Πολιτική ψυχολογία και χαρισματικός ηγέτης

Εκδοχή της κοινωνικής ψυχολογίας είναι η πολιτική ψυχολογία ή ψυχολογία του συλλογικού. Εξετάζει την συμπεριφορά του πλήθους σε πραγματικές καταστάσεις και χρονικές στιγμές, οπότε φανερώνεται η διαφορετικότητά του σε σχέση με τη συμπεριφορά των μεμονωμένων ατόμων.

Όταν οι άνθρωποι γίνονται μάζα υιοθετούν τον παρορμητισμό, τη μίμηση και ορίζονται πρωτίστως από τα συναισθήματα και δευτερευόντως από τη σκέψη. Έτσι ο μεμονωμένος και μοιραία σκεπτόμενος άνθρωπος φαντάζει και είναι ανώτερος από τον μη κριτικό άνθρωπο της α-νόητης πληθύος, όρου που έχει εισάγει στο φιλοσοφικό του έργο και ο Κορνήλιος Καστοριάδης.

Η ψυχολογία των μαζών

Στο έργο του Gustave πληθύος (1841-1931) «Ψυχολογία των μαζών» (1895) γίνεται μια πρώτη προσπάθεια αποσαφήνισης του ρόλου των συλλογικοτήτων στην πολιτική και κοινωνική ζωή. Ακόμη και σήμερα, επίκαιρες παραμένουν οι παρατηρήσεις του συγγραφέα για τις «ομαδικές παραισθήσεις» ανθρώπων που βλέπουν οράματα ή ζουν με ψευδαισθήσεις και ενώνονται μεταξύ τους με ψυχικό δεσμό επειδή ανήκουν στην ίδια κοινωνική ομάδα, στην ίδια φυλή ή κάστα. Ωστόσο, μπορεί να διαφέρουν μεταξύ τους σε μορφωτικό ή οικονομικό επίπεδο.

Ο Gustave Le Bon θεωρεί πως η πίστη των λαών στους πολιτικούς / δημαγωγούς, στις ιδεοληψίες, στις προκαταλήψεις, στις θρησκευτικές δοξασίες που δεν έχουν λογική εξήγηση, εξηγείται με τη συμμετοχή του υποκειμένου στη μάζα (στην πληθύν). Τότε και μόνο τότε υιοθετεί το ήθος του πειθήνιου και εύπιστου μέλους της κοινότητας που επηρεάζεται από την κυρίαρχη ιδεολογία και με τη σειρά του επηρεάζει τα άλλα μέλη της μικρής ή μεγάλης κοινωνίας.

Η «μαζική ψυχή» αισθάνεται και πράττει με διαφορετικό τρόπο από αυτόν με τον οποίο αισθάνεται και πράττει το κάθε πρόσωπο ξεχωριστά. Ορισμένες ιδέες, ορισμένα αισθήματα δεν μεταμορφώνονται σε πράξεις παρά μόνο στα άτομα που συνιστούν μάζα. Η ψυχολογική μάζα είναι ένα ον προσωρινό, δημιούργημα ετερογενών στοιχείων που συνδέονται, όπως τα κύτταρα ενός ζωντανού σώματος, και καταλήγουν σε ένα καινούριο ον, που εκδηλώνει διαφορετικούς χαρακτήρες από αυτούς που διαθέτει καθένα από αυτά τα κύτταρα.

Στη συνάθροιση που συνιστά τη νοοτροπία του πλήθους / όχλου δεν υπάρχει καθόλου άθροισμα και μέσος όρος στοιχείων, αλλά συνδυασμός και δημιουργία νέων χαρακτήρων. Όπως στη χημεία, τα οξέα και οι βάσεις όταν αντιδρούν μεταξύ τους δίνουν άλατα.

Εννοείται πως ο ρόλος των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης είναι να καθηλώσει και να υπνωτίσει το κοινό, δημιουργώντας εύπλαστους χαρακτήρες από κάθε κοινωνική τάξη. Επίσης τα διάφορα στοιχεία ενός πολιτισμού, όπως η θρησκεία, οι επιστήμες, οι τέχνες κ.ά έχουν μεγάλο κύρος στο λαό και γι’ αυτό μεταδίδονται μιμητικά από γενιά σε γενιά.

Ο ρόλος του ηγέτη

Ο ρόλος του ηγέτη είναι καθοριστικός στην πολιτική ψυχολογία. Χωρίς την προσωπικότητα του ηγέτη δεν χειραγωγείται πάντα εύκολα ο κόσμος. Τόσο ο Le Bon όσο και ο Max Weber θεωρούν πως ιδιότητα-κλειδί στην κατανόηση της δράσης του ηγέτη είναι το γόητρο, η γοητεία που ασκεί στις μάζες και γεμίζει την ψυχή με έκπληξη, θαυμασμό και σεβασμό. Υπάρχει το επίκτητο γόητρο, δηλαδή το γόητρο λόγω φήμης, πλούτου ή κοινωνικής θέσης και το προσωπικό γόητρο, δηλαδή το ζωντανό χάρισμα που έχει το συγκεκριμένο φυσικό πρόσωπο να μαγνητίζει, να πείθει και να σαγηνεύει τα πλήθη.

Αν ένας ηγέτης αποτύχει σε ό,τι έχει αναλάβει και χάσει το προσωπικό του γόητρο τότε η μάζα τον καταβαραθρώνει με την ίδια αστραπιαία ταχύτητα με την οποία τον είχε αποθεώσει. Πίσω από την απεριόριστη και χωρίς νομιμοποίηση εξουσία ελλοχεύει πάντα η κατηγορία του σφετεριστή.