ο θρησκευτικός κατακερματισμός. Σχεδόν όλες οι θρησκείες αξιώνουν από τους πιστούς τους να ζευγαρώνουν με ομοθρήσκους: ως εκ τούτου, ο κατακερματισμός αναμένεται να συντελεί σε διαομαδικές συγκρούσεις επί ελασσονών δογματικών διαφορών. Απ’ ό,τι φαίνεται, το παρασιτικό φορτίο —η μέση πίεση που ασκείται στο κοινωνικό σύνολο από την παρουσία συνεξελισσόμενων παρασίτων— μπορεί να αποτελέσει έναν σημαντικό παράγοντα κατακερματισμού των θρησκειών και ενίσχυσης της αυτοεξαπάτησης. Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις υπέρ της θετικής συσχέτισης ανάμεσα στο παρασιτικό φορτίο και στον θρησκευτικό κατακερματισμό, αλλά οι ενδείξεις υπέρ της σύνδεσης με την αυτοεξαπάτηση δεν είναι εξίσου ισχυρές.

 

Ρόμπερτ Τρίβερς