Σοπενχάουερ: Εριστική Διαλεκτική

Σε έναν βαθμό, όλοι είμαστε οπλισμένοι με τη δική μας πονηριά και κακοήθεια, κάτι που αποδεικνύεται από την καθημερινή εμπειρία, ενώ ο καθένας μας διαθέτει έμφυτη τη διαλεκτική ικανότητα, όπως διαθέ­τει έμφυτη και τη λογική ικανότητα.

Ωστόσο η δια­λεκτική ικανότητα δεν είναι σε καμία περίπτωση τόσο ασφαλής σύμβουλος όσο η λογική. Δεν μπορεί εύκολα ο οποιοσδήποτε να συναγάγει ένα συμπέρασμα ενάντια στους νόμους της λογικής, και, παρόλο που οι εσφαλμένες κρίσεις είναι συχνές, τα εσφαλμένα συμπεράσματα σπανίζουν. Είναι δύσκολο να στερείται κανείς έμφυτης λογι­κής ικανότητας, μπορεί όμως κάλλιστα να στερεί­ται διαλεκτικής ικανότητας, καθώς η τελευταία είναι χάρισμα που συναντάται σε διαφορετικό βαθμό στον καθένα. Υποστηρίζουμε κάτι τέτοιο στο μέτρο που η έμφυτη διαλεκτική ικανότητα μοιάζει με την κριτι­κή ικανότητα, της οποίας ο βαθμός διαφέρει από άν­θρωπο σε άνθρωπο, ενώ η λογική, με τη στενή έννοια, είναι για όλους η ίδια.

Συμβαίνει συχνά, σε ένα θέμα όπου κάποιος έχει πραγματικά δίκιο, να μπερδεύεται ή να διαψεύδεται από επιφανειακά μόνο επιχειρήμα­τα. Αν καταλήξει κανείς να υπερισχύσει σε μια αντι­παράθεση, πολύ συχνά δεν το οφείλει τόσο στην ορθή κρίση που επέδειξε εκθέτοντας την άποψή του, όσο στην πονηριά και τη δεξιοτεχνία με την οποία την υπερασπίστηκε.

Όπως γίνεται πάντα, ο καθένας γεννιέται με το ταλέντο του. Παρ’ όλ’ αυτά, μπορεί κανείς να κατα­κτήσει την τέχνη της αντιπαράθεσης με την εξάσκη­ση και τη μελέτη των τακτικών που είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει για να επικρατήσει του αντιπάλου του ή για κάποιον αντίστοιχο σκοπό. Επομένως, ακόμη κι αν κάποιος δεν μπορεί να κά­νει αληθινά πρακτική χρήση της λογικής, μπορεί κάλλιστα να χρησιμοποιήσει στην πράξη τη διαλεκτική του ικανότητα. Πρέπει πάντα να γίνεται ξεκάθαρος διαχωρισμός ανάμεσα στα πεδία της γνώσης.

Για να σχηματίσου­με μια σαφή εικόνα του αντικειμένου της διαλεκτι­κής ικανότητας, δεν πρέπει να δώσουμε σημασία στην αντικειμενική αλήθεια, η οποία είναι υπόθεση της λο­γικής. Πρέπει να τη δούμε απλά σαν την τέχνη της επικράτησης σε μια αντιπαράθεση (που γίνεται ευκο­λότερη αν έχουμε στ’ αλήθεια δίκιο).

Η μελέτη της διαλεκτικής από μόνη της δεν πε­ριλαμβάνει τίποτα περισσότερο από τους τρόπους με τους οποίους μπορεί κάποιος να υπερασπιστεί τον εαυ­τό του ενάντια σε κάθε τύπου επιθέσεις, και ιδιαίτερα σε ανέντιμες επιθέσεις. Στην ίδια λογική, παρέχει τα απαραίτητα εφόδια ώστε να μπορεί κανείς να αντιπαρέλθει την άποψη του άλλου χωρίς να πέσει ο ίδιος σε αντιφάσεις και, γενικότερα, χωρίς να ηττηθεί. Η ανα­ζήτηση της αντικειμενικής αλήθειας πρέπει να διαχω­ριστεί από την τεχνική με την οποία επιτυγχάνουμε την αποδοχή μιας άποψης.

Η αντικειμενική αλήθεια είναι ένα εντελώς διαφορετικό ζήτημα. Αφορά τη λο­γική κρίση, τη σκέψη και την εμπειρία, για την οποία δεν υπάρχει ειδική τεχνική.

Αυτός είναι λοιπόν και ο στόχος της διαλεκτικής. Έχει οριστεί ως η λογική του φαινομενικού, ο ορισμός αυτός είναι όμως λανθασμένος. Αν ίσχυε, η διαλεκτι­κή θα μπορούσε χρησιμοποιηθεί μόνο για να υπερα­σπιστεί αναληθείς απόψεις. Ωστόσο, ακόμα και όταν κάποιος έχει την αλήθεια με το μέρος του, χρειάζεται τη διαλεκτική προκειμέ­νου να την υπερασπιστεί και να την υποστηρίξει. Δεν του αρκεί μόνο να γνωρίζει ποια είναι τα ανέντιμα τε­χνάσματα του αντιπάλου και να μπορεί να τα εξου­δετερώσει’ πρέπει και ο ίδιος να τα χρησιμοποιεί συ­χνά, για να είναι σε θέση νικήσει τον αντίπαλό του με τα ίδια του τα όπλα. Συνεπώς, σε μια αντιπαράθεση, πρέπει να εκλάβουμε την αντικειμενική αλήθεια ως μια τυχαία συγκυρία και να επικεντρωθούμε μόνο στην υπεράσπιση της θέ­σης μας και στην αντίκρουση της θέσης του αντιπά­λου.

Άλλωστε, η αλήθεια είναι κρυμμένη. Στην αρχή μιας αντιπαράθεσης, ο καθένας, κατά κανόνα, πιστεύ­ει πως έχει δίκιο, ενώ στην πορεία και οι δύο πλευρές αρχίζουν να αμφιβάλλουν’ η αλήθεια δεν προσδιορίζε­ται και δεν επιβεβαιώνεται παρά μόνο στο τέλος της αντιπαράθεσης. Έτσι, η διαλεκτική δεν έχει να κάνει με την αλή­θεια, όπως ακριβώς σε μια ξιφομαχία, από τη στιγμή που ένας καβγάς καταλήγει σε μάχη, δεν έχει σημα­σία ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο. Σημασία έχει μόνο η επίθεση και η άμυνα.

Η διαλεκτική είναι η τέχνη του πνευματικού διαξιφισμού, και μόνο αν την αντι­μετωπίσουμε ως τέτοια μπορούμε να την αναγάγουμε σε γνωστικό πεδίο.

Με αυτή την έννοια η διαλεκτική δεν έχει άλλο στό­χο παρά να συλλέξει, να εκθέσει και να συνοψίσει σε ένα σύστημα κανόνων τα τεχνάσματα που χρησιμο­ποιούν οι περισσότεροι άνθρωποι όταν κατά τη διάρ­κεια μιας αντιπαράθεσης διαπιστώνουν πως η αλήθεια δεν είναι με το μέρος τους και, παρ’ όλ’ αυτά, εξακο­λουθούν την προσπάθεια να υπερισχύσουν. Η επιστήμη της διαλεκτικής, κατά μία έννοια, ασχολείται πρωτίστως με την καταγραφή και την ανάλυση των ανέντιμων στρατηγικών, προκειμένου να μπορεί κανείς να τις αναγνωρίσει και να τις αποκρούσει σε μια πραγματική αντιπαράθεση.

Αν θέσουμε ως στόχο την αντικειμενική αλήθεια, χρησιμοποιούμε μόνο απλή λογική, αν υπερασπιζόμαστε αναληθή επιχειρήματα, τότε χρησι­μοποιούμε μεθόδους της σοφιστικής. Και στις δύο περιπτώσεις όμως, θα πρέπει να υποτεθεί πως γνωρίζαμε εξαρχής ποια ήταν η αλήθεια και ποιο το ψέμα, κάτι που είναι σπάνιο.

Η αληθινή σημασία της διαλεκτι­κής είναι αυτή που διατυπώσαμε: είναι η τέχνη του πνευματικού διαξι­φισμού με σκοπό την επικράτηση σε μια αντιπαράθεση. Παρόλο που η ονομασία «εριστική» θα ήταν καταλληλότερη, είναι πιο σωστό να την ορίσουμε ως «εριστική διαλεκτική». Δεν έχω υπόψη μου άλλες μελέτες προς αυτή την κατεύθυνση, παρόλο που πραγματοποίησα εκτενή έρευνα. Οπότε το πεδίο μένει ακόμη ανεξερεύνητο.

Για να επιτύχουμε τον σκοπό μας πρέπει να αντλή­σουμε πληροφορίες από την εμπειρία μας. Πρέπει να παρατηρήσουμε πώς χρησιμοποιείται κάθε τέχνασμα από τις αντίπαλες πλευρές στις αντιπαραθέσεις που προκύπτουν κατά τη συναναστροφή μας με τους συ­νανθρώπους μας. Ανακαλύπτοντας τα κοινά στοιχεία των τεχνασμά­των, που επαναλαμβάνονται με διαφορετικούς τρό­πους, θα μπορέσουμε να παραθέσουμε ορισμένες γενι­κότερες στρατηγικές που είναι δυνατόν να τις χρησιμο­ποιήσουμε τόσο προς όφελος της άποψής μας, όσο και για να ματαιώσουμε τα σχέδια του αντιπάλου, σε περί­πτωσή που επιχειρήσει να τα χρησιμοποιήσει εκείνος.

Τα παρακάτω μπορούν να θεωρηθούν ως μια πρώ­τη απόπειρα. Δύο άνθρωποι μπορεί συχνά να εμπλέκονται σε έντονη αντιπαράθεση κι ύστερα να επιστρέφουν σπίτι τους έχοντας ενστερνιστεί την άποψη του αντιπάλου τους. Εύκολα ισχυριζόμαστε πως σε κάθε αντιπαράθε­ση μοναδικός στόχος πρέπει να είναι η ανάδειξη της αλήθειας, ωστόσο, πριν από την αντιπαράθεση, κανείς δεν γνωρίζει ποια είναι η αλήθεια, και μέσα από τα επιχειρήματα, τόσο του αντιπάλου όσο και δικά μας, υπάρχει κίνδυνος να παραπλανηθούμε.

 

Αρτούρ Σοπενχάουερ, Η τέχνη του να έχεις πάντα δίκιο