Πώς συνδέονται η ελευθερία και η ηθική, σύμφωνα με τη θεωρία των στωικών

Η θεωρία των στωικών σχετικά με το καλό και το κακό τους τοποθετεί στο πεδίο των φιλοσόφων που θεωρούν ότι τα κατάλληλα αντικείμενα της ηθικής κρίσης είναι η βούληση και η πρόθεση ενός ανθρώπου σε αντιδιαστολή με τις συνέπειες των πράξεών του. Ωστόσο, ο κύριος σκοπός της θεωρίας, όπως την παρουσιάζει ο Επίκτητος στο Εγχειρίδιον, φαίνεται να είναι η ευτυχία και η ηρεμία του ενεργούντος και όχι τόσο των άλλων ανθρώπων.

Αυτός ο εγωκεντρισμός φαίνεται να έρχεται σε αντίθεση με οποιοδήποτε βαθύ ενδιαφέρον για τις ανάγκες των άλλων ανθρώπων. Και σε αυτή την περίπτωση, το Εγχειρίδιον και οι Διατριβαί μας προσφέρουν άραγε έναν οδηγό για την ηθική ζωή, θεωρώντας ότι η συγκεκριμένη έννοια περιλαμβάνει εξίσου το καλό των άλλων και το δικό μας, ή δρα αποκλειστικά και μόνο προς ίδιο όφελος;

Αυτό είναι ένα ερώτημα στο οποίο ο Επίκτητος έχει δώσει μια θαυμάσια απάντηση, αν συμφωνήσουμε μαζί του ότι «κάθε ζωντανό ον από τη φύση του αποφεύγει όσα φαίνονται βλαβερά και τα αίτιά τους, ενώ επιδιώκει και θαυμάζει τα ωφέλιμα και τα αίτιά τους… Γιατί όπου υπάρχει συμφέρον, υπάρχει και ευσέβεια» (Εγχειρίδιον 31).

Η ηθική, σύμφωνα με αυτή τη στωική αντίληψη, έχει ως αφετηρία το βασικό ανθρώπινο ενδιαφέρον μας για το ατομικό όφελος ή καλό και πρέπει να προσαρμόζεται σε αυτό. Δεν ξεκινάμε από ένστικτα αλτρουισμού. Στη συνέχεια, προκειμένου να κάνουμε χώρο, για το καλό των άλλων, ο Επίκτητος χρειάζεται να αποδείξει ότι αυτό το μήνυμα ψυχικής ελευθερίας δεν είναι όφελος εγωιστικό αλλά κοινωνικά επωφελές και σύμφωνο με το να ζούμε σε αρμονία με την ανθρώπινη φύση στην ευρύτερη έννοιά της.

Ως άτομα, επωφελούμαστε σε τεράστιο βαθμό όταν δεν προβληματιζόμαστε από συναισθήματα όπως ο φθόνος, η ζήλια, ο φόβος και ο θυμός, και έχουμε τις αντίστοιχες αρετές της υπομονής και του αυτοελέγχου – (Εγχειρίδιον 10)

Η ηρεμία είναι ένα προφανές καλό για τον ήρεμο άνθρωπο, αλλά τα οφέλη της συμβάλλουν εξίσου στις οικογένειές μας, στους φίλους και τους συναδέλφους μας, γιατί τα αρνητικά συναισθήματα συχνά υποκινούν επιθετική και βλαβερή συμπεριφορά. Στη σύγχρονη ζωή μας η «ηθική» συνήθως αφορά περιπτώσεις όπου παραβιάζονται κανόνες συμπεριφοράς, είτε στον εργασιακό χώρο είτε στη σεξουαλική συμπεριφορά ή στη διατάραξη της ειρήνης. Η αγωγή της ελευθερίας του Επίκτητου ικανοποιεί την ηθική επιταγή του να μη βλάπτουμε κανέναν.

Πώς είναι άραγε να ακολουθούμε θετικές ηθικές επιταγές και όχι απλώς να αποφεύγουμε τη ζημία, και να συμπεριφερόμαστε σκόπιμα στους άλλους με προσοχή και ενδιαφέρον; Μπορεί το ενδιαφέρον μας για ελευθερία και ηρεμία να μας κινητοποιήσει ώστε να είμαστε φιλικοί και φιλάνθρωποι;

Οι στωικοί φιλόσοφοι κατά παράδοση ισχυρίζονταν ότι το ένστικτο της αυτοσυντήρησης που διαθέτουμε συνδυάζεται με ισχυρά κοινωνικά ένστικτα, αρχής γενομένης από την οικογενειακή ζωή, που στη συνέχεια επεκτείνονται στην τοπική κοινότητα κι ακόμα παραπέρα.

Έχει πολλά να πει σχετικά με το θεμιτό «παιχνίδι ρόλων» στις οικογενειακές σχέσεις, με έμφαση σε ό,τι είναι δεσμευτικό για κάποιον, σε αντιδιαστολή με ό,τι μπορεί κάποιος να περιμένει ως αντάλλαγμα (Εγχειρίδιον 17, 24, 30, 32, 43). Και εδώ η εστίασή του στην ελευθερία από ανασταλτικά συναισθήματα έρχεται δυναμικά στο προσκήνιο, με τον φονικό καβγά ανάμεσα στους γιους του Οιδίποδα, που διεκδικούν τον θρόνο, ο οποίος αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά αντι-παραδείγματα (Εγχειρίδιον 31, Διατρβαί 5).

Επίκτητος, Ο Δρόμος για την Ελευθερία