Άνοιξε το κουτί του Σκίνερ

Ο Παβλόφ ανακάλυψε το επονομαζόμενο κλασικό εξαρτημένο αντανακλαστικό. Αυτό σημαίνει απλώς ότι μπορούμε να επιλέξουμε ένα προϋπάρχον αντανακλαστικό ενός ζώου, όπως το άνοιγμα και το κλείσιμο των ματιών ή το σάστισμα ή η σιελόρροια, και να το ρυθμίσουμε, ώστε αυτό το αντανακλαστικό να λειτουργεί ως αντίδραση σε ένα νέο ερέθισμα. Έτσι έγινε και με το περίφημο κουδούνι -δηλαδή το ερέθισμα- που τα σκυλιά του Παβλόφ έμαθαν να συνδυάζουν με την τροφή, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα να τους τρέχουν τα σάλια στο άκουσμά του. Αυτό μπορεί πια να μην φαντάζει σε σας ή σε μένα ως μια σπουδαία ανακάλυψη, τότε όμως ήταν ένα γεγονός τεράστιας σημασίας. Ήταν το ίδιο εντυπωσιακό με τη διάσπαση του ατόμου ή το ηλιοκεντρικό πλανητικό σύστημα. Ποτέ ως τότε, σε ολόκληρη την ιστορία της ανθρωπότητας, δεν είχε καταλάβει κανείς πόσο συνδέονταν οι υποτιθέμενοι νοητικοί μας συνειρμοί με τη φυσιολογία. Ποτέ ως τότε δεν είχαν αντιληφθεί οι άνθρωποι τον απόλυτα εύπλαστο χαρακτήρα της αναλλοίωτης ζωικής μορφής. Τα σάλια των σκυλιών του Παβλόφ έτρεχαν, κι ο κόσμος αναποδογύρισε δύο φορές.

Ο Σκίνερ αναρωτήθηκε. Ήταν εκεί πάνω στο δωμάτιό του και είχε φτιάξει μερικά από τα όχι ακόμα διάσημα, ή διαβόητα, κουτιά του τα οποία ήταν ακόμα άδεια, ενώ ακριβώς από κάτω, στον περίβολο του Χάρβαρντ, πάντα υπήρχαν σκίουροι. Παρακολουθούσε τους σκίουρους κι αναρωτήθηκε αν γινόταν, ας πούμε, να ρυθμίσει τη συμπεριφορά του συνόλου κι όχι μόνο να ελέγξει έναν απλό, ανόητο αδένα. Με άλλα λόγια, μπορούσε άραγε ένα άτομο να διαμορφώσει μια συμπεριφορά -διαδικασία που ο Σκίνερ ονόμασε συντελεστική μάθηση- χωρίς αυτή να αποτελεί ένα απλό αντανακλαστικό; Εξαρτημένη ή όχι, η έκκριση σιέλου είναι, ήταν και θα είναι πάντα ένα αντανακλαστικό, μια απόλυτα διαμορφωμένη ενέργεια που εμφανίζεται από μόνη της με τη διαφορά ότι προκαλείται από ένα κουδούνι. Ωστόσο, όταν κάποιος αναπηδά στον αέρα, τραγουδάει ένα σκοπό ή κατεβάζει ένα μοχλό με την ελπίδα ότι θα βρει τροφή, δεν ενεργεί με τα αντανακλαστικά του. Απλώς συμπεριφέρεται. Λειτουργεί στο περιβάλλον του. Αν μπορεί κανείς να ρυθμίσει ένα αντανακλαστικό, θα ήταν υπερβολικό να προσπαθήσει να πάει ένα βήμα παραπέρα και να προκαλέσει μια τούμπα ή άλλες υποτιθέμενες ελεύθερες κινήσεις; Γίνεται να πάρουμε μια εντελώς τυχαία κίνηση, όπως είναι το στρίψιμο του κεφαλιού προς τα δεξιά, να την ανταμείψουμε με συνέπεια, έτσι ώστε αρκετά σύντομα το άτομο να συνεχίζει να κοιτάζει προς τα δεξιά, εφόσον πια αυτή η κίνηση έχει αποτυπωθεί ως συντελεστική μάθηση; Κι αν αυτό είναι δυνατό, μέχρι ποιου σημείου μπορεί να φτάσει κανείς άραγε; Τι είδους ακροβατικά μπορεί να μάθει να κάνει κάποιος και με πόσο μεγάλη ευκολία; Ο Σκίνερ αναρωτήθηκε. Τον φαντάζομαι να κουνάει τα χέρια του πέρα δώθε. Έσκυψε έξω από το παράθυρο και οσμίστηκε το σκίουρο και τη βρυώδη πνοή της νύχτας ανακατεμένη με τη βαριά μυρωδιά του τριχώματος και των λουλουδιών.

Τον Ιούνιο εκείνης της χρονιάς, ένας μεταπτυχιακός σπουδαστής που αποφοιτούσε έδωσε στον Σκίνερ μερικούς αρουραίους. Του έφερε τα ζώα μέσα σε ένα κουτί. Και τότε ο Σκίνερ άρχισε την έρευνα του. Μετά από πολύ, πολύ καιρό, χρόνια για την ακρίβεια, ανακάλυψε ότι αυτοί οι αρουραίοι, που ο εγκέφαλός τους δεν είναι μεγαλύτερος από ένα βρασμένο φασόλι, μπορούσαν γρήγορα να μάθουν πώς να κατεβάζουν ένα μοχλό εφόσον επιβραβεύονταν με τροφή. Κι έτσι, ενώ ο Παβλόφ είχε επικεντρωθεί στη συμπεριφορά ενός ζώου ως αντίδραση σε κάποιο προηγηθέν ερέθισμα- το κουδούνι δηλαδή-, ο Σκίνερ επικεντρώθηκε στη συμπεριφορά ενός ζώου ως αντίδραση σε μια συνέπεια που επακολουθούσε του συμβάντος- δηλαδή την τροφή. Επρόκειτο για μια ανεπαίσθητη και όχι εξαιρετικά συναρπαστική διαφορά σε σχέση με την προγενέστερη εργασία τον Παβλόφ, καθώς και για μια σαφή επέκταση των μελετών τουΈντουαρντ Θόρνταϊκ οι οποίες είχαν ήδη καταδείξει ότι γάτες που βρίσκονταν μέσα σε κλουβιά και επιβραβεύονταν όποτε πατούσαν τυχαία ένα πεντάλ, μπορούσαν να μάθουν να το κάνουν σκόπιμα. Ο Σκίνερ όμως προχώρησε περισσότερο από αυτούς τους δύο. Αφού έδειξε ότι τα τρωκτικά μπορούσαν, τυχαία, να πιέσουν το μοχλό και να απελευθερωθούν μικρή ποσότητα τροφής, και μετά ότι αυτό τυχαίο συμβάν μπορούσε να μετατραπεί σε πρόθεση που βασίζεται σε προηγούμενη επιβράβευση, ο Σκίνερ πειραματίστηκε με το ρυθμό της επιβράβευσης. Με αυτά τον τρόπο, ο Σκίνερ ανακάλυψε επαναλαμβανόμενους και οικουμενικούς νόμους συμπεριφοράς οι οποίοι ισχύουν ακόμα και σήμερα.

Αφού, για παράδειγμα, ο Σκίνερ επιβράβευε σταθερά με τροφή τον αρουραίο που κατέβαζε το μοχλό, προσπάθησε να εφαρμόσει αυτό που ονόμαζε προγραμματισμένη μερική ενίσχυση. Σύμφωνα με αυτό το σενάριο, αν το ζώο πίεζε το μοχλό τρεις φορές, τότε έπαιρνε τη λιχουδιά του.Ή πέντε φορές. Ή είκοσι φορές. Φανταστείτε πως είστε αρουραίος. Αρχικά, κάθε φορά που κατεβάζετε το μοχλό, σας δίνουν τροφή. Μετά, πιέζετε το μοχλό μία φορά και δεν σας δίνουν τροφή. Κάνετε πάλι το ίδιο, και πάλι δεν έχει τροφή. Ξανακατεβάζετε το μοχλό και να που βγαίνει το γεύμα σας από το ασημί στόμιο. Τρώτε το γεύμα σας και φεύγετε. Επιστρέφετε και θέλετε κι άλλο. Αυτή τη φορά, δεν μπαίνετε στον κόπο να πιέσετε με το ροζ, μαλακό σας πόδι μία φορά, απλώς κατεβάζετε το μοχλό τρεις φορές. Οι παράγοντες ενίσχυσης άλλαξαν τον τρόπο αντίδρασης του ζώου.

Ο Σκίνερ ασχολήθηκε επίσης με τα προγράμματα σταθερού χρονικού διαστήματος και την απόσβεση εξαρτημένου αντανακλαστικού, όπως τα είχε ονομάσει. Στην εκδοχή της απόσβεσης εξαρτημένου αντανακλαστικού του πειράματος, ο Σκίνερ αφαίρεσε εντελώς τον ενισχυτή. Ανακάλυψε ότι, όταν σταματούσε να επιβραβεύει τους αρουραίους με τροφή, αυτοί τελικά σταματούσαν να κατεβάζουν το μοχλό ακόμα κι αν άκουγαν το θόρυβο της τροφής που γλιστρούσε στο στόμιο. Με τη χρήση μιας συσκευής συνεχούς καταγραφής που είχε συνδέσει με το κουτί, ο Σκίνερ μπορούσε να απεικονίσει πόσο ακριβώς χρονικό διάστημα απαιτούνταν για την εκμάθηση μιας αντίδρασης όταν αυτή επιβραβευόταν σε τακτά χρονικά διαστήματα και πόσος χρόνος χρειαζόταν για την εξουδετέρωση της αντίδρασης όταν η επιβράβευση διακοπτόταν απότομα. Χάρη στην ικανότητά του να μετρήσει με ακρίβεια αυτές τις αναλογίες κάτω από διαφορετικές συνθήκες αποκομίσαμε ποσοτικά δεδομένα ως προς τον τρόπο με τον οποίο οι οργανισμοί μαθαίνουν και πώς μπορεί κανείς να προβλέψει και να ελέγξει το αποτέλεσμα της μάθησης. Η επίτευξη της προβλεψιμότητας και του ελέγχου σηματοδότησαν τη γέννηση της πραγματικής επιστήμης της συμπεριφοράς με καμπύλες, γραφήματα, σημεία τομής και μαθηματικά, και ο Σκίνερ ήταν ο πρώτος που αποτολμούσε κάτι τέτοιο και μάλιστα σε τόσο πολυεπίπεδο και ποικίλο βαθμό.

Ο Σκίνερ όμως δεν σταμάτησε εκεί. Προχώρησε στα αποκαλούμενα προγράμματα μεταβλητού χρονικού διαστήματος ενίσχυσης, κι εκεί ήταν που πραγματοποίησε τις σημαντικότερες ανακαλύψεις του. Προσπάθησε να επιβραβεύει περιοδικά τα ζώα του με τροφή όταν αυτά πίεζαν το μοχλό , ώστε τις περισσότερες φορές αυτά να φεύγουν με άδεια χέρια, μολονότι μερικές φορές, μετά ας πούμε από την τεσσαρακοστή ή την εξηκοστή φορά, έπαιρναν μια λιχουδιά. Η διαίσθηση μας λέει ότι τυχαίες επιβραβεύσεις που απέχουν πολύ μεταξύ τους θα οδηγούσαν σε απόγνωση και στην απόσβεση της συμπεριφοράς κι όμως, δεν είναι έτσι. Ο Σκίνερ ανακάλυψε ότι η περιοδική επιβράβευση των αρουραίων με τροφή είχε ως αποτέλεσμα τα ζώα να συνεχίζουν να πιέζουν αυτό το μοχλό σαν πρεζόνια που θέλουν τη δόση τους, ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα. Πειραματίστηκε μ’ αυτό που συμβαίνει όταν η περιοδική επιβράβευση δίνεται σε τακτά διαστήματα (για παράδειγμα, σε κάθε τέταρτο κατέβασμα του μοχλού). Παρατήρησε ότι η συμπεριφορά που προέκυπτε από τη μη τακτική επιβράβευση εξουδετερωνόταν δυσκολότερα απ’όλες τις άλλες. Ώστε έτσι! Κι εκεί, σταμάτησε. Αυτή η ανακάλυψη ήταν το ίδιο σημαντική με τα σάλια των σκύλων του Παβλόφ. Ξαφνικά, ο Σκίνερ μπορούσε να επικαλεστεί και να εξηγήσει μεγάλο μέρος της ανθρώπινης τρέλας- γιατί συμπεριφερόμαστε ανόητα ακόμα κι όταν δεν επιβραβευόμαστε με συνέπεια- γιατί η καλύτερή μας φίλη περιμένει το τηλέφωνο για να χτυπήσει, γιατί τα σάλια της γυαλίζουν στις γωνίες του στόματός της κι εκείνη περιμένει αυτό το παλιόπαιδο, το αγόρι της, να της τηλεφωνήσει σε μια περιστασιακή αναλαμπή καλοσύνης- απλώς να της τηλεφωνήσει. Αχ, σε παρακαλώ, τηλεφώνησε! Γιατί άραγε απόλυτα φυσιολογικοί άνθρωποι ακουμπούν τις περιουσίες τους στα γεμάτα καπνό καζίνο και καταλήγουν να έχουν τρομερούς μπελάδες; Γιατί οι γυναίκες αγαπούν υπέρμετρα και οι άνδρες λειτουργούν επιφυλακτικά; Όλα σχετίζονταν με τη λεγόμενη περιοδική ενίσχυση και ο Σκίνερ μπορούσε να το αποδείξει- να δείξει τους μηχανισμούς του καταναγκασμού και τους παράγοντες που τον επηρεάζουν. Και ο καταναγκασμός είναι τεράστιος. Γιατί, χωρίς να θέλω ν’ αστειευτώ, ο καταναγκασμός μας καταδιώκει και μας πνίγει από τότε που ο πρώτος άνθρωπος μπήκε στον Κήπο της Εδέμ. Είναι πράγματι τεράστιος.