Ο ρόλος των διπλών μηνυμάτων στην επικοινωνία

Η σημαντικότητα του διπλού μηνύματος στην επικοινωνία και στην οργάνωση των σχέσεων μέσα στις σχέσεις, στην οικογένεια, αλλά και στην κοινωνία αποτέλεσε ένα σταθμό στην προσπάθεια κατανόησης του τι συμβαίνει μεταξύ των ανθρώπων. Το “ανακάλυψε”, ο Gregory Bateson, το 1952 κατά την διάρκεια ερευνών για την κατανόηση των παραδόξων στην επικοινωνία των ανθρώπων. Ο Bateson χρησιμοποίησε αυτό τον όρο παρατηρώντας την επικοινωνία στους κατοίκους του Μπαλί, ανάμεσα στις μητέρες και τα παιδιά τους και μετά μετέφερε αυτή την παρατήρηση στον “πολιτισμένο” κόσμο, σε νέους σχιζοφρενείς στην σχέση με την μητέρα τους καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η αρρώστια δεν ήταν μια κατάσταση που αφορούσε ένα άτομο, αλλά το αποτέλεσμα ενός συστήματος επικοινωνίας ανάμεσα σε δυο ή περισσότερα πρόσωπα.

Στην επικοινωνία, ανάμεσα σε δυο η περισσότερα άτομα το ένα γίνεται πομπός και το άλλο δέκτης, μετά ο πομπός γίνεται δέκτης και ο δέκτης πομπός. Το μήνυμα ανάμεσα στον δέκτη και τον πομπό, εμπεριέχει δυο διαφορετικά επίπεδα επικοινωνίας το σαφές και το ασαφές. Το σαφές επίπεδο, είναι αυτό που είναι ορατό και συνήθως εκφράζεται με λόγο ενώ το ασαφές εκφράζεται με την συμπεριφορά, την κίνηση, την γκριμάτσα του προσώπου, την αίσθηση. Το πρόβλημα λοιπόν αρχίζει να υπάρχει από την στιγμή που ο δέκτης του μηνύματος συναντά δυσκολία να ξεχωρίσει το σαφές περιεχόμενο του μηνύματος και τι είναι αυτό που υπονοεί. Παράδειγμα: Μια μητέρα λέει στο παιδί της “Τώρα μεγάλωσες μπορείς να τα καταφέρεις μόνος σου”. Αυτό είναι το ξεκάθαρο μήνυμα προς το παιδί της, το μήνυμα όμως αρχίζει να γίνεται ασαφές όσον αφορά την ερμηνεία του, όταν αυτή η μητέρα κατά την απουσία του παιδιού, του τηλεφωνά κάθε ένα τέταρτο για να μάθει που είναι και τι κάνει, εκδηλώνοντας μια ανησυχία που έρχεται να αμφισβητήσει αυτό που του είχε πει. Ο πατέρας λέει στο παιδί του: “Έχω εμπιστοσύνη σε εσένα και την απόφαση που πήρες, αλλά μήπως θα ήταν καλύτερο να το συζητήσουμε;“. Εδώ, η ίδια η εκφώνηση του μηνύματος εμπεριέχει την αντίφαση κάνοντας και τα δύο σκέλη του να μοιάζουν ασαφή. Δηλαδή το πρώτο “ Έχω εμπιστοσύνη σε εσένα και την απόφαση που πήρες” έρχεται να αναιρεθεί με το “μήπως θα ήταν καλύτερο να το συζητήσουμε”.

Τα μέλη που επικοινωνούν με διπλά μηνύματα εμπλέκονται σε σχέσεις και μορφές αλληλεπίδρασης που χαρακτηρίζονται από φαύλους κύκλους, ισχυρές αντιφάσεις και βιώνονται με έντονο αίσθημα ενοχής. Η συναισθηματική εμπλοκή και η σύγκρουση στον άξονα της αντιφατικής εμπειρίας, τις περισσότερες φορές παραμένουν άρρητες, ενδοβάλλονται στα άτομα και επηρεάζουν ως έναν βαθμό τη συμπεριφορά τους όχι μόνο εντός του οικογενειακού πλαισίου, αλλά και έξω από αυτό. Τέτοιες καταστάσεις περιγράφηκαν για πρώτη φορά από τον G. Bateson (1972), ονομάζονται διπλοί δεσμοί, και το χαρακτηριστικό τους είναι πως “ό,τι και να κάνεις, θα είσαι ένοχος..!

ΤΟ ΑΤΟΜΟ ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΗΝ ΑΔΥΝΑΜΙΑ ΝΑ ΔΙΑΛΕΞΕΙ ΑΥΤΟΚΑΤΗΓΟΡΕΙΤΑΙ, ΔΗΛΑΔΗ ΘΕΩΡΕΙ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΟΥ ΥΠΕΥΘΥΝΟ ΓΙΑ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ.

Το διπλό μήνυμα λοιπόν, αρνείται την ελεύθερη εκλογή του άλλου είτε είναι παιδί, είτε έφηβος/η, είτε νέος/α. Διατηρεί την “αδυναμία” του να μπορεί να αποφασίσει μόνο του, και μπορεί να το οδηγήσει σε μια μορφή συμπεριφορά “ρομπότ” όταν δεν του δίνεται η δυνατότητα να διαλέξει. Ή, όταν προσφέρονται δύο λύσεις, δηλαδή του προσφέρεται η δυνατότητα να διαλέξει, κάτω από τις συνθήκες επικοινωνίας που παρουσιάσαμε, τότε μπορεί να βρεθεί σε δίλημμα και να μην μπορεί να διαλέξει. Το άτομο που βρίσκεται μπροστά στην αδυναμία να διαλέξει αυτοκατηγορείται, δηλαδή θεωρεί τον εαυτό του υπεύθυνο για αυτή την κατάσταση. Αισθάνεται ντροπή και δεν ξέρει ποια απάντηση να δώσει όταν αναφέρεται στον εαυτό του. Νιώθει ανελεύθερο, δεν μπορεί να σκεφτεί και να πάρει μια απόφαση και όταν απαντά αισθάνεται σαν οι απαντήσεις που δίνει να ανήκουν σε κάποιον άλλον. Έτσι όταν δεν νιώθει ελεύθερο να πάρει κάποια απόφαση για το ίδιο, συνήθως δεν την παίρνει.

Οι άνθρωποι που μεγαλώνουν σε οικογένειες με διπλά μηνύματα ως ενήλικες στις διαπροσωπικές τους σχέσεις εκδηλώνουν αμφιθυμία, αναποφασιστικότητα και έλλειψη αυτοπεποίθησης. Τα διπλά μηνύματα είτε τα εκπέμπουμε εμείς είτε τα λαμβάνουμε, μας μπερδεύουν και συχνά αποτελούν μια βασική αιτία που μένουμε προσκολλημένοι σε αδιέξοδες προσωπικές καταστάσεις. Ο άνθρωπος που εκφράζει διπλά μηνύματα ουσιαστικά δηλώνει τη σύγχυσή του. Κάποιες φορές αυτό μπορεί να γίνεται για την αποφυγή ευθυνών, αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις που το άτομο δεν έχει καν συνείδηση της σύγχυσής του. Η σύναψη προσωπικών σχέσεων με τέτοια άτομα οδηγεί σε αδιέξοδα και έντονες ανασφάλειες και παρότι κατανοούμε τη δυσκολία που μπορεί να έχουν χρειάζεται να προστατεύσουμε τον εαυτό μας με το να εγκαταλείψουμε τη σχέση. Η σύγχυση μπορεί να μεταδοθεί και σε μας λόγω της αμφιθυμίας και της μη ξεκάθαρης θέσης του άλλου και να λειτουργήσει αποσταθεροποιητικά για τη ψυχολογία μας και τη ζωή μας.

Η Επικοινωνία είναι βασικό συστατικό της ζωής όλων των πλασμάτων. Συντελείται είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα με διάφορους τρόπους και μέσα και αποτελεί ζωτική ανάγκη προκειμένου να νιώθουμε ότι υπάρχουμε, αφού έχουμε ανάγκη να σχετιζόμαστε είτε με άλλους ανθρώπους, είτε με τα ζώα, είτε με τη φύση και κυρίως με τον εαυτό μας. Δεν είναι τυχαίο ότι η λέξη επικοινωνία εμπεριέχει το ρήμα κοινωνώ που σημαίνει σχετίζομαι και μετέχω σε κάτι. Επειδή ο άνθρωπος γεννιέται και ενηλικιώνεται μέσα σε διάφορα συστήματα (Οικογένεια, Σχολείο, Κοινότητα…) οι αντιλήψεις του για την Επικοινωνία και τις Ανθρώπινες σχέσεις μπορεί να διαφέρουν από ενός άλλου ανθρώπου. Κατά συνέπεια η επικοινωνία δεν είναι μια απλή διαδικασία καθώς δεν προϋποθέτει μόνο την επαφή με τις προσωπικές μας ανάγκες και επιθυμίες αλλά και την επαφή με τον Άλλον. Γι' αυτό και έχει τεράστια σημασία η μελέτη του Εαυτού, αλλά και τον κανόνων που διέπουν την Επικοινωνία και η ενίσχυση της ενσυναίσθησής μας προκειμένου να επικοινωνούμε αποτελεσματικά και να οικοδομήσουμε υγιείς σχέσεις που είναι βασική προϋπόθεση ψυχικής Υγείας.