Εμείς οι Sapiens

Ήταν πριν 65 εκ. χρόνια όταν ένα νέο κεφάλαιο άνοιγε για τη ζωή πάνω στον πλανήτη γη. Οι δεινόσαυροι εξαφανίζονται μέσα σε μια σχετικά σύντομη περίοδο, πιθανώς λόγω της σύγκρουσης ενός κομήτη με τη γη στην περιοχή του σημερινού κόλπου του Μεξικού στην χερσόνησο του Γιουκατάν. Σύμφωνα με τους επιστήμονες δεν ήταν τόσο η σύγκρουση αυτή καθαυτή που συντέλεσε στην εξαφάνιση ενός μεγάλου μέρους της ζωής στον πλανήτη, όσο οι επιπτώσεις της σύγκρουσης. Παλιρροϊκά κύματα, καταστροφικές πυρκαγιές και ένα είδος «πυρηνικού χειμώνα» με τη σκόνη από την σύγκρουση να μην επιτρέπει στις ακτίνες του ήλιου να φτάσουν στην επιφάνεια της γης για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η καταστροφή αυτή των δεινοσαύρων αποτέλεσε την ευκαιρία για τα μικρόσωμα θηλαστικά να κυριαρχήσουν έχοντας απαλλαγεί από τους κυριότερους θηρευτές τους.

 

Μεταξύ των επιζησάντων και μια υποτάξη πρωτευόντων που ονομάστηκαν «ανθρωποειδή» (anthropoidea) κύριο χαρακτηριστικό των οποίων ήταν η ικανότητα δίποδης βάδισης και η χρήση των δυο άλλων άκρων για να πιάνουν και να χειρίζονται διάφορα αντικείμενα με μεγαλύτερη ευκολία. Το εξελικτικό άλμα γίνεται όταν περίπου 30 εκ. χρόνια πριν εμφανίζεται η οικογένεια των «ανθρωπίδων» (hominoidae) που έμοιαζαν ακόμη περισσότερο με ανθρώπινα όντα και επιπρόσθετα δεν είχαν ουρά. Ο πρόγονος πάντως των πρώτων Homo θα εμφανιστεί γύρω στα 5 εκ. χρόνια σε περιοχές της σημερινής Αιθιοπίας και ανήκε στο είδος Ardipithecus ramidus. Το εξελικτικό πλεονέκτημα σχετίζεται με τη διάπλαση της σπονδυλικής στήλης που αποκτά σταδιακά μορφή σχήματος «S» με ήπιες καμπυλώσεις που επιτρέπει στον πρόγονο μας να κινείται έχοντας το σώμα του σε κατακόρυφη στάση, ενώ παράλληλα δίνει στο βάδισμα ένα «tempo», έναν παλμό. Η μεγάλη ανακάλυψη γίνεται σε ένα λατομείο της Νότιας Αφρικής στα 1924 όταν ανακαλύπτεται ένα κρανίο, μικρότερο του δικού μας, από τον Raymond Arthur Dart ο οποίος προτείνει και την ονομασία «Αυστραλοπίθηκος» (Australopithecus), δηλαδή «πίθηκος του νότου». Στα 1974 έρχεται στο φώς και η διάσημη «Λούσυ» από τον αμερικανό ανθρωπολόγο Donald Johanson, ένα δείγμα Αυστραλοπίθηκου του αφαρενσίου (Australopithecus afarensis) που πήρε το όνομα του από την τοποθεσία Αφάρ. Από αυτό το είδος θα προκύψουν και οι παραλλαγές των Αυστραλοπιθήκων του Australopithecus Bosei, Aethiopicus, και Robustus που διέθεταν μεγάλα δόντια και κατά πάσα πιθανότητα διατροφή φυτοφάγου. Έτσι πριν από 3 εκ. περίπου χρόνια οι μόνοι ανθρωπίδες κάτοικοι της γης ήταν τα διάφορα είδη αυστραλοπιθήκων που ήταν εγκατεστημένοι στην ανατολική και νότια Αφρική.

 

Ο αρχαιότερος Homo ανακαλύπτεται στα 1960 από τον ανθρωπολόγο Luis S.B. Leaky στο φαράγγι Ολντουβάι της Τανζανίας με ηλικία 1,8 εκ. χρόνια. Ο ανθρωπίδης ονομάστηκε Homo Habilis (Άνθρωπος ο επιδέξιος) και είχε πιο στρογγυλό κεφάλι από κάθε άλλο είδος αυστραλοπιθήκου με μεγαλύτερο εγκέφαλο, ενώ τα πόδια του ήταν σχεδόν όμοια με τα δικά μας. Πρόκειται για το πρώτο είδος Homo που έχει τη δυνατότητα κατασκευής λίθινων εργαλείων κυρίως για την κοπή κρέατος ή σκαλίσματος ξύλων. Η εγκεφαλική του ανάπτυξη του έδινε ένα στρατηγικό πλεονέκτημα επιβίωσης αφού κατανοούσε την τεχνική της μορφοποίησης του λίθου για ποικίλες εργασίες. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει βάσιμα ότι αυτός είναι και ο γεννήτορας αυτού που εμείς οι σύγχρονοι ονομάζουμε τεχνολογία. Μάλιστα το πλεονέκτημα της χρήσης εργαλείων ίσως να οδήγησε και στην ανάπτυξη των κυνηγετικών ικανοτήτων του αντί να περιορίζεται στην πτωματοφαγία. Επιπρόσθετα καμένα οστά που βρέθηκαν στη νότια Αφρική δείχνουν ότι περίπου πριν από 1.5 εκ. χρόνια ο Homo Habilis είχε στοιχειώδη γνώση μαγειρικής, τέχνης απαραίτητης για τη διάσπαση των πρωτεϊνών του κρέατος που βοηθούν στην εγκεφαλική ανάπτυξη.

 

Ένα απολίθωμα του 1894 που ανακάλυψε ο Ολλανδός  ανθρωπολόγος Eugene Dubois στην Ιάβα εξέπληξε την επιστημονική κοινότητα. Ένα κρανίο, ένα μηριαίο οστό και δυο δόντια είναι τα πρώτα δείγματα ενός είδους Homo μεταγενέστερου του Homo Habilis που ονομάστηκε από τον Dubois Pithecanthropus Erectus (πιθηκάνθρωπος ο όρθιος). Μερικά χρόνια αργότερα στα 1927 ένα παρόμοιο εύρημα ανακαλύφθηκε στο Πεκίνο από τον Καναδό ανθρωπολόγο Davidson Black που ονόμασε το εύρημα του  Sinanthropus Pekinensis (Σινάνθρωπος του Πεκίνου). Τα λείψανα αναγνωρίστηκαν ως του ιδίου είδους και τελικά συμπεριλήφθηκαν στο γένος Homo ως Erectus (όρθιος). Το ύψος του ανερχόταν πιθανώς πάνω από 1,70 μέτρα ενώ το βάρος του υπολογίζεται γύρω στα 80 κιλά. Ο εγκέφαλος του ήταν αρκετά μεγάλος, σχεδόν τα τρία τέταρτα του δικού μας, γεγονός που του επέτρεπε να κατασκευάζει ακόμη καλύτερα λίθινα εργαλεία εν σχέσει με τον Habilis αλλά και να κυνηγά μεγαλύτερα θηράματα, όπως μαμούθ. Αυτές οι τακτικές που απαιτούσαν συνεργασία μεταξύ των κυνηγών ίσως να συνέβαλαν στην κοινωνικοποίηση του είδους και το οδήγησαν να εποικίσει και περιοχές πέραν της υποσαχάριας Αφρικής με καλύτερο κλίμα και πλουσιότερους κυνηγότοπους όπως η βόρεια Αφρική και η μέση Ανατολή.

 

Η νοητική εξέλιξη του είδους Homo ήταν και το καταλυτικό στοιχείο της κυριαρχίας του. Για χιλιάδες χρόνια το είδος συνυπήρχε πλάι-πλάι με τους αυστραλοπίθηκους σε μια σχέση φυσικού ανταγωνισμού για τροφή. Η καλύτερη νοημοσύνη των Homo τους έδινε το τακτικό πλεονέκτημα της καλύτερης συνεργασίας και της τελικής επικράτησης στο κυνηγετικό πεδίο. Ο μεγαλύτερος εγκέφαλος των Homo τους επέτρεψε να οργανώνονται, να συνεννοούνται, να θυμούνται με συνθετότερους τρόπους δημιουργώντας έτσι και πιο προηγμένες κοινωνικές δομές. Δεν μπορεί να αποκλειστεί τέλος και η εξόντωση των αυστραλοπιθήκων από τους Homo στη διάρκεια του αγώνα για επικράτηση στους κυνηγότοπους της ανατολικής Αφρικής. Σε αυτήν την υπόθεση μας οδηγεί το γεγονός της ολικής εξαφάνισης του είδους των αυστραλοπιθήκων πριν από περίπου 1 εκ. χρόνια.

 

Από τότε και έπειτα ξεκινάει και ο αποικισμός της νότιας Ευρώπης καθώς και της Ινδίας από τον εξελικτικό συνεχιστή των Homo του επονομαζόμενου Heidelbergensis, με παρόμοια φυσιολογικά χαρακτηριστικά με τον Erectus αλλά καλύτερη τεχνολογία. Ο λίθος πλέον επεξεργάζεται λεπτομερέστερα πράγμα που επιτρέπει την κατασκευή πιο εξειδικευμένων εργαλείων και όπλων. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας επέτρεψε σε μικρότερες ομάδες να μετακινηθούν και να αποικίσουν περιοχές στην Ασία και την Ινδονησία χωρίς το φόβο της εξόντωσης από μεγαλύτερα σαρκοφάγα. Στην εποχή του τοποθετείται και η τιθάσευση της φωτιάς. Η φωτιά έδινε φώς τη νύχτα, προστασία από τα θηρία και ζεστασιά το χειμώνα. Επέτρεπε παράλληλα το ψήσιμο της τροφής κάνοντας το κρέας πιο εύγευστο ενώ  σκοτώνοντας τα διάφορα παράσιτα και βακτήρια καθιστούσε τη βρώση του ασφαλέστερη. Το μόνο μειονέκτημα που είχε ήταν ότι έπρεπε να διατηρείται συνεχώς αναμμένη αφού μόνο από τη φύση μπορούσε ο Homo να την προμηθευτεί, όπως από ενεργά ηφαίστεια, πυρκαγιές των δασών ή κεραυνούς.

 

300 χιλιάδες χρόνια πριν οι ανθρωπίδες έχουν εξελιχτεί σε τέτοιο βαθμό που να μοιάζουν φυσιολογικά με τον σύγχρονο άνθρωπο. Στα 1856 στην κοιλάδα του Νεάντερ της Γερμανίας ανακαλύφθηκαν τα απολιθώματα του διάσημου Homo Neanderthalensis. Κρανίο με προεξέχοντα φρύδια, μεγάλα σαγόνια, ευρύ μέτωπο ήταν χαρακτηριστικά και του Erectus.  Οι Νεαντερτάλιοι όμως ήταν πιο κοντοί και εύσωμοι από εμάς αλλά και πιο μυώδεις. Εγκεφαλικά ήταν σαν και εμάς αλλά με διαφορετική κατανομή βάρους, βαρύτερος πίσω και ελαφρύτερος μπροστά. Οι Νεαντερτάλιοι είναι και οι πρώτοι «Ευρωπαίοι» αφού καταφέρνουν να κυριαρχήσουν στην Ευρώπη 200 χιλιάδες χρόνια πριν. Κύριο πλεονέκτημα που είχαν απέναντι στον προγενέστερο Heidelbergensis ήταν πως διέθεταν τη δυνατότητα να ανάβουν φωτιά εκεί που πριν δεν υπήρχε καθόλου. Τα θηράματα τους δεν ήταν μόνο για τροφή, όπως ελάφια αλλά και θηρία που τους προμήθευαν με μέσα επιβίωσης όπως γούνες από αρκούδες και ελεφαντόδοντο από μαμούθ για την κατασκευή αιχμηρών εργαλείων και όπλων. Η κοινωνική εξέλιξη τους διαπιστώνεται και από το γεγονός της ταφής των νεκρών τους. Πέρα από την επιβίωση της ομάδας δείχνουν και ενδιαφέρον για τους νεκρούς τους πράγμα πρωτόγνωρο για τους προγενέστερους που άφηναν τους νεκρούς εκεί που πέθαιναν να τους φάνε τα άγρια θηρία. Τέλος τα διάφορα κτερίσματα που έχουν βρεθεί στους τάφους δηλώνουν και μια κάποια μεταφυσική ανησυχία των Νεαντερτάλιων.

 

Επιτέλους γύρω στο 200.000 π. Χ. στη σκηνή εμφανιζόμαστε και εμείς. Ένας τύπος Homo ψηλότερος, λεπτότερος και λιγότερο μυώδης του Νεαντερτάλιου με ελαφρώς μικρότερο εγκέφαλο αλλά καλύτερα κατανεμημένο, γεγονός που του επιτρέπει να αναπτύξει την ικανότητα της αφηρημένης σκέψης και του λόγου, κυριαρχεί στη γη ως το 30.000 π.Χ. χρονολογία που ορίζεται ως το τέλος της ύπαρξης των Νεαντερτάλιων. Κατά πάσα πιθανότητα συνέβη ότι και στο παρελθόν με το πιο εξελιγμένο είδος να επικρατεί. Από τότε και μέχρι σήμερα μιλάμε για τα μέλη του σύγχρονου ή σκεπτόμενου ανθρώπου, Homo Sapiens. Το μόνο του πλεονέκτημα έγκειτο στη διανόηση αφού φυσιολογικά μάλλον δεν είχε τύχη απέναντι στις προκλήσεις της φύσης. Μάλιστα η επιβίωση του Sapiens αποκτά τα χαρακτηριστικά άθλου αν αναλογιστούμε ότι η περίοδος εμφάνισης του συμπίπτει χρονικά με την τελευταία παγετώνια περίοδο της γης, που λήγει 30.000 χρόνια πριν. Ο μεγάλος νικητής ήταν αυτός που όχι μόνο μπόρεσε να προσαρμοστεί στο περιβάλλον αλλά παράλληλα μπόρεσε να προσαρμόσει το περιβάλλον στις ανάγκες του εφευρίσκοντας αργότερα τη γεωργία, την μεταλλευτική και πλήθος άλλες επιστήμες ανοίγοντας την ιστορική εποχή του Homo Sapiens. Το υπερόπλο του Homo Sapiens ήταν η τεχνολογία. Δάμασε τη φωτιά, τη γη, τα ζώα με αποτέλεσμα να αυξήσει το βιοτικό του επίπεδο σε σχέση με τους προγενέστερους Homo. Έχει υπολογιστεί χονδρικώς πως ο πληθυσμός των αυστραλοπιθήκων ίσως ποτέ να μην ξεπέρασε τις 200.000 παγκοσμίως. Ο  Homo Erectus ίσως να πλησίασε το 1 εκ. ενώ την εποχή της αγροτικής επανάστασης 10.000 π. Χ. ο σοφός άνθρωπος αριθμούσε ήδη 6 εκ. Το χαρακτηριστικό του Sapiens είναι η συνεχής αύξηση του πληθυσμού του σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του. Μάλιστα σημείο καμπής στην εξέλιξη του αποτέλεσε η επιλογή του να διακόψει τη ζωή του πλάνητα τροφοσυλλέκτη για τη σταθερή εγκατάσταση του γεωργού γεγονός που τον εκτόξευσε πληθυσμιακά. Από κει και ύστερα όλα τα άλλα είναι ιστορία…