Το σύμπτωμα ως πυρήνας δόμησης της οικογένειας

Υπό το πρίσμα της Συστημικής Θεωρίας, η οικογένεια μπορεί να ειδωθεί ως ένα ζωντανό σύστημα, δηλαδή ως ένα σύνολο μερών, τα οποία βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση μεταξύ τους και δημιουργούν την οργάνωση και την δομή τους.

Οι έννοιες της οργάνωσης και της δομής ενός συστήματος

Με τον όρο οργάνωση, εννοούμε τα σχήματα σχέσεων που δημιουργούν την ταυτότητα του συστήματος. Το ίδιο το σύστημα φτιάχνει και διατηρεί την ταυτότητά του, η οποία είναι αμετάβλητη. Δηλαδή, οι γονείς μέσα στο οικογενειακό σύστημα παραμένουν για τα παιδιά τους γονείς, δεν μπορούν να είναι κάτι άλλο, μεταξύ τους ωστόσο, είναι ζευγάρι, όπως τα αδέρφια είναι μεταξύ τους αδέρφια και για τους γονείς τους είναι τα παιδιά τους. Έτσι γίνεται αντιληπτό ότι η εκάστοτε ταυτότητα δίνεται με βάση την φύση της αλληλεπίδρασης.

Με τον όρο δομή, εννοούμε τους κανόνες επικοινωνίας και τις συναλλαγές των μερών του.

Η δομή ενός συστήματος, σε αντίθεση με την οργάνωσή του μπορεί να είναι ευμετάβλητη. Δηλαδή, μπορεί τα παιδιά να φύγουν από το σπίτι, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι παύουν να είναι παιδιά των γονιών τους ή μπορεί το ζευγάρι να χωρίσει, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι παύουν να είναι η μητέρα και ο πατέρας των παιδιών τους.

Για την καλύτερη κατανόηση των πληροφοριών που θα δοθούν στην συνέχεια, είναι σημαντικό να διευκρινιστούν δύο λειτουργίες των συστημάτων. Αρχικά, μία βασική ιδιότητα όλων των συστημάτων είναι η ομοιόσταση, δηλαδή η τάση τους να διατηρούν το εσωτερικό τους περιβάλλον σε κατάσταση ισορροπίας και σταθερότητας κάτω από μεταβαλλόμενες συνθήκες. Επιπλέον, τα οικογενειακά συστήματα είναι αυτοποιητικά, δηλαδή αυτοδημιουργούνται, αυτορρυθμίζονται και αυτοδιατηρούνται με τρόπο σοφό που έχει πάντα ως στόχο την επιβίωση του συστήματος, ακόμα κι αν αυτό δεν φαίνεται με μία πρώτη ματιά.

Το σύμπτωμα στην οικογένεια

Έχοντας τις παραπάνω πληροφορίες για τα οικογενειακά συστήματα δημιουργείται η εύλογη απορία του πώς ένα σοφό, ομοιοστατικό, αυτοποιητικό σύστημα εμφανίζει ένα σύμπτωμα.

Το πρώτο βήμα για την καλύτερη κατανόηση των συμπτωμάτων μέσα στην οικογένεια είναι η αλλαγή του ρήματος "εμφανίζει" με το ρήμα "δημιουργεί". Για την δημιουργία, λοιπόν, ενός συμπτώματος, είναι αρχικά απαραίτητος/η κάποιος/α παρατηρητής/τρια, που θα σχηματίσει την εντύπωση ότι "κάτι δεν πάει καλά" κατά την παρατήρηση της συμπεριφοράς ενός ή περισσότερων άλλων ανθρώπων ή και του ίδιου του εαυτού του. Στη συνέχεια αρχίζει να κατασκευάζεται μέσα στην οικογένεια ένα δίκτυο επικοινωνίας, μέσα από το οποίο διαδίδονται πληροφορίες για την νέα αυτή συμπεριφορά, αναζητώνται εξηγήσεις, προτείνονται λύσεις κι έτσι οι επικοινωνιακές σχέσεις των μελών της οικογένειας αρχίζουν να επικεντρώνονται γύρω από την νέα αυτή πληροφορία του συμπτώματος.

Για παράδειγμα, μέσα σε μία τετραμελή οικογένεια, η μητέρα αρχίζει να παρατηρεί πως η μεγάλη κόρη της, έχει μειώσει τις ποσότητες φαγητού που καταναλώνει, νοηματοδοτεί αυτή την αλλαγή συμπεριφοράς ως ανησυχητική, επικοινωνεί την ανησυχία της στον σύζυγό της, ξεκινάει μία επικοινωνία μεταξύ γονέων χαρακτηριζόμενη από ανησυχία, την οποία παρατηρεί και ο μικρότερος γιος, αναφέρουν την παρατήρησή τους στην κόρη τους, αναζητούν εξηγήσεις, αρχίζουν όλοι μέσα στην οικογένεια να παρατηρούν ακόμα περισσότερο τις διατροφικές συνήθειες της κόρης κι έτσι κατασκευάζεται η εικόνα του συμπτώματος, το οποίο με μία επίσκεψη σε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας ή με αναζητήσεις σε βιβλία, στο ίντερνετ, σε μέσα ενημέρωση, μπορεί να ονομαστεί και ως "διατροφική διαταραχή" ή "νευρική ανορεξία".

Η λειτουργία του συμπτώματος στην οικογένεια

Πώς, όμως, εμφανίζεται η συμπεριφορά που χαρακτηρίζεται ως σύμπτωμα και ποιά είναι η λειτουργία της μέσα στο σύστημα της οικογένειας;

Αφού τα συστήματα είναι σοφά, όλες οι συμπεριφορές που παρατηρούνται μέσα σε αυτά έχουν κάποια λειτουργία, κάποια χρησιμότητα, ακόμα κι αυτές που χαρακτηρίζονται από την οικογένεια ή από οποιοδήποτε άλλο παρατηρητή ως προβληματικές.

Για να γίνει πιο κατανοητή η εν λόγω θεώρηση, ας πάρουμε το παράδειγμα της κόρης που εμφανίζει ανορεκτική συμπεριφορά. Η πρώτη σκέψη που δημιουργείται είναι πως η συμπεριφορά αυτή αποτελεί πρόβλημα για την κοπέλα, της οποία η υγεία τίθεται σε κίνδυνο, αλλά σπάνια αναρωτιέται κάποιος, με ποιον τρόπο της είναι χρήσιμη. Ας προσθέσουμε τώρα την πληροφορία πως η κόρη βρίσκεται στην εφηβεία.

Ποια είναι μία συνηθισμένη ανάγκη πολλών εφήβων;  Η απόρριψη των ενήλικων μορφών εξουσίας. Ωστόσο, καθώς η οργάνωση του οικογενειακού συστήματος δεν αλλάζει, η έφηβη κοπέλα παραμένει κόρη των γονιών της και ποιά είναι η ανάγκη των περισσότερων παιδιών; Η γονεϊκή φροντίδα και στοργή. Με την ανορεκτική συμπεριφορά της, λοιπόν, η κόρη καταφέρνει και να απορρίπτει τους γονείς ως μορφές εξουσίας με την άρνησή της να φάει το φαγητό που της προσφέρουν, αλλά και να τους προ(σ)καλεί να την φροντίσουν, μιας και πρόκειται πλέον για ένα μέλος της οικογένειας που θεωρείται από ψυχικά ευάλωτο μέχρι και άρρωστο. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το σύμπτωμα αποτελεί λύση στο δίλημμα της έφηβης κόρης ανάμεσα στην ανάγκη για επανάσταση και την ανάγκη για φροντίδα και αποκτά χρησιμότητα.

Η χρησιμότητα του συμπτώματος

Ένα ακόμη παράδειγμα για την χρησιμότητα του συμπτώματος θα μπορούσε να αναζητηθεί και στην καταθλιπτική συμπτωματολογία. Ας φανταστούμε μία οικογένεια στην οποία η μητέρα αρχίζει να φέρεται με τρόπο καταθλιπτικό, βιώνει αφόρητη θλίψη, δεν έχει ενέργεια να κάνει σχεδόν τίποτα μέσα στο σπίτι, κοιμάται συνεχώς, πηγαίνει σε έναν ειδικό ψυχικής υγείας και της δίνεται η διάγνωση της κατάθλιψης.

Πριν δοθεί η διάγνωση, το μοτίβο δόμησης της οικογένειας ήθελε την μητέρα στην θέση της αυτοθυσιαζόμενης φροντίστριας που κάνει τα πάντα για την οικογένειά της. Μετά την διάγνωση, η μητέρα περνάει στην θέση της φροντιζόμενης, αφού πλέον, ως ψυχικά ευάλωτη, δεν της δίνονται οι ίδιες ευθύνες και απαιτήσεις σε σχέση με πριν. Με αυτόν τον τρόπο, η μητέρα καταφέρνει να πάρει την φροντίδα που χρειάζεται, παραμένοντας, ωστόσο αφοσιωμένη στην οικογένειά της, αφού η ίδια δεν ζητάει τίποτα, τα ζητάει όλα η κατάθλιψη για εκείνη. Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτό, πως το σύμπτωμα, μπορεί να είναι ένας τρόπος διατάραξης των μέχρι τώρα μοτίβων σε ένα πλαίσιο όπου τα πράγματα δεν μπορούν να συνεχιστούν όπως έχουν, αλλά και που κάποιος δεν μπορεί να αλλάξει δραστικά την συμπεριφορά του.

Το μέλος της οικογένειας που εκδηλώνει την συμπτωματική συμπεριφορά αποκτά τον ρόλο του ευάλωτου και οι αλληλεπιδράσεις μέσα στην οικογένεια αρχίζουν να επηρεάζονται από αυτό το ρόλο, αλλά και να τον επηρεάζουν.
Η δομή της οικογένειας μπορεί να αρχίζει να αλλάζει και να επαναπροσδιορίζεται από το σύμπτωμα και την συνεπακόλουθη έννοια της ψυχικής ασθένειας. Σε αυτό το σημείο, προστίθενται πολλές φορές στην καθημερινότητα της οικογένειας και συστήματα ειδικών ψυχικής υγείας, υπηρεσιών και διαφόρων φορέων που έρχονται να βοηθήσουν την οικογένεια στην προσπάθεια εξάλλειψης του προβλήματος.

Έτσι δημιουργούνται συγκεκριμένα επαναλαμβανόμενα πρότυπα αλληλεπίδρασης που συνδέουν τα μέλη της οικογένειας μεταξύ τους, αλλά και το οικογενειακό σύστημα με τα εξωτερικά συσήματα σε μία κυκλική διαδικασία που το σύμπτωμα επηρεάζει την επικοινωνία και η επικοινωνία το σύμπτωμα. Σιγά σιγά αυτά τα μοτίβα επικοινωνίας αρχίζουν να παγιώνονται και έτσι η οικογένεια πλέον έχει εκ νέου δομηθεί γύρω από την εκάστοτε ψυχική δυσκολία.